Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

1. Mulkchilikning iqtisodiy va huquqiy mazmuni 
Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. 
Hamisha avlodlar mehnati yaratgan va tabiat in’om etgan boyliklar mulk 
bo‘lib kelgan. Mulk egasi bo‘lish yoki bo‘lmaslikka qarab, kishilarning 
jamiyatdagi mavqei, aniqrog‘i, ularning ijtimoiy maqomi yuzaga keladi. 
Mulkiy munosabatlarga asoslanmagan iqtisodiyot bo‘lishi mumkin emas. 
Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston 
iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat 
iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, 
tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng 
huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini 
kafolatlaydi.
Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoya-
sidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina 
mulkidan mahrum etilishi mumkin (O‘zbekiston Respublikasining 
Konstitutsiyasi, 53-modda).
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq Prezident Islom Karimovning 
O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini mustahkamlashda «Mulkchilik 
masalasini hal qilish bozorni vujudga keltirishga qaratilgan butun 
tadbirlar tizimining tamal toshi bo‘lib xizmat qiladi», degan da’vati 
bugungi kunda o‘z tasdig‘ini topdi.
Darhaqiqat, mulk sohibi o‘z mulkiga tayanib, mustaqil ish yuritadi, u 
qaram emas. Mulksiz, o‘zga mulkini ijaraga olib, faoliyat yurgizishi yoki 
mulkdorga yollanib yoki nochorlikdan unga qaram holda ishlashi, 
birovning qo‘liga qarab qolishi mumkin. Har bir kishi o‘z mulki 
orqasidan kun ko‘radi. Yer egasi dehqonchilik qilish yoki yerni ijaraga 
berishdan, pul egasi uni qarzga berib, foiz olishdan, kapital egasi uni 
biznesda ishlatishdan, nihoyat, ish kuchi egasi yollanib ishlashdan 
daromad topadi. 
Iqtisodiy islohotlarning bugungi bosqichida (bundan 21 yil oldin 
davlatimiz rahbari tomonidan aytilgan) eng muhim dolzarb vazifa – 
mulkiy munosabatlarni tubdan o‘zgartirishdir. Uning tub mohiyati – 
mulkni haqiqiy egalari qo‘liga berishni tezlashtirish, tadbirkorlik uchun 
keng yo‘l ochib berish va mulkdorda yangi mulk egasi hissiyotini 
tarbiyalashdan iborat. 

---

 79
Mulkchilik o‘zlashtirish borasidagi munosabat bo‘lar ekan, u egalik 
qilish, foydalanish va tasarruf etishning yaxlitligini taqozo etadi. Mana 
shu uch jihat mulkchilikning ajralmas unsurlaridir. 
Mulkchilik iqtisodiy hamda yuridik kategoriya sifatida uch ajralmas 
jihatga ega: egalik qilish, tasarruf etish, foydalanish. 
Egalik qilish – mulkdorlik huquqining mulk egasi qo‘lida saqlanib 
turishidir. Egalik sharoitida mulk bo‘lgan boylik qisman o‘zlashtiriladi. 
Mulkka egalik saqlangan holda, uni amalda ishlatish o‘zga qo‘lida 
bo‘ladi. Buning oqibatida mulkdan kelgan naf ikki qismga ajraladi: bir 
qismini mulkdor, ikkinchisini mulkni amalda ishlatuvchi o‘zlashtiradi. 
Masalan, bino ijaraga berilganda, egalik qilish mulkdor qo‘lida qoladi va 
u mulkdan kelgan nafning faqat bir qismini ijara haqi shaklida 
o‘zlashtiradi. Boshqa qismi esa ijarachi o‘zlashtiradi. Xullas, egalik qilish 
qisman, cheklangan o‘zlashtirishni bildiradi. 
Foydalanish, ishlatish – mulk bo‘lgan boylikni iqtisodiy faoliyatda 
qo‘llab, xo‘jalik jarayoniga kiritib, undan natija olishdir. Foydalanish yuz 
berganda, boylik daromad topish yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun 
ishlatiladi. Mulkdor o‘z mulkini o‘zi ishlatganda, egalik qilish va 
foydalanish bir qo‘lda bo‘ladi. Olingan natijani mulkdor tanho o‘zi, 
boshqa bilan baham ko‘rmagan holda o‘zlashtiradi. Egalik qilish va 
foydalanish ajralganda, mulk keltirgan naf ham taqsimlangan holda 
o‘zlashtiriladi. 
Tasarruf etish – mulk bo‘lgan boylik taqdirini mustaqil hal etish, 
ya’ni mulkni sotib yuborish, ijaraga berish, merosga qoldirish, asrab-
avaylab ko‘paytirish yoki uni yo‘qotib yuborishdan iborat xatti-
harakatlarni amalga oshira bilishdir. Mulkchilik munosabat ekan, albatta, 
uning obyekti va subyekti bo‘lishi shart. 
Mulkchilik obyekti – bu mulkka aylangan barcha boylik turlari. Unga 
yer, suv, konlar, o‘simlik va hayvonot dunyosi, mashinalar, mashina-
uskunalar, bino-inshootlar, mahsulotlar – xizmatlar, tarixiy-madaniy 
yodgorliklar, ilmiy-texnikaviy g‘oyalar, tovar belgilari, tovarlarning o‘zi, 
mehnat – aqliy-jismoniy qobiliyatlar va boshqalar kiradi. Mana shu 
moddiy va nomoddiy ne’matlarni o‘zlashtirish yuzasidan mulkiy aloqa 
shakllanadi. Ne’matlar mulkka aylangandagina o‘zlashtiriladi. 
Mulkchilik subyekti – mulk obyektini o‘zlashtirishda qatnashuvchilar, 
mulkiy munosabatlarning ishtirokchilari. Bular jumlasiga ayrim kishilar, 
oilalar, aholining ijtimoiy guruhlari, hududiy birlashmalar, har xil 
jamoalar, ijtimoiy, diniy tashkilotlar va nihoyat, davlat kiradi. Aytilgan 
subyektlarga qarab o‘zlashtirish individual, oilaviy, ijtimoiy-sinfiy, 

---

 80
hududiy va umummilliy tus oladi. Ijtimoiy tabaqalashgan jamiyatda 
o‘zlashtirish o‘zining darajasi va usuliga qarab har xil bo‘ladi. 
O‘zlashtirish ikki yo‘sinda boradi: 1) ishlab chiqarish resurslari, ya’ni 
vositalarini o‘zlashtirish. Bunda moddiy va mehnat resurslari ishlab 
chiqarish sohibining mulkiga aylangandan so‘ng o‘zlashtiriladi. Ishlab 
chiqarishdagi o‘zlashtirish birlamchi. Bu yerda ishlab chiqarishning har 
ikkala omili (moddiy va inson omillari) birikadi, mahsulot va xizmatlar 
yaratiladi. Mana shu omillarning o‘zlashtirilishiga qarab, mehnat 
natijalariga nisbatan mulk shakllanadi; 
2) ishlab chiqarish natijalarini o‘zlashtirish – yaratilgan mahsulot
(ish) – xizmatlarni, ularni sotishdan kelgan daromadni kimning mulkiga 
aylanishini bildiradi. Resurslar kimning mulki bo‘lsa, natija ham uniki. 
Ammo bu qoida egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish yaxlit holda va 
bir subyekt ixtiyorida bo‘lganda, yuz beradi. 
Mulkchilik o‘zlashtirishning iqtisodiy usullarini anglatadi. Ammo, 
uning g‘ayriiqtisodiy usullari ham uchrab turadiki, bu boylikni mulk 
egasidan zo‘rlik bilan tortib olish yoxud uni o‘z egasi tomonidan ixtiyoriy 
ravishda umummilliy maqsad yo‘lida, savob-xayriya ishlari uchun 
boshqa subyektga berilishi, uning mulkiga aylanishidir. Islom 
mamlakatlarida azaldan din rivoji uchun xayriya berish bor. Bu yerda 
vaqf mulki, vaqf boshqarmasi va hatto vaqf banklari bor. Vaqf mulki 
ko‘ngilli xayriyadan tashkil topadi, uning shakllanishi g‘ayri iqtisodiy 
usulda yuz beradi. Mulk egasi o‘z boyligini diniy tashkilot ixtiyoriga vaqf 
qilib beradi, ya’ni o‘z mulkidan ko‘ngilli ravishda voz kechadi va u o‘zga 
mulkiga aylanadi. 
Iqtisod insoniylashib borgan, uning samarasi oshgan sayin boylikning 
xayriya uchun ajratilgan qismi ortib boradi. Turli-tuman xayriya fondlari – 
pul mablag‘lari tashkil topadiki, ularni turli mulk egalari ajratadilar. 
Masalan, Orol fondi, Oltin meros, Ekosan xalqaro jamg‘armasi, Mahalla 
jamg‘armasi va h.k. 
Mol-mulkni zo‘rlik bilan tortib olish ekspropriatsiya, ya’ni musodara 
deyiladi. Agar uning haqini to‘lamasdan sud hukmi yoki ma’muriy yo‘l 
bilan tortib olinsa, konfiskatsiya deyiladi. Mulk egasi bilan kelishgan 
holda va haqini to‘lab qonuniy ravishda olinsa, rekvizitsiya yuz beradi.