Медиа дискурсларда “Ғурур” концетини ифодаловчи бирликларнинг лингвокультурологик тадқиқи

3.1.Turk tilida “G‘urur” konseptini ifodalovchi leksik birliklar

Tuyg‘ular - bu shaxsning ongli harakatlarisiz o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladigan va ko‘pincha fiziologik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradigan ruhiy holatlardir. his-tuyg‘ular cheklangan vaqt davomida boshdan kechirilgan aniq va kuchli his-tuyg‘ular sifatida belgilanadi. Hissiy kechinmalar esa, shaxsning muayyan hodisalarga ta'siri va ularni yozib olishi natijasida yuzaga keladi. Hissiy tajribalar xodimlarning ishdagi xulq-atvorini, jumladan rolli xatti-harakatlar, qo‘shimcha emotsiyalar, ijodkorlik va boshqalar bilan muloqot qilish usullarini sezilarli darajada shakllantiradi.⁷⁶

Bu boshdan kechirishi mumkin bo‘lgan eng muhim psixologik kuchlardan biridir. Mag‘rurlik, aybdorlik va vijdoni qiynalish kabi his-tuyg‘ular bilan bir qatorda, u shaxslarning o‘z-o‘zini va shaxsiyat muammolari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan va shaxslarning psixologik faoliyati uchun asos bo‘lgan hissiyotlarning maxsus sinfida qabul qilinadi.⁷⁷ Shaxs va individual farqlar entsiklopediyasida g‘urur; Bu o‘zining yoki boshqalarning muvaffaqiyatiga yoki o‘zining munosib muvaffaqiyatiga asoslangan ijobiy hissiy holat sifatida tavsiflanadi. Mag‘rurlik, xususan, qonuniy muvaffaqiyat, g‘alaba, ustunlik yoki har qanday munosib yutuqni baholashga asoslanadi.⁷⁸
Turk media diskursida qahramonlar ish faoliyatini ma'lum bir mos yozuvlar nuqtalari bilan solishtirishadi, masalan, o‘zlarining kutishlari yoki boshqalarning ishlashini qiyoslashi va muayyan xulosa chiqarishi mumkin. Agar bu taqqoslash ijobiy natija berganida va ishlash ichki sabablarga bog‘liq bo‘lsa, odamlarda faxr tuyg‘usi paydo bo‘ladi. Bunda asosan go‘zallikdan, mansabdan va e’tibordan mag‘rurlanish yuqori o‘rinda tutadi. Bundan tashqari, odamlar nafaqat o‘zlarining yutuqlari bilan, balki o‘zlari tanlagan guruhlarning yutuqlari bilan ham faxrlanishlari mumkin.⁷⁹ Shaxslarning o‘zlarining ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan guruhga tegishli ekanligiga ishonishlari guruhga a'zolikni foydali his qiladi.
Ingliz tadqiqotchilaridan Likel, Stillarning ta’kidlashicha, mag‘rurlik individual va jamoaviy xarakterga ega bo‘ladi. Bunda atrofimizdagilarning (ya'ni, guruhning boshqa a'zolari) harakatlariga javoban mag‘rurlik paydo bo‘lishi mumkin.⁸⁰ Ushbu holat Turk media diskursida, xususanm tadqiqot obyekti sifatida olingan “Muhtasham yuz yil serialida” quyidagi holatlarda kuzatiladi:
Ayollarda: Hurramga nisbatan Mohi Davronning munosabati, Hurram va kanizak Feruza, Hurram va izabella;
Bunda mag‘rurlik bir shaxs xatti-harakati natijasida ikkinchi bir shaxsda o‘z holatini bildirmaslik, hasad va alamini yashirish natijasida paydo bo‘ladi. Bu mag‘rurlikni ijobiy yoki salbiy ma’no ottenkasi bilan bog‘lab bo‘lmaydi. Bu vaziyat talabai, qahramonning ruhiy holati va kontekstual vaziyatga muvofiq yuzaga chiqadigan tabbiyy tuyg‘u sifatida baholash mumkin:
Hurrem: Feruza, var olduğumu unutma. Bunu düşün. Ancak böyle devam edersen gazabıma uğrayacaksın. kendine zarar verme.
Hurram obrazida paydo bo‘lgan g‘urru, mag‘rurlik tabbiy jarayondan o‘sdib boradi va kibr darajasiga yetadi.
Psixolog E.P.Ilyinning fikricha, inson g‘urur tuyg‘usini shaxsiy xizmatlari, yutuqlari bilan bog‘liq holda ham, boshqa odamlarning, shuningdek, unga yaqin bo‘lgan turli ijtimoiy jamoalarning yutuqlariga nisbatan ham boshdan kechirishi mumkin. 334].⁸¹ Mag‘rurlik o‘z-o‘zini hurmat qilish bilan chambarchas bog‘liq. Bunday holda, mag‘rurlik ijobiy ma'noga ega. Agar bu ehtiyoj haddan tashqari ifodalangan bo‘lsa, behudalik yoki xotirjamlik kabi axloqiy tuyg‘uning paydo bo‘lishi haqida gapirish mumkin. Oxirgi qiymat allaqachon salbiy ma'noga ega.
Falsafiy-axloqiy nutqda “g‘urur” tushunchasi turli davrlarning ko‘plab olimlari tomonidan o‘rganilgan. S.A. Malaxova o‘zining “Rus va ingliz til madaniyatlarida “G‘urur” va “Uyat” shaxsiy-hissiy tushunchalari” monografiyasida ham xorijiy, ham mahalliy mutafakkirlarning o‘rganilgan tushunchalari haqidagi barcha qarashlarini batafsil o‘rganadi. Muallifning tadqiqotlari asosida shunday xulosa qilish mumkinki, jamiyatning bu tushunchalarga munosabati davr va inson tafakkurining o‘zgarishi bilan o‘zgargan.⁸² [3, b. 45]
Ushbu ish ikki asosiy g‘oyaga asoslanadi:
(1) shaxslar o‘zlari bog‘langan guruhlar yoki kattaroq jamoalar a'zolari bilan umumiy identifikatsiyaga ega bo‘lishlari mumkin;
(2) shaxslar kuchli shaxslararo o‘zaro bog‘liqlik tuyg‘usini va yaqinlar bilan umumiy maqsadlarni saqlab qolishlari mumkin.
Shaxslarning o‘zaro ta'sirining ijtimoiy mohiyatini tushunishga asoslanib, boshqalarning xatti-harakatlarini o‘zlarining shaxsiy tuyg‘ulari uchun muhim deb hisoblash mumkin, bu esa identifikatsiya-maqsadga muvofiqligi va muvofiqligini baholashga yordam beradi.⁸³
Funktsiyalari nuqtai nazaridan, o‘z-o‘zini anglaydigan his-tuyg‘ular ham intrapsixik, ham shaxslararo funktsiyalarga xizmat qiladi. Ichkarida, mag‘rurlik o‘z qadr-qimmatini mustahkamlashga qodir. Tracy, Sharif va Cheng ta'kidlashicha, "individuallarni nafaqat yaxshi his qiladigan, balki o‘zlarini yaxshi his qiladigan g‘ururdan boshqa hech qanday tuyg‘u yo‘q" (2010: 168).⁸⁴ Shaxslararo, mag‘rurlik murakkab ijtimoiy maqsadlarga erishish imkonini beradi, ayniqsa, ijtimoiy mavqeni oshirishga qaratilgan fikrlar, his-tuyg‘ular va xatti-harakatlar G‘urur tuyg‘usi boshqalarga shaxsning jamiyatda yuqori maqomga loyiq ekanligidan dalolat beradi.⁸⁵
Jamiyatdagi yangi erishilgan maqom insonning o‘ziga bo‘lgan hurmatini oshiradi va kelajakdagi yutuqlarga intilish istagini kuchaytiradi:⁸⁶