Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

Soliqlar quyidagi vazifalarni bajaradi: 
1) 
fiskal 
– 
budjetni mablag‘ bilan to‘ldirish;
2) ijtimoiy – daromadni qayta taqsimlash;
3) izga solib turuvchi – iqtisodiy munosabatlarni izga soladi;
4) nazorat qiluvchi – soliq tizimida o‘zgarishlar kiritishni aniqlaydi;
5) jamlovchi – yagona iqtisodiy maydonni tashkil etishga imkon 
yaratadi.
Tarixiy jihatdan soliqlarning birinchi bo‘lib fiskal vazifasi ko‘riladi, 
chunki soliqlar yordamida davlat budjetiga mablag‘ tushishi ta’minlanadi. 
Bu asosiy vazifalardan biri bo‘lib, uning hisobiga davlat budjetining 
daromad qismi shakllantiriladi. Ushbu vazifa tovar-pul muomalalari va ishlab 
chiqarishning rivojlanishi natijasida davlat daromadlari oshishini aniqlab 
beradi. Soliqning boshqa vazifalarini fiskal vazifasining hosilasi, deb atash 
mumkin. 
Soliqlarning ijtimoiy (qayta taqsimlash) vazifasi har xil daromadga ega 
bo‘lgan aholini soliqqa tortish natijasida hosil bo‘lgan jamiyat daromadlarini har 
xil toifadagi aholi o‘rtasida qayta taqsimlashni o‘z ichiga oladi. Ushbu vazifa 
yordamida jamiyatning boy qatlamiga soliq yukini oshirish hisobiga 

---

 436
aholining iqtisodiy zaif va himoyalanmagan qatlamlari mablag‘ bilan 
ta’minlanadi. Soliqlarning ijtimoiy vazifasiga jismoniy shaxslarning 
daromadlarini progressiv shkalada soliqqa tortish, jamiyatning ijtimoiy 
zaif qatlamlariga daromad solig‘idan berilgan imtiyoz, qimmatbaho 
buyumlarga aksiz solig‘ini qo‘llash va boshqalar misol bo‘la oladi. 
Ko‘pgina davlatlarda jismoniy shaxslarning daromadlarini soliqqa 
tortishda O‘zbekiston kabi yondashiladi va ko‘p daromad olganlarga 
nisbatan yuqori stavkada soliqqa tortish qo‘llaniladi. Ba’zi bir ijtimoiy 
yo‘nalishdagi davlatlarda (Shvetsiya, Norvegiya, Shveysariya) rasmiy 
darajada soliqlar bu yuqori daromad oladigan aholi qatlamlarining 
kamroq daromad oluvchi qismiga ijtimoiy mo‘tadillik (ijtimoiy xavfsizlik) 
uchun to‘laydigan to‘lovlari, deb tan oladilar. 
Buyuk ingliz iqtisodchisi D.Keynsning fikricha, jamiyatda soliqlar 
faqat iqtisodiy munosabatlarni izga solib turish uchun mavjud.
Soliqlarning keyingi – izga solib turuvchi vazifasi davlatning iqtisodiy 
faoliyatini rivojlantirish davrida kelib chiqadi. U maqsadli ravishda 
hukumatning dasturlari asosida xalq xo‘jaligining rivojlanishiga ta’sir 
etadi. Bunda davlat soliqlarning shakli, soliq stavkalarining o‘zgarishi, 
undirish usullari, imtiyozlar va chegirmalardan foydalanib, tadbirkorlikni 
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini ajratib oladi. Ushbu soliqlarning 
izga solib turuvchi vazifasi yordamida davlat ishlab chiqarishga, uning 
natijasida hosil bo‘ladigan mahsulotga ta’sir etadi, bundan tashqari, 
faoliyat turlari va ishlab chiqarishning jamiyat uchun foydali bo‘lganlarini 
rag‘batlantiradi. Ko‘pgina davlatlar uchun bular quyidagi sohalarni, ya’ni 
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, eksportga 
yo‘naltirilgan va import o‘rnini bosa oladigan tovarlar ishlab chiqarish, ilmiy 
texnika rivojlanishini rag‘batlantirish, transport va boshqalarni 
rivojlantirishdan iboratdir. 
Izga solib turuvchi vazifaning asosiy ma’nosi bu iste’mol uchun 
yo‘naltirilgan resurslarini soliqqa tortib, ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun 
yo‘naltiriladigan resurslarni soliqdan ozod qilishdir. 
Navbatdagi vazifa – nazorat qilish vazifasi bo‘lib, u budjetga 
undirilayotgan soliq to‘lovlarini o‘z vaqtida va to‘liq tushishini nazorat qilish 
bilan birga, ularni moliyaviy resurslarga bo‘lgan talablar bilan taqqoslaydi. 
Ushbu vazifa orqali soliq siyosatini budjet siyosatiga moslab olib borish 
zaruriyati aniqlanadi. 
XX asrning oxirlarida bozor iqtisodiyotining davlat mexanizmlarini 
tartibga solishda soliqning yana bir yangi xususiyatiga, ya’ni tashqi savdo va 
tashqi iqtisodiyotni tartibga solish bilan bog‘liq bo‘lgan integrallashtiruvchi 

---

 437
(jamlovchi) vazifasiga ega bo‘ldi. Bu vazifa davlatlar xo‘jaliklarining 
rivojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotning o‘zaro munosabati va dunyo 
xo‘jalik hayotida har tomonlama integratsiya jarayonlarini kuchayishida 
namoyon bo‘ladi. Soliqlar o‘zaro qo‘shni, xo‘jalik va siyosiy manfaatlari bilan 
bog‘liq bo‘lgan davlat uchun yagona iqtisodiy maydonni tashkil etishda asosiy 
vosita sifatida xizmat qilmoqda.