Mádeniyatlı sóylew aldına qoyılatuǵın talaplar

Sóylew hám ádebiy norma
Joba

1. 
   Mádeniyatlı sóylew aldına qoyılatuǵın talaplar.
   

2. 
   Sóylewdiń durıs bolıwı, onıń tiykarǵı qarım-qatnas sapası ekenligi.
   
3. 
   Sóylewdiń anıqlıǵı, onıń qáliplesiw shártlerinen biri.
   
4. 
   Sóylewde logikaǵa sáykesligi sóylewshi yamasa jazıwshı oyına, bilimine h'ám qábiletine tıǵız baylanıslı ekenligi.
   
5. 
   Ádebiy til talaplarına tuwrı kelmeytuǵın ózge norma elementleri ulıwma bolmaǵan ideal sóylew máselesi.
   

Hár qanday sóylew belgili bir sóylewshi yaki jazıwshı tárepinen tıńlawshı yaki oqıwshıǵa qaratılǵan teksttiń sırtqı kórinisi. Aytılǵan sóz tıńlawshıǵa jetip barıp, belgili bir tásir kórsetkende ǵana jaqsı sóylew dep esaplanıwı múmkin. Sóylew h'ár tárepleme jaqsı bolıwı ushın onı ń aldına belgili talaplar qoyı ladı. Bul talaplar jaqsı sóylewdiń tiykarǵı sapalıq belgileri dep ataladı. Olar sóylewdiń durıslıǵı, anıqlıǵı, logikaǵa sáykesligi, tásirsheńligi, tazalıǵı, maqsetke muwapıqlılıǵı.

1. Sóylewdiń durıslıǵı. Sóylewdiń durı sl ıǵı on ıń strukturasınıń ádebiy til normalarına tol ıq sáykes bolıp qurılıwı nátijesinde kelip shıǵatuǵın tikarǵı belgisi. «Durıslıq degende, dep jazadı V.G.Kostomarov, -

sóylew mádeniyatınıń zárúr h'ám birinshi shárti sıpatında ádebiy tildiń belgili waqıtta qabıl etilgen normasına qatań h'ám anıq sáykes keliwi, onıń
aytılıw, jazılıw, leksikalıq h'ám grammatikalıq normaların iyelewdi túsiniw lazım boladı».

Sóylewdiń durıslıǵı onıń eń áh'miyetli qarım-qatnas belgisi esaplanadı.

Sóylew durıs bolmasa, basqa kommunikativ sı patları da buzıladı. Sóylewdiń dúzilisi tuwrı bolmasa, onıń logikalılıǵı, anıqlıǵı, maqsetke muwapıqlılıǵına zıyan keltiredi.

Sóylew durıs bolıwı ushın, tiykarınan eki normaǵa pát h'ám grammatikalıq normaǵa qattı ámel qılıwı talap etiledi.

Sózlerdegi páttiń kúsheyiwi menen mánisinińde geyde ózgerip ketiw múmkinshiligin esten shıǵarmaw kerek. Bul da sóylewdiń buzılıwına alıp keledi.

Gáp quramındaǵı bir sózge túsetuǵın logikalıq páttiń mánini ayırıwdaǵı xızmeti úlken.
Grammatikalıq normaǵa ámel qılıw, boysınıw degende gáp dúziw qaǵıydalarınan durıs paydalanıw, túbir h'ám qosımtalardı qosıwda qátege jol qoymaslıq, seplik qosımtaların óz ornında qollanıw, baslawıshtıń kelisiwi, ekinshi dárejeli aǵzalardıń olarǵa baylanısıw nızamları túsiniledi.

2. Sóylewdiń anıqlıǵı. Sóylewdiń anıqlıǵı soylewde sózdiń tildegi manisine tolıq sáykes bolip qollanılıwınan kelip shıǵatuǵın tiykarǵı belgisi. Sóylewdiń anıqlıǵı - bul sózdiń ózi bayanlaytuǵın waqıyaǵa júdá sáykes keliwi. Anıqlıq sóylewdiń áh'miyetli belgilerinen biri sıpatında áyyemnen belgili. Batıs oyshılları da, Shıǵıs alımları da anıqlıqtı sóylew sapalılıǵınıń birinshi shárti dep esaplaǵan. Aristotel: «Eger sóylew anıq túsinikli bolmasa ol maqsetine erispeydi»: degen bolsa, Qáyqawıs: Áy perzent sózdiń júzin de, arqa tárepin bil, olarǵa baǵın, boysın, sóylegende mánili sóyle, bul sheshenliktiń belgisi esaplanadı. Eger sóylegen waqtıńızda sózdiń qanday mánige iye ekenligin bilmeseń qusqa usaysań» deydi.

Anıqlıq sóylewdiń páziyleti sıpatında ashıq túsindiriw qábileti menen soylew predmetiniń mánisi menen, sóylewde qollanatuǵın sóz mánilerin biliw menen baylanıslı boladı.

Eger sheshen ózi sóz etpekshi bolgan sóylew predmetin jaqsı bilse, oǵan say sózler tańlasa h'ám ózi tańlaǵan sózlerdiń mánilerine sáykes wazıypalar júklese sóylew anıq bolıwı sózsiz.

Anıqlıq eki túrli boladı. Zattıń anıqlıǵı h'ám túsiniktiń anıqlıǵı.

3. 
   Sóylewdiń logikaǵa sáykesligi. Sóylewdiń logikaǵa sáykesligi sóz birikpeleri semantikasınıń xám gapler arasındaǵı baylanıslardıń pikirdiń logikalık rawajlanıwına xám xaqıykatlıktı durıs qabıl etuvge
   

sáykesligi .Sóylwdiń logikaǵa sáykesligi onıń tiykarǵı belgileri durıslıq h'ám anıklı q penen tıǵız baylanısqan. Sebebi grammatikalıq jaqtan durıs dúzilmegen sóylew, gáp, pikirdi bayanlaw ushın orınsız tańlanǵan birlik te mazmunnıń buzılıwına alıp keliwi tábiyǵıy.

Logikalıq izbe-izliktiń buzılıwı tıńlawshı h'ám oqıwshıǵa bayanlap atırǵan pikirdiń tolıq jetip barmawına geyde ulıwma túsinbewshilikke alıp keledi. Gápti dúziwdegi itibarsızlıq nátiyjesinde mánissizlik júz beredi. Tómendegi mı salǵa itibar beriń. Ferma jankúyerleri altı aylıq mámleketke sút satıw planların múddetinen aldın orınladı (gazetadan).

Gápte sózlerdiń tártibi durıs bolmaǵanlıǵı, «altı aylıq» dizbeginiń «satı w» sózinen keyin kelmegenligi sebepli mazmunǵa zıyan tiygizip atır h'átte pikir qáte bayanlanıp atır.

Túsiniktiń mazmunlıl ıǵı óz aldına alınǵan tekstte pikir izbe-izligi, logikalıq izbe-izlik bolı wın talap etedi. Biraq bul talaptı sóylew protsessiniń h'ámme kórinislerinde de qollanıp bolmaydı. Máselen funktsional stillerde tiykarınan ilimiy h'ám kórkem ádebiyat stillerin de bul talapqa qanday ámel qılınıwın alıp kóreyik.

İlimiy stilde jazılǵan shıǵarmalar pútin bir sistemaǵa iye. Onda kirisiw tiykarǵı bólim h'ám juwmaq bar bolıp, olar bir dizbekke birigedi. Tekstte aytılatuǵın pikirler qatań izbe-izlikte bayanlanadı.

Kórkem ádebiyat tilinde bolsa, biraz basqasha. Aytayıq, pikirler bir qálipte bayan etip kelinedi de, birden úzilis júz beredi h'ám endi basqa waqıyalar sóz etilip ketiledi. Bul nárse misli logikalıq izbe-izligine zıyan jetkergendey kórinse de, negizinde onday emes. Kórkem shıǵarmalardı, tiykarınan, qıssa, roman sıyaqlı janrlardaǵı keń planlılıq kartina qurılısı áne sonday dúziwdi talap etedi. Mazmunǵa zıyan kelmegenligi bunday shıǵarmalardıń aqırında belgili bolad ı. Juwmaqlap aytqanımızda sóylewdiń logikaǵa sáykesligi degende pútin bir sistema tiykarında dúzilgen, pikirlerdiń rawajlanıwı n izbe-iz bolǵan, h'ár bir sóz anıq maqsetke muwapıq ráwishte qollanılǵan sóylewdi túsinemiz.

4.Sóylewdiń tazalıǵı. Sóylewdiń tazalıǵı degende, eń áwele, onıń ádebiy tildiń til normalarına muwapıq keliw-kelmesligi túsiniledi. Haqıyqattan da jaqsı, ideal sóylew h'ázirgi qaraqalpaq ádebiy tili talaplarına say h'alda dúzilgen bolıwı, túrli ádebiy tilge jat bolǵan birliklerden taza bolıwı kerek.

Bul máseleniń tillik tárepi bolıp, sóylew tazalıǵınıń tilden tısqarı tárepleri de onnan kem bolmaǵan áh'miyetke iye.

Tilimizdiń taza bolıwına kesent berip atırǵan til birlikleri, tiykarınan dialektizmler h'ám varvarizmler bolıp tabıladı. Sebebi kórkem ádebiyat tilinde dialektizm h'ám varvarizmler menen belgili kórkem –estetikalıq wazıypanı ornılawı, avtordı ń málim belgili ideyasın, niyetin ámelge asırıwǵa xızmet qılıwı múmkin. Aytayı q, avtor milliy kaloritti bermekshi yaki shıǵarma qah'armanın ıń qay jerlik ekenligine bildiriwde dialektizm h'ám varvarizmlerdi paydalanıwı múmkin. Hátte bul nárse zárúr esaplanadı. Shawqımd ı esitip ádeyi burıld ı. Bul gáptegi ádeyi sózi arqa dialektke tán sóz. Biraq dialektizmler avtor tilinde jónsiz qollanıla bermew kerek, sebebi olar oqıwshıǵa túsiniksiz bolıp qosımsha túsindiriwdi talap etedi, máselen geypara
-35-
shıǵarmalarda jazıwshınıń tilinde qollanılǵan dialektizmlerdiń kópshilik oqıwshılar masasına (ásirese h'ázirgi jaslarǵa) túsiniksiz ekenin kóremiz.

Parazit sózler dep atalıwshı til birlikleri de til mádeniyatı ushın jat. Olar tiykarınan sóylew stilinde kóp qollanılıp, oratordıń óz sózin qadaǵalap barmawı, itibarsızl ıǵı nátiyjesinde payda boladı h'ám kem-kemnen ádetke aynaladı . Máselen ayrım adamlar ózleri sezbegen h'alda demek, xosh sıyaqlı sózlerdi qaytalay beriwge úyrenip qalǵan «bir bayanatshınıń bir saatlıq sózinde,-dep jazadı A.Axmedov «Joldaslar» sózi 101 márte, «yaǵnıy» sózi 73 márte, «demek» sózi 60 márte tákirarlanǵanlıǵınıń gúwası bolamız, qarań, bir saatlıq bayanatta 234 artıqsha, «biykarshı» sóz qollanılǵan. (Axmetov A. Til baylıǵı. Tashkent, 1968. 27-bet).

5. Sóylewdiń tásirsheńligi. Jaqsı sóylewdi shólkemlestirwdegi tiyqarǵı maqset onıń tásirli bolıwın támiyinlewden ibarat. Sóylewdiń tásirsheńligi degende, tiykarınan awızeki sóylew protsesi názerde tutılǵan,

sonıń ushın onıń tıńlawshı tárepinen qabıllanıwı ndaǵı ruwx ıy jaǵdaydı biliw zárúr yaǵnıy orator tıńlawshılar menen esaplasıwı, adamlardıń
bilim dárejesinen baslap, h'átte jasına shekem, óz sóziniń tıńlawshılar tıńlap atırǵan payıttaǵı kewil-keypine shekem baqlap turıwı, óz sóziniń tıńlawshılar tárepinen qalay qabıllanǵanlı ǵın qadaǵalawı kerek boladı. Professional bilimge iye bolǵan adamlar aldında júdá ápiwayı tilde sóylew maqsetke muwapıq bolmaǵanı sıyaqlı, ápiwayı, jeterli dárejedegi maǵlıwmatqa iye bolmaǵan tıńlawshılar aldında da ilimiy h'ám rásmiy tilde sóylewge h'áreket etpew kerek. Qullası oratordıń jaǵdayǵa qarap is tutıw talap qılınadı h'ám bayanlamaqsh ı bolǵan pikirdi tolıǵı menen tıńlawshılarǵa jetkeriwge h'áreket etiwi wazıypa etip qoyıladı. Xosh, tásirsheń sóylew degende qanday sóylewdi túsiniw kerek? Oǵan B.N.Golovin bılayı nsha tárip beredi: «Tásirsheń sóylew dep sóylew mazmunınıń tıńlawshı h'ám oqıwshını ń itibarın h'ám qızıǵıwshılıǵın oyatatuǵın qásiyetlerine aytıladı, óz náwbetinde sol qásiyetlerge iye bolǵan sóylew tásirsheń sanaladı”

Kópshilik túsine alatuǵın tilde sóylew, olardı isendire alıw oratorlar aldında qoylatuǵın tiykarǵı shártlerden esaplanadı. Bunıń ushın bolsa, joqarıda aytılǵanday, temanı jaqsı biliwden tısqarı, on ı bayan etiwdiń anıq belgilengen rejesi bolıwı kerek. Sóylewdegi pikirlerdi birinshi h'ám ekinshi dárejeli forması nda dúzip, olardı óz-ara baylanıstırıp, tıńlawsh ılarǵa áwele bayanattıń jobas ın tanıstırıp, gápti baylanıstı rıw zárúr. Waqıttı esapqa alıw, oratordıń jaqsı qásiyetleriniń biri sanaladı. Sebebi sóylew waqtı aldın daǵaza etilip, soǵan ámel qılınsa, eger ilajı bolsa, sál aldınıraq tamamlansa tıńlawshılar zerikpeydi.

Sóylewshiniń óz sózine qatnası da áh'miyetli, sebebi sonday bolǵanda ǵana qurı rásmiyetshilikten qashı w boladı . Sóylewshi h'ám tıńlawshı arasındaǵı baylanıs jaqsı boladı. Olar pikirlerdi ózi yaki tıńlawshılar ómirinen alınǵan mısallar tiykarı nda dálillewge h'áreket qılsa, temaǵa baylanıslı jeke pikir usınısların bildirse, sóylew jánede isenimli h'ám tásirli shıǵadı.

-36-