Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc

2.2. Ishlovchilarining bilim saviyasi, mehnat malakasi va 
mahorati, ya’ni ishlab chiqarish shaxsiy inson omilining sifati. Bu
omil mashinalashgan ishlab chiqarishda beqiyos ahamiyatga ega. 
Murakkab texnika-texnologiya yuksak saviya va malakani talab qiladi, 
aks holda uni samarali ishlatib bo‘lmaydi. Gap shundaki, ishlab 
chiqarishning moddiy va shaxsiy omillari bir-biriga mos bo‘lishi kerak. 
Masalan, yangi texnikani ishlatish chuqur texnikaviy bilim va ish tajribani 
talab qiladi. 
2.3. Ishlab chiqarishning tabiiy sharoiti, tabiiy resurslar 
ishlatilish sharoitining qulay bo‘lishi. Bu ayniqsa, undirma sanoat va 
qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligiga jiddiy ta’sir etadi. Qazilmalar 
tarkibida foydali moddalar ko‘p va ular sayoz joylashgan bo‘lsa, 
shubhasiz ularni undirib olish kam sarf talab qiladi. Quvayt neft konlarida 
mehnat unumdorligi Rossiyaning shimolidagi konlarga nisbatan ancha 
yuqori. Buning sababi Quvayt tabiiy sharoitining qulayligidir. 
O‘zbekiston janubidagi paxtachilikda uning shimolidagiga nisbatan 
mehnat unumdorligi yuqori. Buning sababi ham tabiiy sharoitning har xil 
bo‘lishidir. Gap shundaki, tabiiy sharoitga qarab, bir xil mehnat har xil 
natija beradi. 
2.4. Mehnat stimullarining kuchli bo‘lishi. Buni motivatsiya, ya’ni 
ish natijasiga qiziqish, undan manfaatdor bo‘lish hosil etadi. Motivatsiya 
unumli ishlashdan yaxshi daromad topish bilan cheklanmaydi, bu o‘z 
qobiliyatini ishga solish, dovruq qozonish, obro‘ orttirishni ham bildiradi. 
Ishlovchilar mehnat unumdorligini oshirishga qiziqqan joyda stimullar 
harakatga keladi, kishilar jonbozlik qilib mahsulot va xizmatlarni 
yaratishga ketadigan resurslar sarfini tejaydilar, natijada ish unumi ortadi. 
Mehnatni rag‘batlantirish o‘rniga mehnatga zo‘rlash bo‘lgan joyda 
unumdorlikni oshirishga intilish so‘na boradi, ishlab chiqarish natijasiga 
befarq qarash paydo bo‘ladi. Agar qul holatidagi ishlab chiqaruvchini 
olsak, u mehnatga zo‘rlanganidan unumdorlikni ko‘tarishga oshiqmaydi. 
Aksincha, mehnatni erkin tanlagan, undan manfaat topgan, ozod ishlab 
chiqaruvchi mehnat unumdorligini oshirishga intiladi, chunki Abu 
Rayhon Beruniy aytganidek: «Insonning qadr-qimmati o‘z vazifasini a’lo 
darajada bajarishdan iborat, shuning uchun insonning eng asosiy vazifasi 
va o‘rni mehnat bilan belgilanadi, inson o‘z xohishiga mehnat tufayli 
erishadi». 
Ishlab chiqarishning, umuman iqtisodiyotning naqadar rivojlangan-
ligining asosiy ko‘rsatkichi mehnat unumdorligi darajasidir. Iqtisodiyotga 
baho berishda jamiyat, ya’ni mamlakat iqtisodiyoti miqyosidagi 

---

 68
mehnatning unumdorligi asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu jamiyat miqyosida 
sarflangan mehnat evaziga nima yaratilganligini bildiradi. Mehnat 
unumdorligini (U) aniqlash uchun bir yilda yaratilgan mahsulot va 
xizmatlarning pulga chaqilgan miqdori (Mq)ni ishlovchilar soniga (N) 
bo‘linadi. Buni formula shakliga keltirsak, u quyidagi ko‘rinishga ega 
bo‘ladi: 
Mq= 3 mlrd. dollar, N=500 ming kishi bo‘lsa. 
Bu ko‘rsatkich mehnat unumdorligi darajasini bildiradi va 
jamiyatning ishlab chiqara olish qobiliyatini ifodalaydi. 
Eng yuksak mehnat unumdorligi XXI asrga kelib rivojlangan 
mamlakatlarda kuzatildi. Bu yerda 1999-yilda bir ishlovchi yiliga 
yaratgan tovar va xizmatlar 50 ming dollarni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 
AQShda 85 ming dollar, Yaponiya korporatsiyalarida 90 ming, qolgan 
korxonalarda 46 ming dollarni tashkil etdi. Bu unumdorlik darajasidir. 
Unumdorlik darajasi bilan uning o‘sish sur’atlarini farqlash kerak, 
chunki daraja yuqori bo‘la turib, sur’atlar past bo‘lishi mumkin va 
aksincha. Unumdorlikning o‘sish sur’ati uning yuksalish tezligi bo‘lib, 
foiz bilan ifodalanadi. Masalan, mehnat unumdorligi 10 yilda 57 foizga 
oshgan bo‘lsa, uning-yillik o‘sish sur’ati 4,6 foiz bo‘ladi. Ammo bu 
unumdorlik darajasini bildir-maydi. Iqtisodda shunday qoida borki, 
unumdorlik darajasi yuqori bo‘lsa, uning o‘sish sur’atlari nisbatan past 
bo‘lishi ham mumkin. Shu sababli unumdorlik o‘sish sur’atlari past 
mamlakatning iqtisodiy qudrati yuqori bo‘lishi mumkin. Aksincha ham 
bo‘ladi.