Metodikalari kafedrasi

Keywords: term, terminology, pedagogy, education, technology, education-
upbringing, special pedagogy, morphology, component. 

---

96 
Har bir milliy til o‘zining ilmiy terminologiyalıq tizimlarini yaratadi. Shunday 
sistemalarning biri qoraqalpoq tilining pedagogik terminologiyasidir. Bizga belgili, 
yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, o‘qitish ishlari qadimdan shakllanib kelgan, 
binobarin, ayrim so‘zlar termin sifatida yumshalıb kelgan bo‘lsa ham, zamonaviy 
pedagogika fani hámda uning hozirgi ko‘rinishindagi terminologiyası 
qoraqalpoqlar hayotiga XX-asrning boshlarida paydo bo‘ldi. Ta’lim sohasida 
bo‘lishish va milliy cheklashlar taqiqlandi, xalqning barcha qatlamlari 
o‘qitiladigan maktablar ochila boshladi, omilikni yo‘q qilmoqlik choralari kórildi, 
xalqning orasidan salohiyatli kadrlar tayorlashga kirishildi. Bu ishlarni amalga 
oshirishlik uchun darsliklar, o‘qish qollanmalarnı yaratishga, xalqning ma’daniy-
siyosiy bilim darajisini oshirishga xizmat qiluvchi gazeta va jurnallarni chop etish 
yo‘lga qo‘yildi. 
Albatta, bu katta ishlarni amalga oshirishda pedagogika fanining ham o‘z 
o‘rni bor. Sababi tarbiya, bilim va o‘qitish, o‘rganish nazariyasi va taqribiy fanlar 
jamlanmasi pedagogikasiz ro‘yobga oshirib bo‘lmas edi. Demak, qoraqalpoqlarda 
ham pedagogika fan sifatida shakllangan ekan, uni maxsus atamalarsiz ongimizda 
aks ettira olmaymiz. Bundan shunaqa anglash mumkin: hozirgi qoraqalpoq tili 
leksikasida muayyan terminologik tizim - pedagogik terminologik tizim yuzaga 
kelgan va u amaliyotga qo‘llanilmoqda. 
Bu maqolada ikki va undan ortiq mustaqil ma’noli leksemalarning har xil 
birikmalardan kelib chiqqan birikmalar har bir tilning terminologik tizimlarida 
muhim o‘rin egallaydi. Ikkita mustaqil so‘zda birgalashgan holda tashkil topgan 
birikmalar oddiy 
ekanligi barcha terminologik izlanishlarda ko‘rilgan. 
Quyidagilarni oddiy pedagogik birikma atamalarga kiritish mumkin: tayanch 
maktabi, zamonaviy maktabi, boshlang‘ich maktabi, boshlang‘ich sinf, shunchaki 
o‘qitish, og‘izaki o‘qitish, tashqi ko‘rinish, kechki maktabi, kechki o‘qish, yosh 
xossasi, harbiy bilim, tarbiyaviy ishlar, tarbiyaviy muhit, yordamchi sinf, sinf 
burchagi, yordamchi maktab, yillik baho, ikkilamchi maktab, kasb tanlash, davlat 
maktabi, bolalar kutubxonasi, bolalar kitobi, qo‘shimcha sinf, zaif o‘quvchi, sirtqi 
o‘quvchi, sirtqi o‘qish, kundalik mashq, uyushiq maktabi, o‘yin faoliyati, siyosiy 
tarbiya, o‘quvchilar muassasasi, sinf yig‘ilishi, o‘qish vaqti, o‘qish yili, 
rag‘batlantirish choralari, yozuv tajribalari, aholi o‘qituvchisi,
ilg‘or o‘qituvchi, 
o‘rta maktab, qishloq maktabi, kasbiy mahorat, tajriba sinash, mutaxassislikni 
oshirish, ilmiy izlanishlar, ta’lim texnologiyalar, nazorat qilish ishi, avvalgi 
tajribalar, birlashma metod, dars jadvali, mahorat maktabi, qobiliyatli o‘quvchi, fan 
to‘garaklar, interfaol usul, interfaol metod, kunlik tayyorgarlik, yuqori 
tayyorgarlik, yuqori mutaxassis, maorif muassasalari, pedagogik takt, pedagogik 
fikr, uzliksiz ta’lim, magnit doska, yakka-yolg‘iz kompetentlik, umumiy didaktika, 
ta'lim mundarijasi, tashkil etish metodi, bo‘linib o‘qitish, seminar trening, yetuk 
mutaxassis, yetuk kadr, sport maktabi, milliy pedagogika, katta guruh, pedagogik 
innovasiyalar va h.k. 
Uch va undanda ortiq mustaqil so‘zlardan iborat birikmalar murakkab 
birikmalar deb yuritiladi. Qoraqalpoq tilining pedagogik terminologiyasida ham 
shunday birikmalar tez-tez uchrab turadi. Ularni komponentlarining soniga qarab 
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin : 

---

97 
a) uchlar mustaqil so‘zdan iborat birikmalar, ular 400 ga yaqin: 
o‘qituvchilarning yakka-yolg‘iz namunasi, o‘qituvchilarning taqribiy mashq, o‘zini 
tuta bilishlik, maktabining dars jadvali, umumiylik ma’lumot tevaraklari, toliq 
o‘rta ma’lumot, to‘liqsiz o‘rta ma’lumot, kichik ilmiy xodim, sinfdan tashqari ish, 
maktabining ichki tartibi, katta ilmiy xodim, darsdan tashqari ish, aholi maorif 
muassasalari, bir smenali maktab, bárkamal shaxsni tarbiyalash, tasvirlash hunari 
mashg‘ulotlari, fanni o‘qib o‘zlashtirish, maorif jarayonining mezonları, sinfdan 
tashqari o‘qish, mustaqil, alohida ishlash ko‘nikmalari, o‘qituvchilarning 
malakasini oshirish, yuqori malakali o‘qituvchilar va h.k.
Davlat ta’lim standarti, malaka oshirish institutlari, keng pedagogik jamoa, 
maktab pedagogik kengashi, o‘z ustida ishlash, ma'naviy – ma’rifiy ishlar, ta’lim 
sifatini baholash, rasm daftari, o‘qish madaniy ombori, o‘qish jarayonini 
modellashtirish, o‘qish jarayonini tashkil etish, mustaqil bilim, oldingı ish tajriba, 
ma’naviy - psixologik tayyorlik, muloqot madaniyati, ta`sir eta olish qobiliyati, 
o‘zini-o‘zi tekshirish, maktabdan tashqari muassasalar, maktabning invertar kitobi, 
o‘qish metodik qo`llanma, o‘quvchilarning shaxsiy hujjatlari, bolalar musiqa 
maktabi, kasb-hunar kollej, shaxsga yo‘naltirilgan texnologiya, zamonaviy dasturiy 
texnologiyalar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, va h.k. 
Uch komponentli birikmalarning aksariyati aniqlovchi chiziq - sha bilan 
yoziladigan qo‘shma sifatlardan ham iborat bo‘lishi mumkin. Masalan: umumiy -
majburiy o‘rta maorif, g‘oyalik-siyosiy jihatdan tarbiyalash, maxsus ta’lim - 
tarbiya maktabi, ta’lim-tarbiya sifatini oshirishlik, o‘z-o‘zini tarbiyalash 
ko‘nikmasi, o‘qish - tarbiya jarayonini rejalashtirish, vaqti-vaqti bilan takrorlash, 
maktab ichki - tartib qoidalari, o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish, maktabda ota-onalar 
faolligi, maktabi ota-onalar qo‘mitasi, tarbiyada o‘z-o‘zini tahlil qilish, o‘z-o‘zini 
tekshirib borish, ta’lim - tarbiyaga o‘rnak ko‘rsatish, zamonaviy o‘qish - metodik 
adabiyotlar, ilmiy - texnik rivojlanish, psixologik-pedagogik izlanishlar, o‘qish - 
tarbiya jarayoni, dasturiy emas takrorlash - raqs rishtasi, maktab o‘qish - tajriba 
maydoni, maktabda ma’naviy-ma’rifiy ishlari va h.k 
b) to‘rt fohishaezsiz so‘zdan iborat birikmalar: o‘quvchilarning siyosiy 
foydali yumushlari, o‘quvchilarning bilimiga baho berish, o‘rta maxsus o‘quv 
yurtlari, majburiy sakkiz yillik maktabi, o‘rta yoshtagi o‘quvchi bolalar, maktabi 
yoshidagi kichik bolalar, yaqindan uzoqqa o‘tishlik qoidasi, shaxs ma’naviy 
kamalatın shakllantirish, ishlab chiqarish qásiplerge qiziqish, xodim yoshlar kechki 
mektebi, bolalar o‘zlari tanlagan mashg‘ulotlar, qo‘lda yasalgan o‘quv qurollari va 
v. k. 
v) besh va o‘ndan ortiq so‘zdan iborat birikmalar: umumiy ma’lumot 
beradigan o‘qish risola, o‘quvchilarning kitob o‘qishlariga boshchilik etish, yangi 
o‘qish materialini bayon etish, maktabgacha yoshdagi bolalarga tarbiya berish, 
umumiy o‘rta ta'lim mektabi, o‘quvchilarni adabiy ijodiy faoliyatiga faol tortish, 
bir vaqtda ikkita sinfda faoliyat yuritish, kechki, smenali, o‘rta xodim, qishloq 
yoshlar 
maktabi, 
o‘quvchi shaxsining rivojlanishiga muhitning ta’siri, 
o‘quvchilarning yosh va individual xususiyati, kichik maktabi yoshidagi 
o‘quvchilarning ruhiyati, maktabning ma’naviy-ma’rifiy ishlari, maktabgacha 
yoshdagi bolalar jamoasi, maktabgacha yoshdagi bolalar kutubxonasi, va h.k. 

---

98 
Barcha terminologik tizimda bo‘lganidek, pedagogik terminologiyada ham 
birikma atamalarning aniqlovchisi bor. Buning uchun ham atamalarning sun'iy 
modellarini o‘rganib chiqishga harakat qildik.