Microsoft Word 1-Mavzu. Psixofiziologiya fanining predmeti va vazifalari

Psixofizyologiyaning  asosiy  vazifasi  sifatida  tizimli,  neyron,  sinaptik  va 

molekulyar  darajalarda  aqliy  jarayonlarning  fiziologik  mexanizmlarini 

o'rganish. 

Nutq  va  fikrlashning  psixofiziologiyasi  miyaning  turli  sohalarining 

funktsional  rolini  va  nutq  jarayonlarini  amalga  oshirishda  ularning  o'zaro 

bog'liqligini o'rganadi. Fikrlash jarayonlarini nutq qidiruvi analizatorining faoliyati 

bilan yaqin bog'lash, shuningdek, og'zaki ogohlantirishlarni semantik tahlil qilishda 

miyaning ayrim subkortikal hududlarining neyronal faoliyatining o'ziga xos izlarini  

aniqlash muhim ahamiyatga ega edi. 

Funktsional  sharoitlar  va  his-tuyg'ularning  psixofiziologiyasi  hissiy, 

motivatsion,  stressli  va  boshqa  holatlarning  neyrogumoral  mexanizmlarini 

o'rganadi.  Miyaning  subkortikal  hududlarida  joylashgan  nervlarning  "markazlari" 

zavq    va  noroziliklari    aynan  psixofiziologiyaning  mahsulidir.  Bu  hissiy 

faoliyatdagi  muhim  rol  ichki  sekretsiya  bezlari  tomonidan  salgılanan  gormonlar 

(gipofiz  bezi,  po'stloq  va  buyrak  usti  bezlari  miya  qatlami  va  boshqalar), 

shuningdek, turli  biologik faol moddalar (peptidlar  va biogenlar), miyaning o'ziga 

xos tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladi. 

---

Diqqatning  neyrofizyologik  korrelyatsiyasini  o'rganadi(EEG  va  kelib 

chiqadigan potentsial tabiatdagi o'zgarish, teri-galvanik reaktsiyalarning o'zgarishi 

va boshqalar). Diqqat psixofiziologiyasi indikativ reaktsiyani va 2- signal  tizimini 

o'rganish muammolari bilan chambarchas bog'liq. 

Psixifiziologiya ixtiyoriylik  bilan harakat qilishning  fiziologik strukturasini 

va ularni amalga oshirish mexanizmlarini ochib beradi. 

 

A.  R.  Luria  g'oyalariga  ko'ra,  fiziologik  psixologiya  murakkab  aqliy 

jarayonlarning  asoslarini  o'rganadi  —  motivlar  va  ehtiyojlar,  his-tuyg'ular  va 

hislar, diqqat va xotira, nutq va intellektual harakatlarning eng murakkab shakllari, 

ya'ni  individual  aqliy  jarayonlar  va  funktsiyalar.  Turli  xil  aqliy  sharoitlarda 

tananing  turli  fiziologik  tizimlarining  ishlashi  haqida  katta  miqdordagi  empirik 

materiallarni  to'plash  natijasida  hosil  bo'lgan.  Luriyaga  ko'ra,  psixofizyologiya 

aqliy  faoliyatning  yaxlit shakllarining fiziologiyasi bo'lib, u fiziologik jarayonlar 

yordamida  ruhiy  hodisalarni  tushuntirish  zarurati  natijasida  paydo  bo'ldi  va 

shuning  uchun  u  turli  darajadagi  murakkablikning  fiziologik  jarayonlari  bilan 

insonning xulq-atvor xususiyatlarining murakkab shakllariga mos keladi. 

Fiziologik 

psixofizyologiyaga 

nisbatan 

mustaqil 

tadqiqot 

sifatida 

psixofizyologiyani ajratish A. R. Luria (1973) tomonidan amalga oshirildi. 

(Aleksandr    Luria  Romanovich  (16  iyul  1902,  Qozon-14  avgust  1977,  Moskva)  - 

sovet  psixologi,  mahalliy  neyropsixologiya    asoschisi,  professor(  1944), 

pedagogika  fanlari  doktori(  1937),  MD  (1943),  RSFSR  pedagogika  fanlari 

Akademiyasining  haqiqiy  a'zosi(1947),  SSSR  APN  (1967)  ning  haqiqiy  a'zosi, 

ilmiy va pedagogik faoliyati bilan keng tarqalgan sovet psixologlari orasida).

  

Bu borada dastlabki ilmiy yondashuv  L. S. Vgotskiyning asarlarida uchraydi, 

u  birinchi  navbatda  psixologik  va  fiziologik  tizimlarning  nisbati  muammosini 

o'rganish  zarurligini  aniqladi,  bu  esa  psixofizyologiyaning  rivojlanishining  asosiy 

istiqbollarini  oldindan belgilab berdi. (L. Vgotskiy, 1982). Vigotskiy  tomonidan 

ilgari  surilgan  gipoteza  past  (boshlang'ich)  va  yuqori  aqliy  vazifalarning  nisbati 

muammosiga yangi yechim taklif qildi. Ularning orasidagi asosiy farq ixtiyoriylik  

darajasida,  ya'ni  tabiiy  aqliy  jarayonlar  inson  tomonidan  tartibga  solinmaydi  va 

odamlar ongli ravishda  yuqori aqliy vazifalarni boshqarishi mumkin. 

Ushbu  yo'nalishning   nazariy  va  eksperimental  asoslari-psixik va  fiziologik 

jarayonlarni  eng  murakkab  funktsional  tizimlar  tushunchasiga  asoslangan  P.  K. 

Anoxin  (1898-1974)  funktsional  tizimlarining  nazariyasi  bo'lib,  unda  alohida 

mexanizmlar  umumiy  vazifani    bajaruvchi  foydali,  adaptiv  natijaga  erishishga 

qaratilgan butun, birgalikda ishlaydigan komplekslarga birlashtiradi. 

Funktsional  tizimlar  g'oyasi  kibernetikada    paydo  bo'lishidan  ancha  oldin 

fiziolog 

Nikolay 

Aleksandrovich 

Bernshtein 

(1896-1966) 

tomonidan 

shakllantirilgan  va  individual  ruhiy  jarayonlarning  fiziologik  mexanizmlarini 

---

o'rganishga  mutlaqo  yangi fiziologik  jarayonlarda  o'z-o'zini boshqarish printsipi 

bilan  bog’lagan  yondashuvni  kashf  etgan.  Natijada,  psixofizyologiyada  ushbu 

yo'nalishning  rivojlanishi  tizimli  psixofizyologiya deb ataladigan yangi tadqiqot 

sohasi  paydo  bo'lishiga  olib  keldi.  Bu    psixofizyologiya  va  neyropsixologiya 

o'rtasidagi munosabatni yangicha izohlashning imkoniyatini yaratdi. 

Shu  bilan  birga,  so'nggi  o'n  yilliklarda  sog'lom  odamlarda  yuqori  aqliy 

funktsiyalarning  miya  lokalizatsiyasini  o'rganishga imkon beruvchi yangi usullar 

(masalan,  pozitron  emissiya  tomografiyasi)  paydo  bo'ldi.  Shunday  qilib, 

zamonaviy  neyropsixologiya,  o'z  muammolarini  to'liq  qabul  qilib,  nafaqat 

patologiyada,  balki normada ham aqliy faoliyatni miya tashkil etishni o'rganishga 

qaratilgan.  Ikkinchisi  aslida  neyropsixologiya    va  psixofiziya  o'rtasidagi 

chegaralarni yo'q qilishga olib keladi. 

Nihoyat,  GDPR  fiziologiyasi  va  psixofiziologiyaning  nisbati  ko'rsatilishi 

kerak.  Oliy    asab  faoliyati  (GDPR)  —    Pavlov  tomonidan  taqdim  etilgan 

kontseptsiya  ko'p  yillar  davomida  "aqliy  faoliyat"tushunchasi  bilan  aniqlandi. 

Shunday  qilib,  oliy    asab    faoliyat  fiziologiyasi  aqliy  faoliyat  fiziologiyasi  yoki 

psixofizyologiya edi. 

(Pavlov  Ivan  Petrovich(  1849-1936),  rus  fiziologi,  oliy  asab  faoliyati 

bo'yicha  materialistik  doktrinani  yaratuvchisi,  bizning  zamonamizning    eng  yirik 

fiziologik  maktabi,  fiziologik  tadqiqotlar  uchun  yangi  yondashuvlar  va  usullar, 

SSSR  fanlar  akademiyasi  akademigi  (1925,  1907  bilan  Sankt-Peterburg  fanlar 

akademiyasi  akademigi,  1917  bilan  Rossiya  fanlar  akademiyasi  akademigi).  Qon 

aylanishi  va  ovqat  hazm  qilish    fiziologiyasi  bo'yicha  klassik  ishlar(Nobel 

mukofoti,  1904).  U  amalda  sog'lom  organizmning  faoliyatini  o'rganishga  imkon 

beruvchi  tajribani  amalda  tatbiq  etdi.  U  tomonidan  ishlab  chiqilgan  shartli 

reflekslar    usuli  yordamida  miya  yarim  korteksida  yuzaga  keladigan  fiziologik 

jarayonlar  aqliy  faoliyatning  asosini  tashkil  etdi.  Pavlovning  oliy    nerv  faoliyati 

fiziologiyasini  o'rganish  (2  -signal  tizimi,  asab  tizimining  turlari,  funktsiyalarni 

lokalizatsiya  qilish,  katta  yarim  sharlarning  tizimli  ishlashi  va  boshqalar) 

fiziologiya,  tibbiyot,  psixologiya  va  pedagogikaning  rivojlanishiga  katta  ta'sir 

ko'rsatdi.) 

Fiziologik  eksperimentning  yangi  texnologiyasini  jadal  rivojlantirish  va 

birinchi    navbatda    elektroensefalografiyaning  paydo  bo'lishi  bilan  bog'liq  holda, 

inson  va  hayvonlarning  aqliy  va  xulq-atvorining  miya  mexanizmlari  bo'yicha 

eksperimental  tadqiqotlar    jabhasini  kengaytira  boshladi.  EEG  usuli  aqliy 

jarayonlar  va  xatti-harakatlarning  asosi  bo'lgan  nozik  fiziologik  mexanizmlarga 

qarash  imkonini  berdi.  Mikroelektr  texnologiyasini  ishlab  chiqish,  turli  xil  miya 

tuzilmalarini  elektr  stimulyatsiyasi  bilan  tajribalar,  elektrodlar  yordamida  miyani 

o'rganishda  yangi  tadqiqotlar  olib  bordi.  GDPR  fiziologiyasining  an'anaviy 

---

qoidalarini qayta ko'rib chiqish va yangi nazariy va eksperimental paradigmalarni 

ishlab chiqishni talab qildi. 

Shunday  qilib,  zamonaviy  psixofizyologiya  aqliy  faoliyat  va  xatti-

harakatlarning  fiziologik  asoslari  tog’risidagi    fan  bo'lib,  fiziologik  psixologiya, 

GDPR  fiziologiyasi,  "oddiy"  neyropsixologiya    va  tizimli  psixofizyologiyani 

birlashtiradigan bilim sohasidir 

Psixofizyologiya  uchta nisbatan mustaqil qismni o'z ichiga oladi: umumiy, 

yosh  va  differentsial  psixofizyologiya.  Ularning  har  biri  o'z  o'rganish  mavzusiga, 

vazifalariga va metodik usullariga ega.