Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc
Download 2.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Qobilov Sh Iqtisodiyot nazariyasi darslik 2013
|
Ikkinchidan, bu davlat tomonidan ajratilgan mablag‘lar bilan bir
qatorda mehnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari, jamg‘armalarning mablag‘larini keng jalb etish ham muhim o‘rin egallamoqda. 51 Aholiga ijtimoiy yordam ko‘rsatishda mahalliy hokimiyat va boshqaruv organlarining ancha qisqartirilishi va ularning mas’uliyatlarini oshirilishi lozim. Mahalliy organlarning asosiy vazifasi – jamiyat a’zolarining farovonliklarini yuksaltirish maqsadida mehnat qilish uchun keng imkoniyatlar yaratib berishdan iboratdir. Uchinchidan, bu odamlarning kuch va qobiliyatlari to‘la-to‘kis faollashuviga ta’sir etuvchi kuchli mexanizmni vujudga keltirish. Bu mexanizm, birinchi navbatda, har bir kishining iqtisodiy erkinligi, uning o‘zi va oilasining baxt-saodati uchun iqtisodiy javobgarligi bilan uyg‘unlashadigan shart-sharoitlarni yaratish hisobiga shakllantirish lozim. O‘z qobiliyat va mehnatiga tayanib ish tutish – farovonlikning birdan-bir va eng barqaror manbai bo‘lib qoladigan munosabatini vujudga keltiradi. To‘rtinchidan, oila iqtisodiyoti milliy iqtisodiyotning asosiy bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Asosiy iste’molchilar ham oila hisoblanadi. Oila iqtisodini tadqiq etganligi uchun Garri Bekker Nobel mukofoti laureati bo‘lganligi bejiz emas. Prezident Islom Karimovning «O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida» asarida turg‘unlik va xo‘rlik yillarida oila-turmush munosabatlariga, uning moddiy va ma’naviy asoslariga yetarlicha e’tibor berilmagani, bu sohadagi muammolarni hal etishga qoldiq prinsipi asosida yondashilgani va buning salbiy oqibatlari ochib tashlangan. Shu bois Prezidentimiz o‘z kitobida oilaning sog‘lomligi va oilaviy muhitning qanday darajada bo‘lishi jamiyat rivojiga, undagi mavjud muammolarni hal etishga ijobiy yoki salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini qayd etib qolmay, balki oilani mustahkamlash, uni sog‘lomlashtirish muammolariga keng jamoatchilik e’tiborini jalb etadi. Shu o‘rinda mustaqillikkacha bo‘lgan davrlarda o‘zbek oilalarining ahvoliga oid ma’lumotlarni quyida keltirishni maqsadga muvofiq deb topdik. Mustaqillikka qadar (1989–1991) respublikamiz iqtisodiy rivojlanishi- ning past darajasi, aholining moddiy ta’minotidagi yetishmovchilik va taqchilliklar oila-nikoh munosabatlarida keskin muammolarni keltirib chiqargan. O‘sha davrda O‘zbekiston aholisining jon boshiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha daromadi oilalar bo‘yicha olib qaralganda: bir oyda kishi boshiga 75 so‘mgacha daromad oladigan kam ta’minlangan kambag‘al oilalar; 71 so‘mdan 125 so‘mgacha daromadi o‘rtacha 52 ta’minlanganlar; 125 so‘mdan 175 so‘mgacha daromad o‘rtachadan yuqori; 175 so‘mdan 225 so‘mgacha daromadi nisbatan yuqori darajada ta’minlangan va 225 so‘mdan oshiq daromad oladigan oilalar bo‘lgan. Daromaddagi tengsizlikni o‘sha davrlardagi ishchilar va kolxozchi dehqonlar sinfi misolida ham ko‘rish mumkin. Masalan, ishchi va xizmat- chilardan farq qilib, kolxozchilar orasida kambag‘allar ko‘p (56,6 foiz) bo‘lgan. Yuqori darajada ta’minlanganlar esa juda oz bo‘lgan. O‘zbekistonda kolxozchilarning daromadlari oyiga 70,6 so‘m bo‘lib, bu ko‘rsatkich sobiq SSSRda jon boshiga oyiga 121 so‘mdan to‘g‘ri keluvchi daromadning o‘rtacha darajasidan ancha pastdir. Bu O‘zbekistonda o‘tkir ijtimoiy muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Ayniqsa, o‘tgan asrning 80-yillarida O‘zbekistonda jon boshiga daromadning o‘sishi, o‘rtachadan yuqori daromad oluvchi oilalarning soni bo‘yicha boshqa respublikalardan borgan sari ko‘proq orqada qolgan. Oyiga 50 so‘mgacha daromad oluvchi eng kambag‘al aholining salmog‘i O‘zbekistonda RSFSRdagidan 32 barobar, 51 so‘mdan 75 so‘mgacha daromad oluvchi- lar soni 6 barobar ko‘p bo‘lgan. Respublikamiz ishchi va xizmatchilarining jon boshiga o‘rtacha oylik daromadi o‘sishi bo‘yicha ham boshqa respublikalardan orqada qolgan. 1975–1988-yillarda ushbu ko‘rsatkich (so‘m hisobida) RSFSRda – 53,5, Ukrainada – 49,5, Qozog‘istonda – 57, Litvada – 72,2, O‘zbekistonda – 28,7 so‘mga to‘g‘ri kelgan. Kolxozchilarning oilalaridagi daromadning o‘sishidagi ahvol yanada yomonroq bo‘lib, ko‘rsatilgan davrda SSSRda 46,3 so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, respublikamizda 12,9 so‘mdan oshmadi. Natijada respublikamiz kolxozchilari turmush darajasi bo‘yicha Estoniya kolxozchilaridan uch barobar, Gruziya, Ukraina, RSFSR kolxozchilaridan ikki barobar orqada qolib ketgan. Respublikamiz tub yerli aholisi katta oilalardan iboratligi, tabiiy o‘sish sur’atining balandligi uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Aytish joizki, 1989-yilda o‘tkazilgan Butunittifoq aholi ro‘yxatining natijalariga ko‘ra, sobiq SSSRda 71,1 million oila hisobga olingan va oila tarkibining miqdori mamlakatda keyingi 10 yil davomida asosan bir xil holatda bo‘lib, u 3,5 kishiga, shundan shaharda 3,3 kishi, qishloq joylarda esa 3,8 kishiga to‘g‘ri kelgan. 1989-yildagi aholi ro‘yxati ma’lumotlariga qaraganda, O‘zbekistonda 3 million 415 ming oila mavjud bo‘lgan. Albatta, o‘sha paytdagi paxta 53 yakkahokimligi, mustamlaka tuzumiga xos bir yoqlama rivojlangan iqtisodiyotning halokatli oqibatlari, avvalo, odamlarning turmush tarzida, eng muhimi, ularning jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromad darajasining o‘ta pastligida, tomorqa yerlarining keskin kamayib borishida, millatning salomatligi, uning genofondiga salbiy ta’sirlarning kuchayishida, bolalar va onalar o‘limining avj olishida, o‘lkamizning ekologik nochor holatida va boshqa ko‘plab masalalarda yaqqol namoyon bo‘lgan edi. Lekin bu fojialarning barchasini aniq misol va raqamlar asosida, SSSRdagi umumiy ko‘rsatkichlarga qiyoslagan holda, mustabid imperiyaning balandparvoz g‘oyalar bilan niqoblangan mustamlaka siyosatining ayanchli natijalari sifatida har tomonlama chuqur tahlil etib, butun mohiyatini davlatimiz rahbari Islom Karimov O‘zbekiston Kompartiya- sining XXII syezdida qilgan ma’ruzasida ochib tashladi. Ushbu ijtimoiy- tarixiy ahamiyatga molik ma’ruzada davlatimiz rahbari tomonidan xotin- qizlar masalasi, oilaga bo‘lgan munosabatlarni tubdan o‘zgartirish, xotin- qizlarning ijtimoiy-siyosiy huquqlari, sharafi va qadr-qimmatini himoya qilish ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda, davlat va jamiyat qurilishida ishtirok etishi uchun eng qulay sharoitlarni yaratish, onalar va bolalar sog‘lig‘ini, aholining bilim va madaniyat darajasini uzluksiz har tomonlama oshirib borish ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy jihatdan ta’minlanishi kerakligi muhim ijtimoiy vazifa sifatida qo‘yildi. Shuning- dek, O‘zbekiston oilalarining moddiy ahvolini hisobga olgan holda Yurt- boshimiz Islom Karimov rahnamoligida umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini bepul nonushta bilan ta’minlash, onalarning uch yilgacha ish stajlari saqlangan holda bolalariga qarab turishlari uchun qo‘shimcha ta’til imtiyozlari berish, ayni paytda uning bir yarim yiliga qisman ish haqi to‘lanishini joriy etish, bolalarga beriladigan nafaqalarning miqdorini oshirish kabi vazifalarning amalga oshirilishi onalik va bolalikni muhofaza qilishda muhim qadam bo‘lgan edi. Har bir kishi o‘z mamlakatining fuqarosi ekanligini his qilishi uning o‘ziga berib qo‘yilgan huquq va erkinliklariga ongli munosabatda bo‘lishi va qadrlashi, mashaqqatli mehnat bilan qo‘lga kiritilgan demokratik qadriyatlarni asrab-avaylash va himoya qilishi g‘oyat muhimdir. Respublikamiz ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida asosiy va hal qiluvchi o‘rinda inson turadi. Respublikamizda ko‘p bosqichli bozor iqtisodiyoti qurilayotgan ekan, 54 aholining bu ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarida aholining bandligi ham katta e’tiborni jalb qiladi. Nodavlat korxona va tashkilotlarda, nodavlat ijtimoiy-iqtisodiy ukladlarda band aholi salmog‘ining oshib borishi – bu korxona va tashkilotlarning davlat tasarrufidan chiqarilib, xususiylash- tirilishi va bozor munosabatlari taraqqiy etishining natijasidir. Respublikamizda aholi farovonligini oshirish hamda joylardagi mavjud ishsizlikni minimal darajaga tushirish maqsadida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga katta e’tibor qaratilmoqda. Bu zaminimizda yashayotgan insonlarning munosib va erkin, farovon hayotini ta’minlash har bir kishi huquq va imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish uchun zarur sharoitlarni yaratishdir. O‘zbekistonda mehnat salohiyatining muhim xususiyati – uning yoshi va kasbiy tarkibidir. O‘zbekiston aholisining o‘rtacha yoshi 25,9 yoshga teng. Bu XXI asrning ikkinchi o‘n yilligi boshida mehnat zaxiralari yuksak mehnat faolligi va kasb tayyorgarligi bilan ajralib turadigan odamlar ko‘pchilikni tashkil etishiga imkon beradi. Ish bilan band bo‘lgan aholini tarkibiy jihatdan qayta taqsimlash hamda mehnat layoqatli yoshlarni faoliyatning yangi ilg‘or tarmoqlariga va sohalariga jalb qilish ham mehnat salohiyatidan samarali foydalanishning qudratli zaxirasidir. Shuning uchun ham, hozir respublikada hal qilinayotgan eng dolzarb muammolardan biri ishlashni xohlovchilarning hammasini ish bilan ta’minlash hisoblanmaydi. Balki eng maqbul ijtimoiy yo‘naltirilgan ish bilan bandlikni vujudga keltirishdan iboratdir. Vazifa respublikaning har bir fuqarosiga mehnat faoliyatining turi va shaklini erkin tanlash uchun chinakam imkoniyat yaratishdir. Prezident Islom Karimov O‘zbekistondagi mehnat salohiyatining muhim xususiyati – uning ta’lim darajasi yuqoriligiga alohida e’tibor beradi. Respublikada aholining yalpi savodxonligi muammosi to‘la hal qilingandir. Savodxonlik darajasi qariyb 100 foizni tashkil etadi. Bu esa respublikani inson salohiyati yuqori darajada rivojlangan iqtisodiy taraqqiy etgan mamlakatlar bilan bir qatorga olib chiqadi. Mehnat zaxiralarining umumiy va professional ta’lim darajasi ham yuqoridir. Respublikada majburiy umumiy o‘rta ta’lim qonun yo‘li bilan mustahkamlab qo‘yilgan. Bunday ta’limni umumiy ta’lim maktablari, litseylar, kollejlar va tijorat maktablarining keng tarmog‘i orqali olish mumkin. |
