Microsoft Word Koshkinbaeva E

Juwmaqlaw 
Berdaqtani`w iliminin` g`a`rezsizlik ji`llari`ndag`i` rawajlani`w jollari`n 
ha`zirgi a`debiyattani`w ilimi talaplari`na muwapi`q izertlew jumi`si`mi`zda jan`a 
na`tiyjelerge yeristik ha`m to`mendegi juwmaqlarg`a keldik:
1. 
Jumi`sti`n` birinshi babi`nda berdaqtani`w ilimi tariyxi`na qi`sqasha 
sholi`w jasag`anda Berdaq ha`m woni`n` a`debiy miyrasi`ni`n` izertleniwi, 
ji`ynali`wi` basi`p shi`g`ari`li`wi` XX a`sirdin` baslari`nan ( I.A.Belyaev) ha`m 30-
40-ji`llari` 
qa`liplesedi 
(N.A.Baskakov, 
N.Da`wqaraev, 
Q.Ayi`mbetov, 
I.Sag`i`ytov, S.Ma`wlenov, S.Sha`mshetov h.b.). 
2. 
50-60-ji`llari` Berdaqti` izertlew jan`a basqi`shlarg`a ko`teriledi. 
Toplamlari` basi`ladi` (1950, 1956), monografiyali`q jobada izertlewler ju`rgiziledi. 
(I.Sag`i`ytov. «Berdaqti`n` tvorchestvosi`».1958; A.Murtazaev «Berdaqti`n` 
«Aqmaq patsha» da`stani`» 1967, Худайбергенов.К. Этические воззрения 
каракалпакских мыслетелей. Монография. Нукус, 1967, M.Tilewmuratov. 
Berdaqti`n` shi`g`armalari` –qaraqalpaqlar tariyxi`ni`n` da`rekleri. Kandidatli`q 
dissertaciya. No`kis, 1967. ko`p sanli` maqalalar gazeta-jurnallarda basi`ldi`.
3. 
70-80-ji`llarda qaraqalpaq a`debiyattani`w ilimi a`dewir shelli 
jetilisedi, woni`n` menen birge berdaqtani`w ilimi de biraz jetiskenliklerge yerisedi. 
Woni`n` izertlew shen`beri ken`eyip, a`debiyattani`w shegarasi`nan shi`g`i`p, basqa 
ilimlerdin` izertleniw wobektine kiredi: У.Алеуов. Педагогические взгляды 
Бердаха. Кандидатлыq диссертация. 1974; К.Худайбергенов. Общественно-
политические и философские взгляды каракалпакских XIX и начала ХХ 
веков. Монография.1987.
Berdaqti` 
tariyxi`y-filologiyali`q 
bag`darda 
izertlew 
dawam 
yetedi: 
Sag`i`ytov.I. Sahra bu`lbili. 1974.Qurbanbaev B. Berdaq ha`m wo`zbek 
a`debiyati`.1986; Paxratdinov A`. Berdaq shayi`rdi`n` da`stanli`q shi`g`armalari`. 
1987. h.b. 
4. 
Soni` da ayti`w kerek g`a`rezsizlikke shekemgi izertlewlerde 
Berdaqti`n` ayi`ri`m shi`g`armalari` ha`m wolardi`n` ideyali`q mazmuni` tuwrali` 
wobektiv pikir ayti`w qi`yi`n boldi`. Sebebi kommunistlik ideologiya u`stemlik 
yetken sovetlik da`wirde bug`an imkaniyat bolmadi`. Woni`n` ayi`ri`m 
shi`g`armalari`n bahalag`anda izertlewshiler wolardag`i` socialli`q narazi`li`q 

---

81
motivlerin ko`zde tuti`p, woni` klasli`q gu`resti sa`wlelendiriwshi yetip ko`rsetip 
ha`reket yetti.
5. 
1990-ji`llari` ma`mleketimizdin` g`a`rezsizlikke yerisiwi menen jan`a 
tariyxi`y, siyasiy-ja`miyetlik wo`zgerisler ju`z berdi ha`m ekonomikali`q 
reformalar baslanadi`. Usi`g`an baylani`sli` ruwxi`y du`nyani` qayta quri`w, 
wo`tmish ma`deniyati` ha`m a`debiyati`n jan`a ko`zqaraslardan qayta quri`w 
talaplari` payda boldi`. Usi` yesaptan Berdaq miyraslari`n da jan`a talaplar 
da`rejesinde izertlew za`ru`rligi payda boldi`.
6. 
G`a`rezsizlik ji`llari` Berdaq miyrasi`n u`yreniwde jan`a bag`darlar 
payda bola basladi`. Berdaqti`n` shayi`rli`q sheberligin, yag`ni`y woni`n` 
shi`g`armalari`ni`n` 
poetikasi`n 
u`yreniwge 
di`qqat 
awdari`la 
basladi`. 
(A.Murtazaev. Berdaqti`n` sheberligi. Doktorli`q dissertaciya. 1994; A.Pirnazarov. 
Berdaqti`n` shi`g`armalari`nda qollani`lg`an do`retiwshilik usi`llar. 1998). 
Ko`plegen maqalalar usi` ma`selege arnaladi`.
7. Berdaqti`n` miyrasi`ni`n` janrli`q ta`biyati`n u`yrenetug`i`n arnawli` 
jumi`slar payda bola basladi`. ( Q. Ja`rimbetov. XIX a`sir qaraqalpaq lirikasi`ni`n` 
janrli`q qa`siyetleri ha`m woni`n` rawajlani`w tariyxi`, 2004; Q.Ja`rimbetov. 
Berdaqti`n` na`siyatlari`-bizin` ruwxi`y g`a`ziynemiz.1998; Q. Turdi`baev. 
Didaktikali`q shi`g`armalar- ruwxi`y bayli`g`i`mi`z.2009; Berdaqti`n` epikali`q 
shi`g`armalarda arnawli` tu`rde janrli`q aspektte u`yrenildi: M.Xalmuratova, 
A.Utambetovani`n` Berdaqti`n` epikali`q shi`g`armalari`ni`n` janrli`q ta`biyati`n 
u`yrengen kandidatli`q dissertaciyalari`.
8. G`a`rezsizlik ji`llari` Berdaq do`retiwshiligi a`debiyat ta`sirler ha`m 
baylani`slar aspektinde de izertlendi. Bul bag`dardag`i` jumi`slarda Berdaq 
do`retiwshiliginin` Shi`g`i`s klasikali`q a`debiyati` menen baylani`slari`, wolardi`n` 
ideyali`q, 
tematikali`q, 
ko`rkemlik 
da`stu`rlerinin` 
Berdaq 
poeziyasi`nda 
ko`rinisleri qarasti`ri`ladi`: H.Hamidiy. Shi`g`i`s jazba da`rekleri ha`m XIX a`sir 
qaraqalpaq shayi`rlari`. 1992; P.Allambergenova. Qaraqalpaq a`debiyati`nda 
Maqti`mquli` da`stu`rleri. Kandidatli`q dissertaciya.1999. 
9. G`a`rezsizlik da`wirinde Berdaq shi`g`armalari` tek a`debiyattani`w ilimi 
shen`berinde g`ana yemes, wol basqa ilimlerdin` de izertlew wobekti boldi`. Bul 
bag`dardag`i` jumi`slarda Berdaqti`n` shi`g`armalari`ni`n` analizi tiykari`nda 
woni`n` 
filosofiyali`q, 
etikali`q, 
estetikali`q, 
pedagogikali`q, 
tariyxi`y 
ko`zqaraslari` 
ani`qlanadi`: 
К.Қудайбергенов. 
Развитие 
общественно-

---

82
политической и философской мыслы в Каракалпакстане. 1990; Wo`.A`lewov 
Qaraqalpaqstanda ta`lim-ta`rbiyali`q woylardi`n` qaliplesiwi ha`m rawajlani`wi`. 
1993; 
M.Tilewmuratov. 
Qaraqlapaq 
poeziyasi`-tariyxi`y 
da`rek.1994; 
M.Yakupovti`n` «Berdaqti`n` du`nya tani`mi`» (QMU xabarshi`si`», №2, 2009) 
ha`m basqa da maqalalari`.
10. Berdaq shi`g`armalari`ni`n` milliyligi ma`selesi bir qatar jumi`slarda 
wortag`a qoyi`ladi`. Bul boyi`nsha ayi`ri`m polemikali`q jumi`slar payda boladi`. 
(I.Wo`tewlievtin` «XIX a`sir qaraqalpaq a`debiyati`ni`n` milliy wo`zgeshelikleri. 
A`jiniyaz, Berdaq do`retiwshiligi mi`sali`nda. Monografiya. 2005; Q.Ja`rimbetov, 
Q.Worazi`mbetov. Si`nasan` si`ni`p ketejaq (2007); Q.Ja`rimbetov. XIX a`sir 
qaraqalpaq a`debiyati`ni`n` milliy wo`zgeshelikleri haqqi`nda geypara woylar. 
«QMU xabarshi`si`», №1,2009; 
11. Berdaqti` tani`wdi`, woni` u`yreniwde, xali`qqa u`git-na`siyat yetiwde ha`r 
qi`yli` ma`deniy, a`debiy ilimiy ilajlardi`n` worni` bar yekenligi ha`m bul ilajlardi` 
sho`kemlestiriw, wo`tkeriw maqseti, a`hmiyeti, waqi`ti` tuwrali` dissertaciyami`zda 
tiyisli mag`li`wmatlar beriledi. (Berdaqti`n` yubileyleri, ku`nleri, ilimiy ha`m 
a`meliy konferenciyalar, ilimiy toplamlar, Berdaqti`n` toplamlari`ni`n` basli`wi`: 
1977, 1987, 1997).
12. Dissertaciyada Berdaq do`retiwshiligin woqi`w wori`nlari`nda u`yreniw 
ma`selesi ha`m woni`n` sabaqli`qlarda, woqi`w qollanbalarda sa`wleleniwi de so`z 
yetilgen. (Qaraqlapaq a`debiyati` boyi`nsha sabaqli`qlar: S.Axmetov, K.Mambetov, 
Q.Ja`rimbetov h.b. avtorli`g`i`nda sabaqli`qlar). 
13. Berdaqti`n` poeziyasi`ni`n` shet yellerde tarqali`wi` haqqi`nda 
mag`li`wmatlar dissertaciyadan wori`n alg`an. Berdaq poeziyasi` rus, wo`zbek, 
qazaq, tu`rkmen, qi`rg`i`z, azerbayjan tillerine awdari`li`p, ha`r qi`yli` ji`llarda 
kitap boli`p shi`qkan.
Al, Azerbayjan Respublikasi`nda f.i.d., professor Nizamiy Mamedov 
«Каракалпакская литература» degen woqi`w qollanba jazg`an (Baku, 2007). 
Wonda Berdaqti`n` wo`miri ha`m do`retiwshiligi tuwrali` mag`li`wmatlar berilgen, 
ayi`ri`m 
shi`g`armalari` 
tallang`an, 
ideyali`q, 
tematikali`q, 
ko`rkemlik 
wo`zgeshelikleri ani`qlang`an. 

---

83
14. Ayi`ri`m poemalar «Aydos biy», «Yerkebay» lirikali`q shi`g`armalarg`a 
Berdaqti`n` avtorli`g`i` tarti`sli` ma`seler boli`p, wol tuwrali` izertlewshilerdin` 
polemikali`q maqlalari` uzaq ji`llardan berli dawam yetip kiyati`rg`an yedi. Usi` 
sebepli Berdaqti`n` bir qatar shi`g`armalari`na tekstologiyali`q izertlewler 
ju`rgiziledi. (I.Sag`i`ytov, A`.Paxratdinov h.b. joqari`dag`i` shi`g`armalardi` 
Berdaqti`n` avtorli`g`i`nda dep yesaplaydi`, M.Nurmuxammedov h.b. bul 
shi`g`armalardi` Berdaqtiki yemes dep yesaplaydi`.
15. Berdaq do`retiwshiligin izertlewdin` tariyxi`n u`yrengenimizde a`dewir 
tabi`slarg`a yerisilgenin, woni`n` ha`r qi`yli` wobektine aynalg`ani`n ko`remiz. Bul 
izertlewlerdin` Berdaqtiki yele de teren`irek biliwge, woni`n` poeziyasi`n duri`s 
tani`wg`a u`lken ja`rdemin tiygizetug`i`ni` ani`q. Soni`n` menen birge ha`zirgi 
berdaqtani`w ilimi aldi`nda turg`an a`hmiyetli wazi`ypalar bar yekenligi 
dissertaciyani` 
jazi`w bari`si`nda sezildi. Wolar to`mendegiler: 
Berdaq 
poeziyasi`ni`n` wobrazlar du`nyasi`n u`yreniw; Berdaqti`n` individual stilin 
u`yreniw; Berdaq poeziyasi`nda troplardi`n` ko`rkemlik xi`zmetin u`yreniw; 
Berdaq shi`g`armalari`n tekstologiyali`q jaqtan ja`ne de islew ha`m jan`a baspasi`n 
tayarlaw. Bulardi`n` ha`mmesi Berdaq poeziyasi`ni`n` ideyali`q jaqtan ku`ta` teren` 
yekenligin, ko`rkemlik da`rejesinin` joqari` yekeninen da`rek beredi. Soni`n` ushi`n 
da Berdaq poeziyasi`- qaraqalpaq xalqi`ni`n` ruwxi`y du`nyasi`, milliy 
maqtani`shi`.

---

84