Mehnat resurslarining shakllanishi va ulardan foydalanish muammolari

6.Aholi farovonligini oshirishda aholini ish bilan bandligini ta`minlash va ishsizlikni kamaytirish muammolari.
Zamonaviy bozor iqtisodiyotini shakllantirish sharoitida yetishib chikayotgan kadrlarni uz egallagan soxalari buyicha bandligini ta’min-lashda kator muammolar kuzatilmokda. Shuningdek, qayd etish lozimki, intellektual va mexnat resurslari saloxiyatidan samarali foydalanish bilan boglik bulgan muammolar xam vujudga kelmokda. Mazkur muammolarni xal kilish orkali kadrlar bandligini yangicha zamonaviy usulda ta’minlash xamda ijtimoiy muxofaza kilish va mexnat bozori munosabatlarini samarali oshirish zaruriyati yuzaga keldi. Lekin, bunday masalalarni xal kilish birmuncha murakkab jarayon xisoblanib, ijtimoiy mexnat soxasida muammolar, jumladan aloxida korxonalarning yopilishi, ishchi kuchiga bulgan talab-taklif nisbatining uzgarishi, ayrim soxa-tarmoqlardagi tarkibiy uzgarishlar, ishchi kuchiga tulanadigan ish xaki darajasining xaddan tashkari pastligi, aholi turmush farovonligining oshirish va boshqa kator munosabatlar natijasida vujudga keladigan muammolarni xal kilishni murakkablashtirmokda. Bu borada mamlakatimizda mexnat bozorini shakllantirish jarayonida “Aholining ish bilan bandligi tugrisida”gi konun xamda O’zbekiston Respublikasining Mexnat kodeksi muxim xukukiy baza xisoblanadi. Mazkur normativ konun xujjatlari ishsizlik, ish bilan bandlik shaklini tanlash xukuki, ishsizlikdan ijtimoiy ximoya kilish kafolatlari e’tirof etilgan. Mazkur normativ me’yoriy xujjatlar aholi turmush farovonligini oshirishda ularning bandligini ta’minlashda muxim omil xisoblanadi.

Ammo, keltirib utilgan konun va kodeksda belgilangan kafolatga karamay 2017 yilda “Yurtimizda yiliga 1,5 million odamni ishga joylashtirishga extiyoj bulsa-da, utgan yili Bandlikka kumaklashish markazlari atigi 248 ming kishini yoki 16,5 foizini ishga joylashtirgan. Buning asosiy sababi ish faoliyatidagi eskirgan shakl va usullar xamda bandlik muammolarini xal etishdagi rasmiyatchilik bilan boglik”. Ushbu keltirib utilgan xolat mamlakatimizda mexnat bozori mutanosibligini va infratuzilmasi rivojlanishini ta’minlash, ishsizlik darajasini kamaytirish masalasiga aloxida e’tibor karatishni takozo etadi.

Shuning bilan birga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda “Navbatdagi muxim vazifa - bu bandlik masalasini xal kilishning butun tizimini tubdan uzgartirish buyicha kompleks raxbariyati, xokimlar va ularning birinchi urinbosarlari shaxsiy mas’uliyatini oshirishdan iborat” .
Xozirgi kunda zamonaviy bozor iqtisodiyoti va innovasion iktiso- diyotini shakllantirish sharoitida mamlakatimizda olib borilayotgan investisiya siyosati xamda tarmoqlardagi innovasiyalarga asoslangan iktisodiy faoliyatni yulga kuyish xamda iqtisodiyotning lokomativi xisoblangan kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga karatilgan isloxotlar yangicha karash va texnologiyalarni chukur tushunib yetadigan intellektual mulk saloxiyati yuqori bulgan ishchi kuchiga bulgan talab oshib bormokda. Shuning uchun mutaxassislarni ijtimoiy ximoyalan-gan va o’z ishidan konikish oladigan mexnat bilan bandligini ta’minlash soxasida davlatning mexnat bilan bandlik soxasida yangicha yunalishda tartibga solittt mexanizmlarini ishlab chikishni takozo etadi. Umuman olganda yuqorida keltirilgan xolatlar va mamlakatimizni zamonaviy shart-sharoitlarga mos xolda ijtimoiy-iktisodiy tarakkiyotini belgilashda mutaxassis kadrlar mexnat bozorida samarali bandligini ta’minlash xamda tartibga solish mexanizmlarini nazariy va metodologik jixatdan tadqiq etishni taqozo etadi.
Bugungi kunda, O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzli va mavqyeyi sezilarli darajada va muntazam oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz birinchi rahbari Islom Karimov tomonidan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasining puxta ishlab chiqilganligi, iqtisodiy islohotlar maqsadi va vazifalari, amalga oshirish yo’llarining aniq va to’g’ri ko’rsatib berilganligi bosh maqsad yo’lidagi yutuq va marralarning salmoqli bo’lishiga imkon yaratmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha korxonalar o’zlariga tegishli bo’lgan moddiy, mehnat va moliyaviy resurslaridan samarali foydalanishga intiladilar. Bu ularga kam xarajat evaziga ko’proq mahsulot ishlab chiqarish, ularni sotish orqali ko’proq foydaga ega bo’lish imkonini beradi. Bugungi kunda har qanaqa tashkilot borki faoliyat natijasida daromad olishga intiladi va boshqa tashkilotlar bilan iqtisodiy aloqaga kirishadi. Birinchi Prezidentimiz aytganidek, “Faqatgina biz tanlagan bosqichma-bosqich rivojlanish yo’li xalqimiz ko’zlagan ezgu niyatlarga erishishga, zamonaviy demokratik talablarga javob beradigan davlat, inson manfaatlari, huquq va erkinliklari eng oliy qadriyat bo’lgan, qonun ustuvorligini ta’minlaydigan jamiyat barpo etishga olib kelishi muqarrar. Buni hayotimizning o’zi bugun isbotlab bermoqda”¹. Iqtisodiyotning erkinlashtirilishi va modernizasiya qilinishi bilan korxonalarda daromadlarning oshishiga olib kelmoqda. Bu esa, ularning hisobini uzluksiz takomillashtirib borish zaruratini yuzaga keltiradi.
Respublikamizda bu boraga ko’rsatilayotgan e’tiborni Ӯzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida shunday ta’kidladilar. “Biz o’tgan 3 yilda davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish, barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirish va tadbirkorlikni oshirish, barqaror bozor iqtisodiyotini shakllantirish va tadbirkorlikni rivojlantirish ishlarni takomillashtirish bo’yicha qator islohotlarni boshladik”.¹
Yuqoridagi muammolarni ilmiy amaliy va nazariy jihatdan hal etish zarurligi kurs ishi mavzusini va tadqiqotlar yo’nalishini belgilashga asos bo’ldi.
Bozorlar orasida mehnat bozori alohida o’rin tutadi. Bozor iqtisodiyotining ajralmas va muhim tarkibiy qismi — mehnat bozoridir. Aynan mehnat bozori orqali g’oyat muhim milliy resurs bo’lgan mehnat mintaqalar, tarmoqlar, firmalar va kasblar bo’yicha taqsimlanadi. Shu bozorda uning bahosi ham belgilanadi.
Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol rol o’ynaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs — ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar bo’yicha taqsimlanadi. Mehnat bozori iqtisodiy faol aholining ish bilan bandligini, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasiga jalb etilishini ta’minlaydi. U xodimning o’zi uchun yanada mosroq ish joyiga o’tishini yengillashtiradi. Mehnat bozori orqali korxonalar zarur mikdorda va talab qilingan sifatga ega ishchi kuchi bilan ta’minlanadi.
Mehnat bozori qanday kadrlar, mutaxassislar, kasblarga talab borligini, ulardan qandaylari ortiqchaligini ko’rsatadi. Mehnat bozorida raqobatning mavjud bo’lishi, bir tomondan, yollanma xodimlar o’z professional mahoratini o’stirishi va kengaytirishini, malakasini oshirishini rag’batlantiradi, ikkinchi tomondan, ish beruvchilarni qulay mehnat va unga haq to’lash sharoitlarini yaratish hamda saqlab turishga undaydi. "Mehnat bozori" tushunchasi bo’yicha turli xil nuqtai nazarlar mavjuddir. Ba’zi birlari mehnat bozorini ish haqi va daromadlarning erkin harakati orqali ishchi kuchining taklifi va mehnatga bo’lgan talabini o’z-o’zidan tartibga solinish mexanizmi kabi aniqlaydilar.
Hozirgi vaqtda o’tish davri iqtisodiyotining oldida turgan dolzarb muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakllantirish va rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar rivojlanishining obyektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur. Mehnat bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog’langan. Haqiqatdan ham talabga ega bo’lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning 10 belgilangan majmuasiga ega bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o’z iste’mol sifatlarini yo’qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o’zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun aholining sifat ko’rsatkichlari ham yaxshilanishi darajasini oshirib yoki pasaytirib, ushbu tengsizlikni yo’q qilishi mumkin. Ishchi kuchiga jami talab investisiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi.
Mehnat bozorida vujudga keladigan munosabatlar yaqqol ifodalangan ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo’lib, ular mamlakat aholisi ko’pchiligining muhim ehtiyojlariga daxldor bo’ladi. Mehnat bozori mexanizmi orqali aholining ish bilan bandligi va mehnatga haq to’lash darajalari belgilanadi. Mehnat bozorida ro’y berayotgan jarayonlarning jiddiy oqibati ishsizlik bo’lib, u umuman olganda salbiy hodisa hisoblansa ham, lekin amalda jamiyat hayotining muqarrar natijasidir.
Aholining ish bilan bandligi uning takror ishlab chiqarilishi uchun zarur shartdir, chunki kishilarning turmush darajasi, kadrlarni tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishga, ularni ishga joylashtirishga, ishdan mahrum bo’lib qolgan kishilarni moddiy jihatdan qo’llab-quvvatlab turishga sarflanadigan xarajatlarning barchasi ana shu aholining ish bilan bandligiga bog’liqdir. Shuning uchun ham aholining ish bilan bandligi, ishsizligi, mehnat faoliyati uchun zarur resurslar va umuman mehnat bozori singari muammolar mamlakat iqtisodiyoti uchun dolzarb bo’lib, ular tarmoqlararo funksional tizim hisoblanadi.
Biz bilamizki, bozor iqtisodiyoti sharoitida barcha ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bozor tizimi asosida shakllantiriladi va amal qiladi. Xuddi shuningdek, mehnat munosabatlari xam mehnat bozori asosida shakllantiriladi va tartibga solinadi. Mehnat bozori ishga yollanuvchilar va ish beruvchilar, korxona, tashkilot, muassasa hamda davlat o’rtasidagi mehnat munosabatlari yig’indisidir. Yoki boshqacha aytganda, mehnat bozori ishchi kuchining mexnatga qobiliyatini sotish va sotib olish tizimidir. Mehnat bozorida xam talab, taklif, narx va raqobat xal qiluvchi komponent hisoblanadi. Mehnat bozorida taklif sifatida ishchi kuchining mexnat potensialini sotish tushunilsa, talab esa mexnat qobiliyatini sotib olish istagini bildiradi. Bunda talab va taklif o’rtasidagi muvozanat holati nuqtasida narx paydo bo’ladi.
Narx ishchi kuchining qiymatiga hamda talab va taklif miqdoriga qarab belgilanadi. Raqobat esa ishchi kuchini sotishda ham sotib olishda ham vujudga kelishi mumkin. Ishchi kuchini sotishda raqobat o’z mehnat qobiliyatini namoyon etib, yaxshi ish joyiga erishishga qaratilgan bo’lsa, uni sotib olishdan raqobat yuqori narx va yaxshi ish joyi evaziga malakali ishchi kuchi tanlashga yo’naltiriladi.
Respublikamiz uchun mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan bandligini oshirish bo’yicha muammoni hal qilishning eng samarali qurollaridan biri bo’lgan mehnat bozori tushunchasi, tarkibi, xususiyatlari va vazifalarini tadqiqot qilish katta ilmiy – amaliy ahamiyatga ega. Ularni o’rganish quyidagi demografik va ijtimoiy – iqtisodiy vaziyatlarning inobatga olinishini taqozo etadi: