2. Mehnat unumdorligi va unga ta’sir etuvchi omillar
Resurslarning cheklanganligi sharoitida, ularni tobora ko‘proq
ishlatish orqali ehtiyojlarni to‘la qondirib bo‘lmaydi. Shu sababli jamiyat
resurslarni tejab, resurs birligidan ko‘proq mahsulot oladi, bunda ham
moddiy, ham mehnat resurslari tejaladi. Mana shu mehnat unum-
dorligining o‘sishi bo‘ladi.
Mehnat unumdorligi mehnat sarfi minimum bo‘lgani holda,
mahsulotning maksimum bo‘lishini bildiradi.
Mehnat unumdorligi turlicha darajada ifodalanadi:
Ish o‘rnidagi mehnat unumdorligi. Bu alohida olingan ishlovchi vaqt
birligida o‘z ish joyida qanday miqdorda mahsulot yaratgani yoki
qanchalik xizmat ko‘rsatganini bildiradi.
Korxona darajasidagi unumdorlik. Bu jamoada ishlovchi bir kishi
vaqt birligida o‘rtacha qancha mahsulot yoki xizmat yaratganini bildiradi.
Sektor sohasidagi unumdorlik. Mazkur sektor bo‘yicha bitta
ishlovchi muayyan vaqtda qancha ishlab chiqarganini bildiradi. Masalan,
agrar sektorda 3 mln. kishi band bo‘lgani holda 15 mlrd. dollarlik
mahsulot yetishtirilsa, bir kishi mehnatining unumdorligi 5 ming dollarni
tashkil etadi (15 mlrd. : 3 mln. = 5 ming).
Milliy iqtisodiyot darajasidagi unumdorlik. Bu mamlakat
miqyosidagi bir nafar ishlovchi o‘rtacha qancha mahsulot va xizmatlar
yaratganini bildiradi. Masalan, mamlakatda jami aholi 40 mln., shundan
20 mln. kishi ishlaydi va 240 mlrd. dollarlik mahsulot va xizmat yaratadi.
Bunda bir ishlovchining yillik mehnat unumdorligi jamiyat miqyosida 12
ming dollarga teng bo‘ladi. Mehnat unumdorligi turli korxonalar,
sektorlar va mamlakatlar miqyosida jiddiy farqlanadi va bu mehnat
unumdorligiga ta’sir etuvchi omillarga bog‘liq. Bu omillar quyidagicha:
2.1. Mehnat qurollarining naqadar mukammalligi, ya’ni ishlab
chiqarishning texnik-texnologik darajasi. Qo‘l mehnatiga asoslangan
ishlab chiqarishda mehnat unumdorligi past va aksincha, mashinalashgan
ishlab chiqarishda u g‘oyat yuqori va muttasil ortib boradi. Yangi texnika
va texnologiyani qo‘llash unumdorlikda burilish yasaydi. Masalan,
zamonaviy robotlar texnikasining qo‘llanilishi mehnat unumdorligini 8–
10 marta oshiradi. Olimlar hisobiga ko‘ra, mehnat unumdorligi
o‘sishining 2/3 qismi fan-texnika taraqqiyoti hisobiga, 1/3 qismi esa
boshqa omillar hisobiga yuz beradi. Aytaylik, mehnat unumdorligi yiliga
6 foiz o‘sgan bo‘lsa, shundan 4 foizi texnika taraqqiyoti hissasiga tushadi.
67
Do'stlaringiz bilan baham: |
