Menejment nazariyasi
Download 24 Kb. Pdf ko'rish
|
|
qismlari to'g'risida qoidalarni yaratishi, lavozim majburiyatlari, barqaror
iqtisodiy normativlarni belgilashni qamrab oladi. Tartibga solish (koordinatsiya qilish) - bu m enejm entning bar- cha boshqa vazifalari uning texnikaviy, iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy masalalarini, hamda boshqaruvchi tizim idagi turli-tuman aloqalarni m uvofiqlashtirish jarayonidir. B u o'zaro uzviylikni o'rnatish, bel- gilangan m e ’yor va norm ativlardan cheklanishlarning oldini olish- dir. Rag'batlantirish - bu m anfaatlarni va keng demokratlashti- rish, inson om ili faolligini oshirish asosida m anfaatlar vositasida boshqarishdir. Nazorat va hisob - boshqariladigan tizim m a’lum m aqsadga erishishga qaratilgan inson faoliyatining sabablari va mexanizm ini o'rganadi. Undash kishilar faolligi bilan ular ega bo'lgan tajribaning moslashishi natijasida shaxsiy va guruhiy extyojlarni qondirishga qaratilgandir. M enejm entning aniq maxsus vazifalari m enejm ent mehnati taqsimoti natijasi bo'lib, aniq m azm unga ega- dir. Korxona miqyosida boshqaruvning quyidagi maxsus vazifalarini ko'rsatish m um kin: a) asosiy ishlab chiqarishni boshqarish; b) yordamchi ishlab chiqarishni boshqarish; d) m ahsulot sifatini boshqarish; e) m ehnat va ish haqini boshqarish; f) kadrlar, ta’minot, moliya va kredit, jamoa ijtimoiy rivojlanishi- ni boshqarish; g) m arketingni boshqarish. M enejm entning har bir sohasi maxsus tizim jihatidan m ajm ua bo'lib, o'z tarkibida m enejm entning um um iy vazifalarini qamrab oladi. M asalan , ishlab chiqarishni ilm iy-texnikaviy jih o zlas h n i boshqarish vazifasi tarkibiga reja, tashkil etish, tartibga solish, rag'batlantirish, nazorat kiradi. Barcha vazifalar bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. Menejment vazifalarining tarkibi va mazmunini aniqlashga yetarli darajada e’tibor bermaslik boshqaruv ta’sirining bo'shashib ketishiga sabab bo'ladi. M enejm ent va uning vazifalari samarador ligi kishilarning m ehnat intizom i, tashabbuskorlik va omilkorlik, yangilikka intilish va tashkilotchilik qobiliyati bilan uzviy bog'liqdir. Xulosa M e ne jm e nt - bu ham m a m enejm ent tizim larin in g uzluksiz faoliyat ko'rsatishi jarayoni. B u boshqaruv apparati xodim larining ish jarayoni. M enejm ent jarayoni uzluksiz amalga oshiriladi. M enejm ent funksiyasi deganda boshqaruvga doir m a ’lum ma- salani yechishga yo'naltirilgan bir turli ishlar yig'indisi tushuniladi. Menejment jarayonlarining funksional tahlili har bir funksiya uchun ish hajmi asoslarini tashkil etadi, boshqaruvchilar sonini aniqlaydi. Bozor munosabatlarining shakllanishi ishlab chiqarish va menej ment funksiyalarini o'rganishni talab qiladi. M enejm ent funksiyasini takomillashtirish - bu tom m a ’noda ijodiy jarayon, aniq holatlar hisobini olish. Tayanch iboralar Funksiya, xo'jalik mexanizmi, boshqaruu jarayotii, prose- dura, sikl, menejment [unksiyalari, rejalashtirish, tashkil qilish, muvofiqlashtirish, nazorat, rag'batlantirish. M avzu bo'yicha atam alar va test savollari A tam alarni tanlash. A ustundagi har bir atam aga B us- tundan m antiqiy ta ’rif tanlang. A B 1. M enejm ent jarayoni a) maqsadni aniqlash, m uam m oni qo'yish va m asalani yechish 2. Texnologiya b) axborot ishlari, analitik ish, harakat varianti- ni tanlash, tashkiliy-amaliy ish 3. M enejm ent jarayoni bosqichlari d) qo'yilgan maqsadga erishish uchun kishi- larn in g ham korlikdagi kelishilgan faoliyati bo'yicha boshqaruv apparati va rahbarning maqsadli harakatlari m ajm uasi 4. M enejm ent jarayoni darajasi e) nima qilinyapti, qanday qilinyapti, kim to- m onidan va qay tartibda qilinyapti 5. M enejm ent operatsiyalari f) rahbar va boshqaruv apparatining menej ment jarayonini ketma-ket va izchil uyushti- rishdagi oddiy faoliyati 6. M enejm ent jarayonini am alga oshirish usullari g) axborot-analitik va tashkiliy ish 7. M enejm ent funksiyalari h) m e n e jm e n t b o 'y ich a m a ’lum vazifalar yechimiga yo'naltirilgan ish turlari yig'indisi 8. Funksional tahlil i) aniq m a ’noga ega bo'lgan, m enejm ent mehnatini taqsimlash natijasi 9. M enejm entning asosiy funksiyalari j) har bir vazifa bo'yicha ish hajmini belgi- lash, boshqaruv xodimlari sonini aniqlash, m enejm ent tizim ini loyihalashtirish uchun asos bo'ladi 10. M enejm ent ning aniq funksiya lari k) har bir korxona va har bir m enejm ent darajasiga xos: marketing, biznes-reja, tash kil etish, tartibga solish, rag'batlantirish, hisob va nazorat V aria n tlarn i tanlash. Q o'yilgan savolga javob variantini toping. Hamkasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganin- gizni m uhokam a qiling. 1. M enejm ent jarayonining bosqichlarini ayting. a) rahbar va boshqaruv apparatining maqsadga yo‘naltirilgan harakatlari b) maqsadni aniqlash, tizim ahvolini aniqlash, boshqariluvchi tizim ga haqiqiy ta’sir ko'rsatish c) rahbarning axborot-analitik ishi d) rahbarning tashkiliy ishi 2. M enejm ent funksiyasi deganda nim ani tushunasiz? a) m enejm entning m a’lum vazifalarini yechishga yo‘naltirilgan bir xil turdagi ishlari yig'indisi b) bu boshqaruv apparati ishlarining mehnat jarayoni c) bu ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solish d) bu ishlab chiqarishni tashkil etish 3. M enejm ent jarayoni bosqichlarini aniqlang. a) analitik ish, maqsadga muvofiqlik b) maqsad, hodisa, m uam m oning yechimini aniqlash c) axborot ishlari, harakat variantlarini tanlash d) tashkiliy va amaliy ish 4. M enejm ent davrlarini aniqlang. a) maqsadni, holatni, m uam m oni aniqlash b) analitik, axborot va tashkiliy ishlar c) oldindan maqsadni anglash d) vaziyat, m uam m o, yechim 5. Asosiy va aniq funksiyalarni ko'rsating. a) biznes-reja, marketing, motivatsiya b) mehnatni, m ahsulot sifatini, xodimlarni boshqarish c) tartibga solish, rag'batlantirish, hisob va nazorat d) asosiy ishlab chiqarishni, yordamchi ishlab chiqarishni, xo dim larni boshqarish Nazorat savollari 1. M enejm ent jarayonining m ohiyati nimadan iborat? 2. M enejm ent jarayoni qanday davrlarga bo'linadi? 3. M enejm ent operatsiyalariga tushuncha bering. 4. M enejm ent vazifalari deganda nim ani tushunasiz? 5. M enejm entning asosiy funksiyalari qaysilar? 6. M enejm entning aniq funksiyalari qaysilar? 6-bob. MENEJMENTNING TASHKILIY TUZILISHI 6.1. Menejmentning tashkiliy tuzilishi haqida tushuncha 6.2. Tashkiliy tuzilm alar turlari 6.1. Menejmentning tashkiliy tuzilishi haqida tushuncha M enejm entning tarkibiy tuzilishi deganda m enejm ent bo‘g ‘inlari va bosqichlari miqdori va tarkibi tushuniladi. M enejm ent tashkiliy tuzilishining oddiy va tushunarli b o iis h i uning ish qobiliyati yu- qori bo'lishini kafolatlaydi, ya’ni m enejm ent tashkiliy tuzilrnasida bosqich va b o'g'inlar qancha kam bo'lsa, boshqaruv shunchalik samarali bo'ladi. Menejment bo‘g‘inlari - bu bitta yoki bir-qancha vazifalarni bajaruvchi mustaqil tarkibiy unsurlar, tuzilm a elementlari, ularning bo'linm alari va boshqaruv apparatida ishlovchilardir. Menejment bosqichlari - bu boshqaruvning biror darajasida- gi m a ’lum bo‘g ‘inlar yig'indisi. Shu belgisiga ko'ra m enejm entning tashkiliy tuzilm alari - ko'p bosqichli (ko'p bo'g'inli), uch, ikki bosqichli (b o 'g 'in li) bo'ladi. Bosqichlar va b o'g 'in lar o'rtasidagi aloqa vertikal va gorizontal bo'lishi m um kin. Vertikal bo'g'inlar rahbarlar va ularga bo'ysunuvchilar o'rtasidagi m unosabatlarni, gorizontal aloqalar m enejm entning teng huquqli bo‘g ‘in va unsur- lari o'rtasidagi m unosabatlarni bildiradi. Iqtisodiyot boshqaruv tashkilotlari yuqori, quyi, teng huquqli tashkilotlarga bo'linadi. Yuqori tashkilotlar respublika va tarmoq boshqaruv tashkilotlariga ajratiladi. U m u m d a v la t boshqaruv tashkilotlari ishlab ch iq a rish n in g tur- li tarm o q larin i birlashtiradi. U m u m d a v la t boshqaruv tashkilot- lari R espublika K onstitusiyasiga asoslangan holda faoliyat yuri- tadi. M illiy xo'jalikni boshqarishning um um davlat tashkilotlari qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tashkilotlariga bo'linadi. Qonun chiqaruuchi oliy tashkilot - O'zbekiston Respublikasi O liy Majli- sidir. U xo'jalik faoliyatini tartibga soluvchi qonun, qonuniy aktlar- ni tasdiqlaydi. Davlat rejalari va budjetining bajarilishi haqida hisobot- ni muhokama qilib tasdiqlaydi, iqtisodiyotni boshqarishning ijroiya tashkilotlarini shakllantiradi. M illiy xo'jalikni boshqarishning ijroiya tashkilotlariga umu- miy, tarmoq va maxsus vakolatga ega tashkilotlar kiradi. U m um iy vakolatga ega ijroiya tashkilotlariga 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazir- lar M ahkam asi, Qoraqalpog'iston Respublikasi Vaziriar Kengashi va hokimliklar kiradi. M axsus vakolatli tashkilotlar tarmoqlararo xususiyatga ega vazifalarni bajaradilar. Ular qatoriga vazirliklar va Davlat qo‘mitalarini kiritish m um kin. U m um davlat boshqaruv tashkilotlarining asosiy vazifalari: fan- texnika taraqqiyotining asosiy yo'nalishlarini belgilash, tabiiy muhit- ni muhofaza qilish, pul va kredit tizim iga rahbarlik qilish, soliq va daromadlarni belgilash, hisob va statistikani tashkil etish, narx, ta’riflar belgilash, milliy xo'jalik tarmoqlariga rahbarlik qilish. 0 ‘zbekiston Respublikasi Vaziriar M ahkam asining doimiy ish yurituvchi tashkilotlari faoliyati tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy ish- larga rahbarlik qilish, fan-texnika sohasida tanlov, ko‘ngilli asosda ishlarni tashkil etish kabi vazifalarni bajaradi. Respublika tovar birjalarining asosiy vazifasi korxonalar bilan hamkorlikda m intaqada moddiy-texnikaviy ta’m in otn in g barqaror va samarali tizim ini tashkil etish, iste’molli va ishlab chiqaruvchi- lar o'rtasida barqaror m intaqaviy aloqalarni o'rnatish, m ahsulot y etkazib berishni nazorat qilish, korxonalarga ularni moddiy- texnikaviy t a ’m in lash d a k o 'm ak berishdan ib oratdir. Moddiy- texnikaviy ta ’m in o t tashkilotlari x o 'jalik hisobi asosida ishlab chiqarish vositalarini sotishning ko‘p tarmoqli savdosini ta ’minlash va moddiy resurslardan maqbul foydalanishga rahbarlik qiladi. Moliya vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari davlat va kor xonalar m anfaatlarini himoya etishga asoslangan butunlay yangi moliyaviy siyosatni amalga oshiradi, xo'jalik yuritish samarador- ligini so'm bilan nazorat etishni ta’minlaydi, shirkat va individual mehnat faoliyatini moliya-kredit vositasida tartibga solish bo'yicha choralarni belgilaydi, aholi daromadlaridan soliq olish, bozor iqti- sodiyotiga mos ish usullari va shakllarini joriy etadi, budjet tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirish tizimini o'zgartiradi, uni iqtisodiy m e’yor va normativlar asosida tashkil etadi, ish sifatini oshirishni iqtisodiy rag'batlantirish va ajratilgan mablag'lardan maqbul ravishda foydalanish- ni iqtisodiy rag'batlantirish usullarini keng qo'llashni ta’minlaydi. Respublika M arkaziy banki iqtisodiyotdagi barcha kredit va hisob kitob m unosabatlarini tashkil etuvchi va tartibga soluvchi bosh bankdir. Tijorat banklari tizim i faoliyati to'liq xo'jalik hisobi va o‘z- o'zini moliya bilan ta’minlash asosiga o'tkaziladi. M e h n a t va ijtim o iy m asalalar bilan sh u g 'u lla n u v ch i davlat tashkilotlari va ularning joylardagi bo'linm alari to'liq bandlikni, band b o'lm agan m ehnat resurslarini qayta tayyorlash va kasb o'rgatish, kadrlarga bo'lgan talabni qondirishni ta ’minlaydilar. R e s p u b lik a v a z irlik la ri re sp ub lika h u d u d id a g i konse rn lar, tarm oqlarni boshqarishni am alga oshiradi. T arm oqni boshqarish tizim iga yakka rahbarlik asosida ish yurituvchi vazir boshchilik qiladi. U qo'l ostidagi vazirlik va unga qarashli korxonalar faoliyatiga shaxsan javobgardir. H ar bir vazirlikda tarm oqni boshqarishning m u h im masala- larini kollegial ravishda ko'rib chiqish va amalga oshirishga imkon beruvchi maslahat tashkilotlari tashkil etiladi. Bosh maslahat beruv- chi tashkilot - kollegiya bo'lib, unin g tarkibiga vazir o'rinbosarlari, boshqarma boshliqlari, korxonalar rahbarlari kiradi. M illiy xo'jalik tarmog'i tarkibida ham davlat, ham xususiy korxo na, firma, aksiyadorlik jam iyatlari faoliyat yuritadi. Korxona, fir- ma, aksiyadorlik jam iyatlari fan-texnika salohiyatidan samarali foy dalanish, ishlab chiqarishni kooperatsiyalash va uyg'unlashtirish asosida m ahsulot ishlab chiqarish maqsadida tashkil etiladi. Ular xo'jalik hisobi asosida sanoat, qurilish, transport, savdo va boshqa sohalarda faoliyat yurituvchi tarkibiy qism lardan tashkil topadi. Tarkibiy qism bankda alohida balans va hisob raqamiga ega bo'lishi va ijara pudrati bo'yicha, xususiy sohada ish yuritishi m um kin. Korxona, firma, aksiyadorlik jam iyati tarkibiy birlikka qarashli asosiy fond va m ablag'larni biriktiradi, ichki xo'jalik m unosabat larini am alga oshirish, tarkibiy birliklar o'rtasidagi m unozaralarni hal etish, shuningdek, ularning o'z m ajburiyatlari bo'yicha javob- garlik ta rtib in i belgilaydi. T arkibiy birlik q o nund a b e lg ila n g an huquq doirasida unga biriktirilgan m ulkni tasarruf etadi, firma, aksiyadorlik jam iyatlari nom idan boshqa tashkilotlar bilan shart- nomalar tuzadi. Korxona, firma, aksiyadorlarlik jam iyatlari tarkibiy birlikka o ‘z nom idan shartnoma tuzish va bu shartnoma bo'yicha javobgar bo'lish huquqini beradi. Korxonani boshqarish korxona t o ‘g‘risidagi qonunga asosan am alga oshiriladi. Bu qonunda ko'zda tutilgan tam oyillardan biri butun jam oaning hamda uning tashkilotlari m uhim qarorlarni qabul qilish va uni bajarishni nazorat qilishda ishtirok etish yo'li bilan amalga oshiriladigan o‘z-o‘zini boshqarish tamoyilidir. 6.2. Tashkiliy tuzilm alar turlari Tashkiliy tuzilm alar juda turli-tuman, lekin ular um um iy izchil bog'liqlikka ega va qonuniyatlarga bo‘ysunadi. M enejm ent tashkiliy tuzilm asining asosiy turi chiziqli va funk- sional tuzilm alardir. U larning birikishi asosida turli xil chiziqli- funksional tuzilm alar tarkib topadi. C h iziq li F unksional C hiziqli shtabli C h iziq li funksional Shartli belgilar: R - rahbar, B - boshliq, U - usta, F - funk- sional rahbar, Sh - shtab, 1,1; 1,2; 1,3 - funksional bo'limlar. Chiziqli tuzilm a uning quyi boshqaruv bo'g'inlari yuqori bos- qichdagi rahbarga bevosita bo‘ysunishi bilan tavsiflanadi. Chiziqli tuzilm ada har bir xodim bitta rahbarga bo‘ysunadi va yuqori tizim bilan faqat u orqali bog'langan bo'ladi. Chiziqli tuzilm an in g ijobiy tom onlari un in g oddiy, ishonchli, kamxarjligidir. Har bir rahbar butun mehnat jamoasi faoliyati nati- jalari bo'yicha javobgar. B u strategik va joriy qarorlarni qabul qilish huquqi markazlashishiga olib keladi. C h iziq li tu z ilm a la rn i hal e tiluvchi m asalalar doirasi keng bo'lmagan, buni masalalar yechilishi oson bo'lgan hollarda qo'llash maqsadga muvofiqdir. Sof holda chiziqli boshqaruv juda kam, asosan, brigada, bo'lim, shirkat, kichik korxonalarda qo'llaniladi. C h iz iq li tu z ilm a n in g asosiy k a m c h ilig i shundan iborat-ki, bo'g'inlar koordinatsiyasi puxta bo'lm aydi. Rahbar universal mu- taxassis bo'lishi va unga bo'ysunuvchi barcha bo'g'inlar faoliyatining ham ma tom onini qamrab olishi lozim. Funksional tuzilm a - menejment vazifalarining funksional bo 'g'in lar va rahbarlar o'rtasida taqsim lanishiga asoslanadi. U boshqaruvning m urakkablashuvi va ixtisoslashuv rivojlanish! bi lan bog'liq holda vujudga kelgan. F un ksio nal tu z ilm a d a boshqaruvchi k o 'rsatm ala r n isbatan malakali bo'ladi, lekin yakkaboshchilik tam oyiliga rioya qilinmay- di. Funksional bo'g'inlar soni ortishi bilan har bir bo'g'in mustaqil ravishda hal etuvchi masalalar doirasi torayib boradi. M uammo- ning mohiyati har bir bo'g'in o'z masalasini birinchi navbatda hal qilishdan manfaatdor bo'lishida emas, balki bitta ham bo'g'in bu masalani yetarli darajada asoslangan holda va to'g'ri hal qila olmas- ligi, yechimlar maydalashib, to'liq bo'lmay qolishidadir. Bu boshqaruv- ni murakkablashtirib, uning samaradorligini kamaytiradi. Chiziqli tuzilm ani tashkil etish va funksional tuzilm aning kam- chiliklari quyma, biriktirilgan tuzilm alar - chiziqli-shtabli, chiziqli- funksional va boshqa tuzilm alarning vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Chiziqli-shtabli tuzilm ada chiziqli tuzilm a asos qilib olinadi, lekin boshqaruvning quyi bo‘g ‘inga ega har bir bo‘g ‘inida ayrim m uhim m uam m olar bo'yicha shtablar tuziladi. Shtablar m alakali qarorlar tayyorlaydilar, lekin chiziqli tuzilm a rahbari tasdiqlab, quyi darajaga yuboradi. U shtab tavsiyalarini koordinatsiya qiladi, mu- vofiqlashtiradi va natijada, agar vazifalar m iqdori ko'p bo'lsa, boshqaruv sifati yaxshilanadi. Vazifalar miqdori ko'p bo'lsa, chiziqli tuzilm a rahbarining vazi- falari ham ortadi. Shu sababli, amaliyotda boshqa qo'shm a tuzil- malar vujudga keldi. X ulosa M enejm ent tashkiliy tuzilm alari deganda m enejm ent bo'g'ini, b o 'g 'in tarkib lari soni, u la rn in g bir-biriga b o 'y sun ish i, o'zaro bog'liqligi tushuniladi. M enejm entning tashkiliy tuzilm alaridagi oddiylik va tushunar- lilik uning ish qobiliyati kafolatidir. M illiy x o 'jalik n in g u m u m d av lat boshqaruv organlari qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud organlariga bo'linadi. U lar m illiy xo'jalikning ko'p sonli tarmoqlarini bir butun bog’lab turadi. M enejm ent tashkiliy tuzilm alari chiziqli-funksional, chiziqli- shtabli turlarga bo'linadi. Barcha m enejm ent funksiyalari bajarilishini ta ’m inlovchi eng yaxshi boshqaruv apparatini tashkil etish m enejm ent tuzilm alarini takom illashtirishning asosiy masalasi. Tayanch iboralar Tashkiliy tuzilma, aralash tuzilma, davlat organlari, matritsa, diffizion tashqi omil, tuzilma, O'zbekistonda boshqaruv organ lari, chiziqli tuzilma, funksional tuzilma. Mavzu bo‘yicha atam alar va test savollari Atam alarni tanlash. Har qaysi A ustundagi atamaga mos B ustundagi atam ani tanlang. A B 1. M enejm entning tashkiliy tuzilmalari a) m aqsadlar va ularga erishish vositalari orasidagi bog'lanishning grafik tasviri 2. M enejm ent bo'g'inlari b) ikki tuzilm aning qo'shilishi asosida ko'riladi: chiziqli va loyiha bo'yicha boshqaruv. Chiziqli boshqaruv tamoyili o'zgarmaydi. Dastur yoki loyiha rahbarlari erkinligi ta ’minlanadi. 3. M enejm ent darajalari d) menejment darajasi, bo'g'inlar soni va tarkibi, ularning o‘zaro bog'liqligi va aloqadorligi 4. Chiziqli tuzilm a e) rahbarlar va bo'g'inlar o'rtasidagi mehnat taqsimotiga asoslanadi, boshqaruv mukammal- lashadi, lekin yakkaboshchilik tam oyili buzi- ladi 5. Funksional tuzilm a f) ayrim yoki bir qancha vazifalarni bajaradi- gan mustaqil tuzilm a elementlari 6. Chiziqli funk sional tuzilm a g) tashkiliy-iqtisodiy, modellashtirish, taqqoslash, maqsadli yondashuv va boshqalar 7. M atritsali tuzilm a h) menejment ierarxiyasidagi m a ’lum darajada- gi m enejm ent bo'g'inlarining yig'indisi 8. Loyihali tuzilm a i) rahbarlar va bo'g'inlar orasidagi m ehnat taq sim otig a asoslangan. Boshqaruv yakka boshchilik tam oyili bilan olib boriladi, lekin tuzilm adagi aloqalar murakkablashadi 9. «Maqsadlar daraxti» j) har bir xodim yagona rahbarga bo'ysunadi va u orqali boshqalar bilan bog'lanadi 10. Tashkiliy tuzilm alarni loyihalashtirish usullari k) ishlab chiqarish texnologiyasi o'zgarishlari bilan bog'liq holda qayta ko'rish zarur bo'lgan joyda qo'llaniladi V a ria n tlarn i tanlash. Q o'yilgan savolga javob variantini toping. Hamkasblaringiz bilan nega aynan shu variantni tanlaganin- gizni m uhokam a qiling. 1. Menejmentning eng ko'p tarqalgan tashkiliy tuzilmasini ko'rsating. a) chiziqli |
