Mendel qonunlari

Genetika Asoslari: Mendel Qonunlari

REJA:

• 
  Mendelning birinchi qonuni
  
• 
  Mendelning ikkinchi qonuni yoki bo‘linish qonuni
  
• 
  Mendelning uchinchi qonuni yoki belgilarning mustaqil merosxo‘rlik qonuni
  

MENDEL QONUNLARI — irsiy belgilarning avlodlarda taqsimlanishi toʻgʻrisidagi G. Mendel yaratgan qonuniyatlar. Mendel qonunlari Mendelning oʻzi yaratgan duragay avlodlarini genetik taxlil qilish metodini qoʻllash orqali olib borilgan koʻp yillik (1856 — 63) tadqiqotlar tufayli asoslab beriddi. Mendel oʻz-oʻzidan changlanuvchi noʻxat oʻsimligining oʻrganilayotgan belgi boʻyicha irsiy toza, yaʼni genotipi gomozigotali hamda fenotipiga koʻra keskin farq qiluvchi (guli qizil-oq, doni sariq-yashil va silliq-burishgan) navlarini oʻzaro chatishtirgan. Olingan duragay avlodlarda ota-ona oʻsimligi belgilarining irsiylanishi va yana ajralib xilma-xillik namoyon qilishini oʻrgangan. Olingan natijalarni statistik taxlil qilish asosida irsiyat qonunlarini ochib bergan. Mendel organizmlarda ular belgilarining irsiylanishini taʼmin etuvchi maxsus irsiy omillar (genlar) mavjudligi haqidagi gʻoyani ilgari surdi. Uningcha, har bir irsiy omil somatik hujayralarda juft, jinsiy hujayralarda yakka holatda boʻladi. Har qaysi irsiy omil dominant yoki retsessiv allel holatda boʻlishi mumkin. Irsiy omillar ota-ona belgilarining irsiylanishi va rivojlanishini taʼmin etadi. Mendel qonunlari Mendel kashf etgan uchta qonunni oʻz ichiga oladi.
Genetika haqida gapirganda, Gregor Mendel (1822 - 1884) ismli avstriyalik rohibning ishini eslamasak bo‘lmaydi. Bu rohib genetika fan sifatida gullashiga sabab bo‘lgan tajribalarni o‘tkazishga mas’ul edi. No‘xat shtammlaridan foydalangan holda o‘z tajribalari orqali Mendel ota-onadan (ota-onadan) avlodlarga (bolalarga) ma’lumot etkazadigan omillar mavjudligini aniqladi.
Sof no‘xat shtammlarini kesib o‘tib, Mendel no‘xat bilan nima bo‘lganini kuzatdi va qayd etdi. U, masalan, no‘xat to‘qimalariga o‘xshash xususiyatlarni qidirib topdi (u silliqmi yoki ajinmaydimi) va ular orasidan o‘tib, silliq va ajin tushgan no‘xatlarni kesib o‘tganida, bu faqat silliq no‘xatlarga olib kelishini aniqladi.
Biroq, u duragaylardan yangi avlod no‘xat ishlab chiqarganda, u no‘xatning 75 foizini (yoki to‘rtdan uch qismini) silliq va qo‘pol donlarning 25 foizini (yoki to‘rtdan bir qismini) oldi. Shu tarzda, bu voqealarni kuzatib, rohib no‘xat ularning xususiyatlarini aralashtirmagan degan xulosaga keldi. Har bir duragay ota-onadan (ota-onadan) meros bo‘lib o‘tgan xususiyatlar, ammo faqat silliq xususiyat ko‘rinib turardi.
Keyingi avlodda u qizi no‘xatidan o‘tib ketganda, u bu xususiyatlar yana yuqishini, no‘xatlarning atigi to‘rtdan bir qismi burishgan xususiyatlarga ega ekanligini kuzatgan. Shunday qilib, Mendel ustun bo‘lgan xususiyatlar mavjudligini aniqladi. No‘xat holatida silliq chiziq qo‘pol chiziqdan ustun edi. Keyinchalik, Mendel topilmalariga asoslanib, olimlar bu xususiyatlarni allel deb atashdi. Shunday qilib, dominant allellar va retsessiv allellar mavjud edi.
Shunday qilib, Mendel tomonidan taklif qilingan nazariyaga ko‘ra, har bir tirik mavjudot har bir xususiyat uchun bir juft genga ega. Va bu xususiyatlar irsiydir: yarmi otadan, qolgan yarmi onadan. Shuni esda tutish kerakki, bu xususiyatlar genlar tomonidan uzatiladi. Shuning uchun har bir bola genlarning yarmini otasidan, qolgan yarmini onasidan oladi.