Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc
Download 2.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Qobilov Sh Iqtisodiyot nazariyasi darslik 2013
|
Mulk shakllari – bu o‘zlashtirishning xarakteridir, ya’ni uning
ko‘rinishi, qiyofasi, mazmunidir. O‘z mehnati evaziga o‘zlashtirish, o‘zgalar yaratgan boylikni tekinga o‘zlashtirish, yakka tartibda, jamoa bo‘lib, sherikchilik asosida o‘zlashtirish borki, ular mulkchilikning har xil shakllarini bildiradi. Dastlab, ibtidoiy tuzumda urug‘-jamoa mulki paydo bo‘lgan, so‘ngra xususiy mulk kelib chiqqan. Xususiy mulk turli ko‘rinishda ekspluatatsiyaga asoslangan ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarda hukmron bo‘lgan. Xususiy mulkdan davlat mulki o‘sib chiqqan, monopollashgan davlat mulki yuzaga kelgan. Jamiyat taraqqiyoti monopoliyadan mulkiy demokratiya tomon boradi. Shu sababli bir mulk monopoliyasi o‘rniga turli mulklarning muvozanati vujudga keladi. Bu degani mulkiy monostruktura (tanho mulkchilik) o‘rniga mulkiy polistruktura (har xil mulkchilik) qaror topadi. Mulkiy polistruktura aralash iqtisodiyot tizimiga xosdir. Endi har bir mulk shaklini alohida-alohida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Xususiy mulk – ayrim kishilarga tegishli va daromad topishga qaratilgan mulk. Uning ikki ko‘rinishi bor: individual-xususiy mulk, korporativ-guruhiy mulk. Individual mulk bor joyda boylikni o‘zlashtirish alohidalashgan holda, ayrim mulkdor tomonidan amalga oshiriladi. Masalan, korxona individual mulk bo‘lsa, kelgan foydani faqat uning 90 egasi oladi. Korxonani ijaraga berish yoki aksioner jamiyatga aylantirish tanho mulkdor ixtiyorida bo‘ladi. Korporativ xususiy mulk deganda boylikni individual tarzda o‘zlashtirish, lekin mulkdorlar sherikchilik asosida ma’lum guruhlarga birlashgan sharoitda o‘zlashtirish tushuniladi. Mazkur mulk hissadorlikka tayanadi. Mulkdor o‘zining individual hissasini pay (ulush) sifatida umumiy, ya’ni guruhiy ishga sarflaydi. Uning mulki alohida emas, boshqa sheriklar mulki bilan birgalikda ishlatiladi. Topilgan daromad o‘z ulushiga qarab individual tarzda olinadi. Bu yerda o‘zlashtirishning individual guruhiy shakli yuzaga chiqadi. Mazkur mulk shakli aksioner jamiyatlar faoliyatida ko‘rinadi. Ammo har qanday aksioner jamiyat emas, balki individual kapitallarni birlashtirishga asoslangan jamiyatlar korporativ xususiy mulk bo‘ladi. Gap shundaki, aksioner jamiyatda davlat va jamoa mulki ham bo‘lishi mumkin. Bunda korporativ mulk paydo bo‘lmaydi. Xususiy korporativ mulkning paydo bo‘lishiga sabab shuki, ishlab chiqarish ko‘lami ortib borgan sari individual boylik katta ishni boshlashga yetishmay qoladi, ya’ni serkapital sohalarga kapital solish uchun individual mablag‘ miqdori ozlik qiladi. Mablag‘larni birlashtirish zarur bo‘ladi, zaruriyat korporativ mulkchilikni taqozo etadi. Bundan tashqari, mulkdorlar soni ortib boradi, ayni vaqtda tadbirkorlikda xavf-xatar kuchayadiki, uni kichik mulkdor zimmasiga ololmaydi. Mayda mulklar birlashib, korporativ mas’uliyat paydo bo‘ladi. Xatar ko‘pchilik zimmasiga tushib, yengil kechadi. Bunday jarayon xususiy mulk rivojining yuqori bosqichlariga xosdir. Xususiy korporativ mulkning muhim ko‘rinishi monopolistik mulkdir. Monopolistik xususiy mulk – guruhga birlashgan yirik mulkdorlarning iqtisodiyotning u yoki bu sohasida tanho hukmronligiga tayangan holda o‘ta katta boylikning ozchilik tomonidan o‘zlashtirilishini bildiruvchi mulkdir. Uning namunasi bo‘lgan monopoliyalar ham korporativ tarkibga ega bo‘ladi. Ular amaliyotda korporatsiya deb nom olgan. Monopoliyalar hukmron sharoitda monopollashgan bozor mavjud bo‘ladi. Individual xususiy mulk XIX asrda gullab-yashnagan va u yovvoyi kapitalizm, tartiblashmagan bozor iqtisodiga xos bo‘lgan XX asrning birinchi yarmida monopolistik xususiy mulk rivoj topgan. XX asrning II yarmidan boshlab nomonopolistik xususiy mulkning korporativ shakli tez rivojlana boshladi. 80-yillardan boshlab mayda aksioner jamiyatlar (bular erkin monopollashmagan korporativ mulk) tez rivojlanib bordiki, bu aralash iqtisodiyotga xosdir. O‘zbekistonda ham o‘tmishda xususiy mulkchilik rivojlangan. Oktabr inqilobidan oldin individual xususiy mulk keng ko‘lamda mavjud edi. 91 Turkiston o‘lkasida individual mulk sohibi bo‘lgan dehqonlar va kosiblar 1 mln. kishini tashkil etgan. XIX asrning oxirlarida korporativ mulk ham paydo bo‘lgan. Masalan, «Besh-Bosh» (5 korxona egalarini birlashti- ruvchi), «Ⱥɧɞɪɟɟɜɫɤɨɟ ɬɨɜɚɪɢɳɟɫɬɜɨ», «ɉɨɥɟɥɹɯɨɜɫɤɨɟ ɬɨɜɚɪɢɳɟɫɬɜɨ» nomli jamiyatlar amal qilgan. Totalitar sotsializm davrida xususiy mulk taqiqlangan. Bozor iqtisodiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekistonda mulkiy erkinlik vujudga keldi. O‘zbekiston Respublika- sining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi qonun (1990-yil oktabrda qabul qilingan) xususiy mulkka ruxsat berdi. O‘zbekistonda asosan mayda individual xususiy mulk bo‘lib, u yakka tartibda ishlovchilar korxonasi, kichik biznes vakillari, fermer xo‘jaliklari, tomorqa xo‘jaligi, yollanma mehnatga tayanib ish yurituvchi xususiy korxonalardan iborat. O‘zbekistonda korporativ xususiy mulkning ilk ko‘rinishlari mavjud bo‘lib, ularni ayrim fuqarolar mablag‘larini birlashtiruvchi jamiyatlar tashkil etadi. Xususiy mulkdan tashqari shaxsiy mulk ham borki, u ham individual o‘zlashtirishni bildiradi. Ammo u xususiy mulkdan farqliroq daromad topishga xizmat qilmaydi, balki shaxsiy ehtiyojni qondirishga qaratiladi. Asosan iste’mol buyumlari, ya’ni oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar joy, transport vositalari shaxsiy mulk obyekti bo‘lib xizmat qiladi. Ular pul topishga emas, shaxsiy hayot kechirishga qaratiladi. Bu mulkning o‘sish manbai iste’molga ajratilgan daromad hisoblanadi. Shaxsiy mulkning ko‘pligi jamiyat boyligini bildiradi. Xususiy va shaxsiy mulk birgalikda fuqarolar mulki deb yuritiladi. Ular o‘rtasidagi chegara nisbiydir. Muayyan boylik shaxsiy mulkdan xususiyga aylanishi mumkin. Masalan, muayyan bir kishining topgan puli iste’mol tovarlari va xizmatlarni xarid etib, iste’mol qilishga ishlatilsa, u shaxsiy mulkka aylanadi. Agar uni aksiyaga aylantirib, daromad topilsa, xususiy mulk bo‘ladi. Download 2.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|