Microsoft Word Кобилов. Иктисод назарияси. Дарслик лот doc
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning
Download 2.93 Mb. Pdf ko'rish
|
Qobilov Sh Iqtisodiyot nazariyasi darslik 2013
|
3. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning
maqsadi va usullari Mulkiy munosabatlar taraqqiyotida xususiylashtirish ham zaruratga aylanadi. Mulkiy monopoliyadan mulkiy erkinlikka o‘tish muqarrarligidan xususiylashtirish zarurati kelib chiqadi. Ammo xususiylashtirish iqtisodiy jihatdan mulkni davlatlashtirishdan chekinishni, davlat mulkining boshqa mulklarga aylanishini bildiradi. U davlat mulki hisobidan nodavlat mulk shakllarini rivojlantirishdir. Yuqorida aytganimizdek, mulkiy munosa- batlarga xos narsa erkin mulkdan monopol mulkka (bunga davlat mulki ham kiradi) va qaytadan monopol mulkdan erkin mulkka o‘tishdir. Shu sababli xususiylashtirish faqat hozir biz yashab turgan davrda yuz bermoqda desak, noto‘g‘ri bo‘ladi. O‘tmishda yer, suv, o‘rmon boyliklari, bino, inshoot va boshqalar davlat mulkidan chiqarilib, ayrim shaxslarga – ularning davlat oldidagi alohida xizmatlari uchun, xususiy mulk sifatida berish mavjud bo‘lgan. Ammo u paytlarda xususiylashtirish davlat mulkining faqat xususiy mulkka aylanishidan iborat bo‘lgan va ayrim mamlakatlarda yuz bergan. Hozirgi xususiylashtirish umuminsoniy, umumdunyo hodisasi bo‘lib, monopollashgan bozor iqtisodiyotidan erkin bozor iqtisodiga o‘tish bilan bog‘liq. Bu hodisaning o‘z moddiy asosi bor. Ilgari ishlab chiqarish faqat katta miqyosda to‘plangan holda rivojlana olgan, chunki texnika-texnologiya shuni talab qilgan. Endilikda ishlab chiqarishning katta qismi ozchilik qo‘lida to‘planishi shart emas. Aksincha, mayda firmalar doirasida ham samarali ishlab chiqarishni yurgizish mumkin, chunki katta xususiy mablag‘ bo‘lmasa-da, uni qarz olib, hatto asbob-uskunani ijaraga olib tadbirkorlik qilish mumkin. Mayda tarqoq ishlab chiqarish raqobatga sharoit hozirlab, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Mulkning davlat ixtiyorida bo‘lish zarurati kamaydi. Shu boisdan xususiylashtirish ommaviy tus olib, hamma davlatlarda yuz bermoqda, bozor iqtisodiyotiga o‘tib bo‘lgan mamlakatlarda ham amalga oshmoqda. 98 Xususiylashtirish mulkni demokratlashtirish sifatida davlat mulkini ko‘pchilik o‘rtasida tarqatib, mulkdorlarni ko‘paytirishni bildiradi. Uni amalga oshirishning bir necha yo‘llari mavjud: 1) davlat korxonalarini aksionerlar jamiyatiga aylantirib, uning molu mulki hisobidan chiqargan aksiyalarni xalqqa sotish. Aksiyani sotib olgan kishi mulkdorga aylanadi; 2) ijaraga olingan davlat korxonasini ijarachilar jamoasi tomonidan o‘zi ishlab topgan pulga yoki qarzga sotib olib, uni jamoa mulkiga aylantirish. Bunda yangi mulkdorlar xalq emas, faqat korxona jamoasi bo‘ladi; 3) davlat mulkini qiymatiga qarab chiqarilgan sertifikatlar yoki vaucherlarga binoan fuqarolarga bepul berish. Bunda mulk xalq o‘rtasida tarqatiladi, chunki vaucher va sertifikat korxona aksiyasini olish huquqini beradi; 4) davlat mulkini faqat tanilgan, ishning ko‘zini biladigan, mas’uliyatni zimmasiga ola biladigan tadbirkorlarga, boshqaruvchilarga (menejerlarga) sotish. Bunda ham ma’lum qatlamgina mulk sohibiga aylanadi; 5) davlat mulkini xorijiy qarzni uzish evaziga chet el firmalari va fuqarolariga berish. Bunda milliy mulk hisobidan xorijiy mulk o‘sadi; 6) davlat mol-mulkini auksionlarda kimoshdi savdosi orqali sotish. Bunda ham faqat ma’lum toifadagi kishilargina yangi mulk sohibiga aylanadilar. Xususiylashtirish usullarini tanlash undan kutilgan maqsadga bog‘liq. Agar ishbilarmonlikni rag‘batlantirib, mulkiy mas’uliyatni kuchaytirish nazarda tutilsa, xususiylashtirish saralangan ozchilik o‘rtasida o‘tkaziladi. Mulkchilikda ijtimoiy adolatni ta’minlab, hamma uchun teng imkoniyat yaratish shart bo‘lsa, xususiylashtirish butun xalq ishtirokida o‘tkaziladi. Bunga Rossiyadagi vaucherizatsiya misol bo‘la oladi. Rossiyada 1992-yili har bir fuqaroga 10 000 rubllik vaucher tarqatildi, bu bilan har bir kishi davlat mulkida shu summaga teng hissaga ega bo‘ldi. O‘zbekistonda xususiylashtirish korxona jamoasi uchun ustuvorlik berish yo‘sinida boshlandi. Bunda korxona mol-mulki uning jamoasiga beriladi. Bundan maqsad xususiylashtirish jarayonida ko‘proq jamoa mulkini o‘stirish bo‘ldi, ammo iqtisodni liberalizatsiyalash uchun xalq xususiylashtirishiga ham yo‘l berildi. Agar xususiylashtirish chet el kapitalining kirib kelishiga yo‘l ochishi zarur bo‘lsa, davlat mulki xorijiylarga berish shaklida amalga oshirildi. Xususiylashtirish usullaridan ayrimlarining ustuvorligi boshqa usullarni ham qo‘llashni bildiradi. Masalan, O‘zbekistonda xususiylashtirish 99 korxona jamoasiga ustunlik beradi, lekin aksionerlash ham mavjud, unda chet el kapitali ham ishtirok etib, mulkni sotib olishi mumkin. Xususiylashtirish sharoitga qarab pulli, bepul yoki imtiyozli tarzda o‘tkaziladi. O‘z shakli va usulidan qat’i nazar, bu tadbir xilma-xil mulkchilikni ta’minlaydi, chunki davlat mulki hisobidan nodavlat mulkining hamma shakllari va turlari rivojlanadi. Xususiylashtirish davlat mulki monopoliyasini tugatishga qaratilgan, ya’ni u antimonopol xarakterga ega mulk sohiblarini, binobarin, mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilarni ko‘paytirib, sog‘lom raqobatga yo‘l ochadi. Xususiy- lashtirishning pirovard maqsadi mulkiy mas’uliyatni ishga solish orqali iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash, xalq farovonligini oshirishdir. Davlat mulkining xususiylashtirilishi va kichik biznes rivojining rag‘batlantirilishi natijasida O‘zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam – mulkdorlar sinfi paydo bo‘ldi. Bu qatlamning umumiy soni qariyb 6,5 million kishini, jumladan, aksiyadorlar 1,4 million, xususiy fermer xo‘jaliklari egalari 80,6 ming, shuningdek, dehqon xo‘jaliklari va daromad keltiradigan boshqa mulk shakllari egalari (mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning nizom jamg‘armasida o‘z ulushiga ega bo‘lgan shaxsiy korxonalar va boshqalar) 4,8 million nafarni tashkil etadi. Xususiylashtirish tufayli qimmatli qog‘ozlar va mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo bo‘lib, ko‘p tarmoqli iqtisodiyotning shakllanishi va bozor munosabatlarini yanada rivojlantirishga asos bo‘ldi. 1-jadval Download 2.93 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|