Mehnat vazirligi respublika aholi bandligi va mehnatni muhofaza qilish ilmiy markazi

q15 daq. 
Tosh va g’isht qurilmalarining o’tga chidamliligi ularning qaysi 
ashyodan va qanday qalinlikda tayyorlanganligiga hamda ularni issiqlikka 
qarshilik ko’rsatish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Bunday qurilmalarning o’ziga 
xos o’tda yonmaslik xususiyati va qalinligi tufayli, ular yong’in sharoitida 
olovning ta’siriga uzoq qarshilik ko’rsataoladi. 
G`isht va tabiiy-marmar toshdan terilgan devorlar yuqori darajadagi o’tga 
chidamlilik qobiliyatga ega. Bunday qurilmalar yong’in sharoitida 900-1000
o
S 
harorat ta’siriga chidayoladi va ularning o’tga chidamlilik chegarasi 1,25-1,5 
soatni tashkil etadi. SHu boisdan g’isht va toshdan qurilgan devorlar yong’in 
paytida alanga va haroratni yo’liga yaxshi to’siq bo’laoladi. 
Temirbeton qurilmalari o’zining olovda yonmasligi va issiqlikni 
o’tkazuvchanlik koyfisenti uncha kata bo’lmaganligi sababli, yong’inga etarli 

---

 230 
darajada qarshilik ko’rsataoladi, ammo bu qarshilik cheksiz davom etaverishi 
mumkin emas. Temirbeton qurilmalarining qalinligi uncha kata bo’lmaganligi 
tufayli, ularning o’tga chidamliligi ham chegaralangan bo’ladi, va u ko’pincha 1 
soatdan oshmaydi. Agar beton qurilmaning namligi 3,5 % dan yuqori bo’lsa, 
qisqa muddatli yong’inlarda beton sirtida mikro va makro yoriqlar hatto 
portlashlar hosil bo’lib, qurilma tezda o’zining ustuvorlik xususiyatini 
yuqotaboshlaydi va o’tga chidamliligi keskin pasayib boradi. 
To’siq vazifasini o’tovchi, temirbeton qurilmalarning yong’inga teskari 
turgan tomonini 160
o
S ga qizdirilganda uning o’tga chidamliligi, namligiga, 
qalinligiga va betonni turiga bog’liq bo’ladi. Qalinligini oshishi va zichligini 
kamayishi, betonning o’tga chidamliligini oshishiga olib keladi. 
Agar temirbeton tomyopg’ich plitalarning armatura ustidagi himoya 
qobig’i 10 mm bo’lib, armaturasi A-I, A-II sinfdagi po’latdan bo’lsa, o’tga 
chidamliligi 0,75 soatga, yoki A- III bo’lganda esa 1,0 soatga teng bo’ladi.
Azbestdan tayyorlangan shiferlar 400
o
S da o’zining xususiyatini yuqota-
boshlaydi va 600
o
S dan oshganda parchalanib otilib ketaboshlaydi. 
Temirbeton ustunlarining o’tga chidamliligi ularga qo’yiladigan yuklarning 
markaziy o’qidan qanchalik uzoq yoki yaqinligiga ham bog’liq bo’ladi. CHunki 
ustunga qo’yilgan yuk markazidan uzoq joylashgan bo’lsa, uning o’tga 
chidamlilik darajasi ustunning siqilishga ishlaydigan armaturasining himoya 
qobug’iga bog’liq bo’ladi, ya’ni issiqlik ta’sirida betonning mo’rtlashishi va 
bosib turgan yuk ta’sirida siqilishi natijasida armatura sirtidagi beton qobiqda 
mikro portlashlar sodir bo’ladi va sirti ochilgan armaturalar yuqori harorat 
ta’sirida tezda yumshab, o’zining mustahkamlik xususiyatini yuqotadi. Granit 
maydalaridan tayyorlangan betonda quyilgan ustunlarni o’tga chidamlilik 
darajasi ohaktosh maydalaridan tayyorlangan beton ustunnikiga nisbatan 20%
kam ekanligi ilmiy asoslangan. Buni granitning tarkibiga kiruvchi kvarsning 
573
o
S dayoq parchalanishi va ohaktoshni esa 800
o
S dan keyin emirilishi bilan 
izohlash mumkin. 

---

 231 
Devorlarni o’tga chidamliligi ularning qalinligi va ularga qo’yilgan yukning 
vazn miqdoriga bog’liq bo’ladi, ya’ni qalinligini kamayishi va yukning 
ko’payishi o’tga chidamlilik darajasini pasayishiga va aksincha bo’lganda 
ko’payishiga olib keladi. Bino va inshootlardagi qavatlar soni ko’paygan sari, 
ularning devorlariga tushadigan yukning miqdori ham ortib boradi. SHuning 
uchun ulardagi yuk ko’taruvchi ko’ndalang devorlarning o’tga chidamliligini 
minimal miqdorini ta’minlash maqsadida, devor qalinligini qavatlar soniga mos 
ravishda qabul qilinadi, ya’ni 5-9 qavatli jamoa va fuqaro binolarida -120 mm, 
12 qavatli bo’lganda-140 mm, 16 qavatgacha bo’lsa -160 mm va qavatlar soni 
undan oshiq bo’lganda-180 mm.