Microsoft Word Èáòèäîèé11. doc

Tema: Rawajlang’an urıwlıq qa’wim basqıshı.

1. 
   O’ndiris ku’shlerinin’ rawajlanıwı.
   
2. 
   Urıwlıq du’zimnin’ ko’rkeyiwi.
   

1. O’ndiris ku’shlerinin’ rawajlanıwı. Rawajlang’an urıwlıq du’zim mezolit da’wirinin’ aqırı ha’m neolit da’wirine sa’ykes keledi. Neolit tas a’sirinin’ joqarg’ı ha’m son’g’ı basqıshı bolıp, onın’ xronologiyalıq shegaraları b.e.sh. VIIIV mın’ jıllıqlar.
Neolit da’wirindegi ıqlım, flora ha’m fauna ha’zirgi zamang’ıg’a jaqın bolg’an. Bul da’wirde bir qatar iri o’zgerisler ju’z beredi. Jer sharının’ ko’pshilik rayonlarında xojalıqtın’ o’nimdar tu’rlerine o’tiledi, gu’lalshılıq ha’m toqımashılıq payda boladı. Miynet qurallarının’ a’dewir jetilisken qa’nigelesken tu’rleri oylap tabıladı. Keli-kelsap, oraq, digirman, ketpenler ken’ tarqaldı. Olardın’ arasında a’sirese balta u’lken a’hmiyetke iye boldı. Ol tereklerdi shabıwda, olardan bo’reneler jasawda turaq jay qurıwda, an’shılıq, ushın, qayıq, shana jasawda paydalanıladı.
Neolit da’wirinde miynet quralların jasaw ushın jan’a shiykizat tu’rlerinen (diorit, nefrit, yashma) paydalanılıp baslandı. Ol shaqmaq tastın’ jer betindegi qorı ko’p rayonlarda tawsılg’anlıg’ına baylanıslı onı jer astındag’ı teren’liklerden alıw usılı oylap tabıldı. Angliya, Frantsiya, Belgiya, Rossiyada usınday shaxmaq tas ka’nleri qazıp alıng’an a’yemgi shaxtalar izertlendi. Olarda kiyiklerdin’ shaxlarınan islengen miynet quralları, shamlar tabılg’an.
Neolit da’wirinin’ en’ iri texnikalıq jetiskenliklerinin’ biri- gulalshılıqtın’ payda bolıwı. Bul da’wirge tiyisli elatlardag’ı en’ ko’p ushırasatug’ın tabılma - bul keramika. (grek til. Keramas-ılay). Ol Jaqın Shıg’ıstın’ bir qatar esteliklerinin’ to’mengi qatlamlarında joq (Djarmo, Ras-Shamir, Chatal-Guyuk, Xosilar, Kirakitiya ha’m t.b.) Bul basqıshtı arxeologlar «keramikag’a shekemgi neolit» dep ataydı. Gulal ıdıslardan paydalanıp azıq-awqat quramının’ ken’eyiwine, onı tayarlaw ha’m saqlaw usıllarının’ jaqsılanıwına, suyıq awqatlardı saqlawg’a mumkinshilik berdi.
Bul da’wirde jip iyiriw ha’m toqımashılıqtın’ a’piwayı usılları payda boldı. Ol da’slep o’riwden baslang’an. Sebet, alasha, tor, qalta, ayaq kiyim, bas kiyim t.b. toqılg’an. O’rip toqıwda qamıs, shash, teri qıyıqları, o’simlik talshıqları paydalanılg’an. O’simlik talshıqların da’slep qoldan, keyinirek urshıqlarda iyirgen. Jiplerdi jabayı zıg’ır, kendir, ma’jnu’ntal talshıqlarınan, ju’nnen iyirgen.
Neolit da’wirinde xojalıqlardın’ rawajlanıw bag’darı ha’m o’zgerdi. An’shılıq, balıqshılıq ha’m terimshilik jetilisip bardı ha’m a’dewir uyımlasqan da’rejege eristi. Ayırım rayonlarda balıqshılıqtın’ rawajlanıwı onın’ an’shılıqqa qarag’anda a’hmiyetinin’ joqarılawına, jabayı o’simliklerdi teriw a’piwayı diyxanshılıqqa o’tiwge alıp keldi, haywanlardı qolg’a u’yretiw ja’ne de dawam etti.
Erte neolitte jer sharının’ ko’plegen rayonlarında shoshqa, qoy, eshki, mumkin qara mal u’y haywanına aylang’an.
Qolg’a u’yretilgen mallar adamlardı go’sh, may, su’t penen ta’miyinlegen. Olardın’ su’yekleri miynet quralları, uy-ruwzıgershilik buyımları ushın, ju’ni, terisi kiyim-kenshek ushın shiyki zat xızmetin o’tegen. Bunnan tısqarı olar ju’k tasıw, atız jumıslarında paydalanılg’an.
Diyxanshılıqtın’ payda bolıwı haqqındag’ı ma’sele ha’zirge shekem tartıs tuwdırmaqta. İlimpazlardın’ bir bo’limi diyxanshılıq da’slep aldın’g’ı Aziyada payda bolıp, ol jerden pu’tkil du’nyag’a tarqalg’an. (monotsentrizm teoriyası) dep esaplasa, ekinshi bo’limi ko’plegen aymaqlarda diyxanshılıq o’z betinshe kelip shıqqan (politsentrizm) deydi. Arxeologiyalıq, paleobotanikalıq materiallar ko’birek politsentrizm teoriyasın qollap quwatlaydı. En’ a’yemgi diyxanshılıq daqılları bolıp tarı, arpa, biyday, gu’rish esaplandı. En’ a’yemgi diyxanshılıq quralı ushı u’shkirlengen tayaqsha bolıp, ol terimshilikte ken’ paydalanılg’an. Keyinirek ushı tegislengen (bunnan bel payda boladı) tayaqsha ha’m ketpen payda boladı. Basında ketpen ushı ko’plegen a’piwayı tayaqsha tu’rinde bolıp, keyinirek og’an u’shkirlengen tas, yamasa su’yekten, shaxtan jasalg’an ush baylang’an. Ketpen en’ ken’ tarqalg’an qural bolg’anlıg’ı sebepli erte diyxanshılıq ketpen diyxanshılıg’ı dep ha’m ataladı. Erte diyxanshılıq elatları Aldın’g’ı Aziyada tabılıp izertlengen (Chatal - Guyuk, Djarmo, İerixan ha’m t.b. VII-VI mın’ jıllıqqa).