Mexanika 1-laboratoriya ishi fizik kattaliklarni o`lchash. O`lchash xatoliklarini hisoblash Ishning maqsadi

O`lchashlarning yozilish tartibi
O`lchanayotgan fizik kattaliklar ikki va undan ortiq bo`lib, ulardan faqat bittasi funksiya rolini, qolganlari esa argument vazifasini o`taydi. Xullas, ular orasidagi funksional bog`lanish tenglik yoki tenglama ko`rinishida beriladi. Shu tenglikning chap tomonidagi kattalikning qiymati uning o`ng tomonidagi kattaliklar qiymatini hisoblash orqali quyidagi tartibda topiladi.

1. 
   Tenglikning o`ng tomonida qatnashuvchi barcha kattaliklarning qiymatlari yetarli darajada aniq o`lchanadi va uning chap tomonidagi kattalik (funksiya)ning qiymati berilgan tenglik yordamida hisoblanadi.
   

O`lchash natijalarini hisoblab chiqishda ulardan avvalo eng ishonchlilari olinadi. Noaniqroq bo`lgan natijalar tashlab yuborilib, o`lchash takrorlanadi. Har bir olchash natijasining o`rtacha arifmetik qiymati, uni aniqlashdagi o`rtacha absolut xatolik va nisbiy xatolik topilib, natija quyidagicha yoziladi:
Xatoliklarni aniqlashda ishlatiladigan ba ‘zi formulalar
1-jadval

O ‘rtacha arifmetik qiymat
O ‘rtacha absolyut xatolik
Standart xatolik
O ‘lchanadigan kattalik qiymati

O`lchangan kattalik o`lchov birliklarida ifodalanadi. Masalan: hajm uzunlik birligini uchinchi (kub) darajasi bilan aniqlanadi. Jism hajmi ko`pincha, (yoki sm<sup>3</sup>) kub santimetr, kub metr (m<sup>3</sup>), yoki litr (1) orqali ifoda etiladi. Massa moddiy jism miqdorining o`lchovidir. Massa odatda gramm (g) yoki kilogramm (kg) larda ifoda etiladi. Zichlik moddaning hajm birligidagi miqdori hisobla­nadi. Uning birligi hajm birligida mavjud bo`lgan massa orqali aniqlanadi. Zichlikning eng keng tarqalgan birligi g/sm³ yoki kg/ m³ sifatida ifoda etiladi.

1mashq. Quyidagi amallami bajaring va to`g`ri qiymatlami ко`rsating.

1. 
   15,315·7.9= D. 15,3:7,9=
   
2. 
   16,47-4,2= E. 1,2·10³-0,001=
   
3. 
   3,14:360=
   

2.mashq. Quyidagi xatolik sistematik yoki tasodifiy xatolik ekanligini aniqlang.

1. 
   Jism massasi 6 marta o`lchanganda tarozi massaning to`rtta har xil qiymatini ko`rsatdi.
   

Xatolik ___________________

2. 
   Elektron tarozi massani o`lchayotganda har safar 0,12 g ga kichik qiymatni ko`rsatmoqda.
   

Xatolik ___________________

3. 
   Chizg`ich bilan kubning to`rtta tomoni o`lchanganda to`rt xil qiymatni ko`rsatdi.
   

Xatolik ___________________
4. Termometr har o`lchanganda temperaturani 0,2° yuqori bo`lgan qiymatlami ko`rsatdi.
Xatolik ___________________
3.mashq. Shtangensirkul yordamida kubning tomonlarini quyidagi qiymatlari o`lchandi: 12,32 sm, 12,35 sm, 12,34 sm, 12,38 sm, 12,32 sm, 12,36 sm va 12,38 sm. Bu qiymatlardan foydalanib kub tomonining o`rtacha qiymati, absolut xatolik, o`rtacha abso­lut xatolik, standart xatolikni aniqlang.

Nazorat savollari

1. 
   O`lchash deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   O`lchashning qanday turlari mavjud?
   

3. 
   O`lchash xatoligi deganda nimani tushunasiz?
   
4. 
   Bevosita o`lchashda qanday xatoliklarga yo`l qo`yiladi?
   
5. 
   Absolut xatolik nima va u qanday aniqlanadi?
   
6. 
   Nisbiy xatolik nima va u qanday aniqlanadi?
   
7. 
   O`lchashlaming yozilish tartibi qanday?
   
8. 
   Sekundomer bilan o`lchash aniqligini qanday qilib oshirish mumkin?
   
9. 
   Sekundomerdan foydalanish qoidalarini izohlang.