Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

2.2. Mulkiy munosabatlarning tiplari, shakllari
Mulk tipi – har xil turdagi ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarga xos bo‘lgan 
mulkiy munosabatni, mulk xarakterini bildiradi. Shu jihatdan 
ekspluatatsiyaga asoslangan va ekspluatatsiyani inkor etuvchi mulkiy 
tizimlar mavjud. Birinchi tizim azaldan mavjud bo‘lgan va ozchilikning 
mulkdor bo‘lishi ko‘pchilikning mulksiz qolishi va ekspluatatsiya qilinishi 
bilan xarakterlanadi. Bunday tipdagi mulkchilik quldorlik, feodalizm, 
kapitalizm va byurokratik davlat sotsializmiga xos bo‘lgan. U ishlab 
chiqarish moddiy omillarining hukmron sinf va toifalar qo‘lida 
to‘planishi; mehnat omilining esa mazlumlar tomonida bo‘lishi bilan 
ajralib turgan. Shunday sharoitda har xil mulkiy maqomdagi kishilar 
qo‘lidagi omillar birikib ishlab chiqarish yuz bergan. Mehnat sohiblari 
ishlab turib, kam daromad olishgan, vositalar egalari ishlamay turib, 
o‘zgalar mehnati hisobidan boylik orttirishgan. Ekspluatatsiyaga 
asoslangan mulkiy tizim uzoq vaqt hukm surgan, uning rivojlanish 
zaminida yangicha tizim paydo bo‘lgan. O‘z mehnati, bilimi va 
mahoratidan kun ko‘rishni taqozo etgan mulkchilik ham ko‘hna, lekin u 
hukmron bo‘lmagan. Quldorlik, feodalizm, kapitalizm va davlat 
sotsializmida ham o‘z kuchi bilan yashagan dehqon, kosib, ishchi va 
xizmatchilar bo‘lgan, lekin ular mulki jamiyat iqtisodiy tuzumining hal 
qiluvchi asosi bo‘lmagan. Iqtisodiyot o‘sib, oddiy fuqaro qo‘lida ham 
mulk jamlanib borgach, yangi mulkiy tizim paydo bo‘ladi. 
Ekspluatatsiyani inkor etuvchi mulkiy tizim aralash iqtisodiyotga xos 
bo‘lib, u yuksak rivojlangan, to‘kinchilikni ta’minlay oladigan ishlab 
chiqarish sharoitida paydo bo‘ladi. Bu tizimda ko‘pchilik mulk egasi 
bo‘ladi. Nafaqat ish kuchi, balki moddiy resurslarni va yaratilgan 
boyliklarni o‘zlashti-rishda ham aholining tobora keng qatlami ishtirok 
etadi. Bu yerda iqtisodiy o‘sishdan hamma bahramand bo‘ladi. Mulk 
ko‘pchilikniki bo‘lganidan topilgan daromad ham ko‘pchilik manfaati 
yo‘lida taqsimlanadi. O‘zbekistonda yaratilayotgan yangi mulkiy tizim 
yuksak ishlab chiqarish maqsadini ko‘zlagan bo‘lib ommaviy 
farovonlikni ta’minlashga qaratilgan. 
Har bir mulk tipiga xos belgilar birdan paydo bo‘lib yoki yo‘qolib 
ketmaydi. Shunisi borki, biz yuqorida ko‘rib o‘tgan mulk tizimlarining 
mavqei har xil bo‘lsa-da, ular birgalikda amal qiladi, chunki sof mulkiy 
tizim hech qayerda, hech qachon bo‘lmaydi. 
O‘z mehnati evaziga o‘zlashtirish, birovlar yaratgan boylikni tekinga 
o‘zlashtirish, yakka va jamoa tarkibida, sherikchilik asosida 

---

 87
o‘zlashtirishlar borki, ular har xil mulkchilikni bildiradi. Tarixan turli 
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar bo‘lganki, ularga jamoa mulki, 
ekspluatatsiyani bildiruvchi quldorlar mulki, feodal mulki, kapitalistik 
mulk hukmron bo‘lgan. Bir mulkdan ikkinchisi o‘sib chiqqan. Mulkiy 
munosabatlar rivojida ekspluatatsiyani inkor etuvchi mulkdan uni taqozo 
etuvchi mulklarga va nihoyat ulardan ekspluatatsiyaga yot bo‘lgan 
mulkka o‘tish yuz beradi. Sobiq SSSRdagi sotsialistik eksperiment 
natijasida «byurokratik kazarma sotsializmi» yaratilib, unga 
monopollashgan davlat mulki xos bo‘lgan. Bu mulk xalqning davlat 
tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga asoslangan.
Butun sovet tizimiga xos bo‘lgan markazlashtirilgan usulda 
rejalashtirish va taqsimlashdek illatlarning ta’siri natijasida O‘zbekiston 
iqtisodiyoti asosan xom ashyo tayyorlashga yo‘naltirilgani, biryoqlama 
rivojlanish hisobidan mo‘rt va nochor holga tushib qolgan bo‘lib, 
iqtisodiyotga, ekologiya va aholi genofondiga halokatli ta’sir 
o‘tkazadigan paxta yakkahokimligi yurtimizdagi vaziyatni jar yoqasiga 
olib kelib qo‘yganini eslash zarur. Chunki, buning oqibatida ulkan tabiiy, 
mineral-xom ashyo, mehnat va inson salohiyatiga ega bo‘lishiga qara-
may, respublikamiz sobiq SSSRda aholi turmush darajasi, ijtimoiy va 
gumanitar sohalar rivoji bo‘yicha oxirgi o‘rinlardan birida turar edi. Buni 
aholini ro‘yxatga olish bo‘yicha 1989-yilda o‘tkazilgan statistik 
ma’lumotlar ham tasdiqlaydi. 
Iqtisodiyot va demokratiya o‘zaro uzviy bog‘liqdir. Demokratiyani 
samarali joriy qilish iqtisodiyotning muayyan darajada rivojlanganligi 
bilan bog‘lanadi, chunki moddiy taqchillik holatidagi aholining ongiga 
zo‘rma-zo‘raki demokratik qadriyatlarni singdirib bo‘lmaydi. O‘z 
navbatida, demokratiyaga asoslanmagan iqtisod rivojlanmaydi. Undan 
tashqari demokratlashtirish maqsad emas, unga iqtisodiyotni rivojlantirib, 
aholining munosib turmush darajasini ta’minlashning vositasi sifatida 
qaralmog‘i lozim. 
Mamlakatni rivojlantirishda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish 
masalasini tahlil qilishdan oldin mustaqil O‘zbekistonga sobiq Ittifoqdan 
qanday iqtisodiy meros qolganligini eslatib o‘tish maqsadga muvofiq. Bu 
savolga Prezident Islom Karimov o‘zining «O‘zbekiston XXI asrga 
intilmoqda» asarida aniq javob bergan. 
Bular: 
– mo‘rt, zaif, biryoqlama rivojlangan, paxta yakkahokimligiga 
asoslangan xo‘jalik; 

---

 88
– xom ashyoni qayta ishlash, texnika va texnologiyani chetdan 
keltirishga rejalashtirilgan ishlab chiqarish; 
– respublika yoqilg‘i, g‘alla, shakar, go‘sht-sut va boshqa oziq- ovqat 
mahsulotlari bo‘yicha boshqa mintaqalarga qaram bo‘lib qolgan edi; 
– respublikada og‘ir ekologik vaziyat vujudga kelgan edi; 
– ishlab chiqarishning samarasi past, boqimandalik hukmron edi. 
Bu holatning bosh sababi Sobiq Ittifoqda hukmron bo‘lgan 
ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga asoslangan iqtisodiy boshqaruvning 
samarasiz ekanligidir. Uning bosh sababi kommunistik partiyaning 
xo‘jalikni boshqarishda iqtisodiyotning ichki rivojlantirish qonuniyatlarini 
inkor etganligi, uning siyosiy maqsadlarga bo‘ysundirilganida ekanligini 
isbotlashga hojat yo‘q. 
Aksincha, bozor munosabatlariga asoslangan rivojlangan 
mamlakatlarning iqtisodiyoti nafaqat moddiy boyliklar yaratishi, balki o‘z 
xalqi turmush darajasini ko‘tarish, uning iste’mol ehtiyojlarini to‘laroq 
qondirish, huquq va erkinliklarini ta’minlash bo‘yicha ham bir qancha 
muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritdi, jamiyatning barqaror rivojlanishiga 
erishdi. 
Muvaffaqiyatlarning negizida ishlab chiqaruvchilarning erkin 
raqobatda bo‘lishi, iste’molchilarning talablariga doimo moslashib borish, 
iqtisodiy huquqlarni qonun bilan mustahkamlab qo‘yilishi kabi bir qancha 
demokratik prinsiplar yotadi. Bunday iqtisodni rivojlantirishga qaratilgan 
shart-sharoitlar O‘zbekiston aholisining an’analariga ham mos keladi. 
Abu Ali ibn Sino shunday yozgan edi: «Odamlarning mulkiy 
tengsizligi, vazifasining bir xil emasligi, o‘zaro farqlari, inson ijtimoiy 
faoliyatining sababidir»
1
. Boshqacha aytganda, inson iqtisodiy erkinligi
o‘zining moddiy ahvolini yaxshilash uchun intilishiga yo‘l ochib beradi. 
Iqtisodni rivojlantirishning yana bir sharti Alisher Navoiyning 
zamondoshi Voiz Koshifiyning ta’kidlashicha, ishlab chiqaruvchilar 
hokimiyatga so‘zsiz itoat etishlari emas, balki keyingilari mehnatkash 
dehqon, kosib-hunarmand, bog‘bonning tinch mehnati uchun shart-
sharoitni yaratib berishlari kerak, boshqacharoq aytganda, ularga xizmat 
qilishlari lozim
2
. Demak, so‘z jahon tajribasi bilan milliy iqtisodiy 
qadriyatlarni uyg‘unlashtirish ustida bormoqda. Yuqoridagi fikrlarning 
o‘zi bozor munosabatlari jamiyatning barqaror rivojlantirishning eng 
1
ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɞɚ ɢɠɬɢɦɨɢɣ-ɮɚɥɫɚɮɢɣ ɮɢɤɪɥɚɪ ɬɚɪɢɯɢ. – Ɍ., 1995. – Ȼ. 68.
2
ɆɚΣɦɭɞɨɜ Ɋ. Ⱦɟɝɨɧɢɦɧɢ ɭɥɭɫԕɚ ɦɚɪԑɭɛ ɷɬ. – Ɍ., 1992. – Ȼ. 29.

---

 89
muhim omillaridan ekanligini va uni joriy qilish obyektiv zarurat 
ko‘rsatib turibdi. 
Lekin bozor munosabatlariga o‘tishning mustaqillikning ilk yillarida 
O‘zbekiston uchun ma’qul bo‘ladigan tayyor andozasi yo‘q edi. Bunda, 
albatta, har bir mamlakatning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish 
ijobiy natijalarga olib kelishi mumkin. Bu masalaga keyingi mavzuda 
to‘xtalamiz. 
Jamiyat taraqqiyoti tarixiy-tabiiy jarayon sifatida, o‘z izidan chetga 
chiqmay borganda, mulkiy munosabatlar bir xil mulk hukmronligidan 
turli-tuman mulkning muvozanatiga o‘tish tomoniga qarab rivojlanadi. 
Turli-tuman mulkchilik hozirgi aralash iqtisodiyot tizimiga xosdir. 
O‘tmishdagi iqtisodiy tuzumlarda ekspluatatsiyani taqozo 
etmaydigan mulk bo‘lgani kabi hozirgi o‘ta rivojlangan davlatlarda 
aralash iqtisodiyot bo‘lsa-da, baribir har ikkala mulkiy tizimga xos 
belgilar mavjud. Agar o‘tmishdagi mulkiy tizim muayyan mulk 
shaklining hukmronligi bilan ajralib tursa, hozirgi yangi mulkiy tizim 
turli mulk shakllarining muvozanati va birgalikda rivoji bilan 
xarakterlanadi.