Microsoft Word oquv qollanma latin

3.7. O‘simliklarning tuproq namidan foydalana olish xususiyatlari, aktiv nam 
diapazoni va so‘lish koeffitsienti 
O‘simlik oziqlanish jarayoni asosida bir-biriga mos keladigan omillar va 
ularni umumiy ta’siri uni hayoti uchun to‘g‘ri bo‘lishi kerak Bunday sharoitlar 
agronomik tadbirlarni qo‘llash natijasida, shu jumladan, tuproqqa ishlov berish 
bilan, suv va havo sharoitini yaxshilash, organik va mineral o‘g‘itlarni qo‘llash, 
sug‘orish - melioratsiya tadbirlari bilan birgalikda olib boriladi. Agarda o‘simlik 
o‘sish davrida birorta omil bilan ta’minlanmasa u vaqtda boshqa omil ta’siri 
kuchsiz bo‘ladi. Tuproq namligi yetishmasa o‘g‘itlar samaradorligi pasayadi va 
sug‘orish natijasida, u omil ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha tuproqda haddan 
tashqari nam bo‘lsa ildizlarni nafas olishi uchun kislorod yetishmasligi natijasida 
noqulay sharoit tug‘diradi. Ma’lumki, lalmikor yerlarda o‘simlik uchun suv 
yetishmaydi, shuning uchun bunday sharoitlarda namlikni saqlash tadbirlarini 
ishlab chiqarish zarurligi tug‘iladi. Nam yetishmagan mintaqalarda o‘g‘itlarni 
chuqur qatlamlarga solish yoki sug‘orish maqsadga muvofiqligi yoki bo‘lmasa bu 
qatlamlardan o‘simlik yaxshi erigan oziqalardan foydalanishiga imkoniyat 
yaratilgan bo‘ladi. Tuproq namligining o‘simlikka oziq moddalarni o‘tishidagi 
ta’siri quyidagi fiziologik va fizik faktorlarga bog‘liq:

---

96 
1) o‘simliklarni umumiy fiziologik holatini yaxshilanishi, ya’ni normal 
to‘yingan hujayralarda fotosintez va boshqa jarayonlar yaxshilanadi;
2) nam yetarli bo‘lgan yerlarda o‘simliklarni ildiz sistemasi yaxshi 
rivojlanib, uning singdirish hajmi ortadi. Ana shunday sharoitda o‘simlikka makro 
va mikroelementlarni yutilishi tezlashadi. 
O‘simliklar quruq modda hosil qilish uchun sarflaydigan suv sarfi, ular oziq 
elementlar bilan yetarli darajada ta’minlanganda ancha kam bo‘ladi. O‘simliklar 
uchun qulay bo‘lgan oziqlanish sharoitini tashkil etish ular tomonidan tuproq 
namidan 
samarali 
foydalanishni 
ta’minlaydi 
va 
qo‘llanilgan 
o‘g‘itlar 
samaradorligini bir necha baravar oshiradi. 
Denitrifikatsiya jarayoni ta’sirida nitrat shaklidagi azot qaytarilishi natijasida 
molekulyar azot shaklida uchib ketadi. Bu jarayon nitrifikatsiya jarayonini teskarisi 
bo‘lib, faqat denitrifikatsiya havosiz (kislorodsiz) sharoitda yuz beradi. Yerni 
yumshatish, qator oralariga ishlov berish, tuproq namligini boshqarish, azotni 
elementar shaklida uchib ketishini kamaytiradi. Shunday qilib, mikroorganizmlar 
havodagi molekulyar azotni o‘zlashtiradi, azot bilan tuproqni boyitadi, bu esa o‘z 
navbatida tuproqni gumus bilan boyitadi. Tuproqning nam sig‘imi - tuproqning 
suvni ushlab turish qobiliyatidir. Tuproqning suv bilan to‘yinish darajasiga va 
suvning o‘simlik faoliyati uchun yetarliligiga qarab quyidagi nam sig‘imlariga 
farqlanadi:
1.
To‘la nam sig‘imi (TNS);
2.
Kapillyar nam sig‘imi (KNS); 
3.
Chegaraviy dala nam sig‘imi (ChDNS); 
4.
Maksimal molekulyar nam sig‘imi(MMNS).
Tuproqning to‘la nam sig‘imi – tuproqning barcha g‘ovakliklari 
(bo‘shliqlari) suv bilan to‘lgan holatidagi suv miqdoridir. 
Tuproqning kapillyar nam sig‘imi - tuproq bilan sizot suvlari o‘rtasida 
kapillyar aloqa bo‘lgan holatda, tuproq ushlab tura oladigan suv miqdoridir. 

---

97 
Tuproqning chegaraviy dala nam sig‘imi – tuproqning gravitatsiya suvlari 
oqib tushgan va sizot suvlaridan kapillyar to‘yinish yo‘q holatdagi eng ko‘p ushlab 
turiladigan suv miqdoridir.
Tuproqning maksimal - moleklyar nam sig‘imi - o‘simlik so‘lishi 
boshlanadigan eng kam chegaraviy kritik namligidir.
Gravitatsion suv - TNS va ChDNS orasidagi farqga teng bo‘lib, tuproq 
qatlamida harakatlanadi va sizot suvlarini suv bilan ta’minlaydi. Quydagi 3.7.1- 
jadval da tuproq namligining yo‘l qo‘yiladigan minimal qiymatlari keltirib 
o’tilgan. 
3.7.1- jadval. Tuproq namligining yo‘l qo‘yiladigan minimal qiymatlari 
Ekin turlari 
Sho‘rlanmagan 
tuproqlar 
Kam sho‘rlangan tuproqlar 
og‘ir 
yengil 
og‘ir 
yengil 
G‘o‘za va ko‘p yillik 
o‘tlar 
70-75 
65-70 
75-80 
70-75 
Don ekinlari 
65-70 
60-65 
70-75 
65-70 
Makkajo‘xori 
65-70 
60-65 
75-80 
70-75 
Meva va rezavor 
ekinlar 
70-80 
60-70 
75-85 
70-75 
O‘simliklarning tuproqdan suvni qabul qilishi tuproqdagi suv holatiga ildiz 
tizimining suvni qabul qilish faolligiga bog‘liq. Tuproq, o‘z navbatida, har xil 
kattalikdagi zarrachalar va o‘simlik chirindilari hamda anorganik kolloidlar 
yig‘indisidan iborat. Suv tuproq zarrachalariga turli darajadagi kuchlar bilan 
bog‘langan. Tuproqning suvni saqlash qobiliyati, o‘z navbatida, avvalo, tuproq 

---

98 
xiliga, tarkibidagi chirindi moddalar miqdoriga, uning strukturasiga bog‘liq. 
O‘simlikning to‘qimalarida namlikni yetishmasligi ildiz orqali tuproqdan suv yetib 
kelgunicha barglar orqali bug‘lanib ketishi tufayli sodir bo‘ladi. Bunday holat 
ko‘pincha quyoshli issiq kunda choshgohda, undan keyin, barglarda so‘ruvchi 
kuchni ortishi bilan ro‘y beradi. O‘simlik tanasidagi suv miqdorini, uning 
yetishmovchiligini ustitsalarni ochilib yopilishi bilan nazorat qiladi. Bu davrda 
barglardagi namlik ertalabdagiga nisbatan 25-28 % ga kamayadi. O‘simlikning 
so‘lishi me’yoriy modda almashinuvining, hujayralarda osmotik xususiyatning 
buzilishi, turgor holatning yo‘qolishi, yangi moddalar sintezining to‘xtashi, 
gidroliz va parchalanish jarayonlarining kuchayishiga olib keladi. Natijada 
barglardagi suv kamayishi bilan yuqorigi motor ishga tushib ildizdan suvni tortadi. 
O‘simlikni so‘lishi kuchaysa uni halokati, qurishi ro‘y beradi. O‘simlikni so‘lishi 
vaqtinchalik qisqa muddatga va ancha davom etadiganga farqlanadi. Vaqtinchalik 
so‘lishning sababi tuproqda namlik yetarli bo‘lsa ham havodagi qurg‘oqchilik ortib 
ketganda sodir bo‘lib, sarflanayotgan suvni ildiz orqali yetarlicha yetkaza olmaydi. 
Qisqa muddat davom etadigan so‘lish ham o‘simlikning mahsuldorligini 
kamaytiradi, zero turgorlik yo‘qolganda ustitsalar bekilganligi uchun fotosintez 
keskin sekinlashadi.
Ancha muddat davom etadigan so‘lish tuproqda ildiz shimib oladigan suvni 
amalda yo‘qligi tufayli sodir bo‘ladi. Bunda o‘simlikning tanasida to‘la 
suvsizlanish ro‘y berishi bilan uni qurib qolish ehtimoli ko‘p bo‘ladi. Soyasevar 
o‘simliklarda 3-5%, ancha chidamlilarda 20-30 % suv yetishmovchiligida ancha 
muddat davom etadigan so‘lish sodir bo‘ladi. Bunday holatning harakterli belgisi 
bo‘lib, ertalab ham o‘simlikni so‘ligan holda bo‘lishi hisoblanadi. 
Yoz oylarida havo issiq bo‘lganda kechga borib ba’zi o‘simliklarda suv 
yetishmasligi natijasida so‘lish alomatlari kuzatiladi. Kechqurunlari o‘simliklar 
tanasidagi suv taqchilligini ertalabgacha qaytadan tiklab oladi.

---

99 
Demak, o‘simlik tuproqdagi suvning hamma turini qabul qila olmaydi, unda 
qandaydir miqdorda foydalanilmagan suv qolib ketadi. Bu qoldik suvga o‘lik 
zaxira suv ham deb ataladi. So‘lish yosh o‘simliklarga, o‘simliklarning yosh 
organlariga, ayniqsa, yosh generativ (guncha, gul) organlariga ko‘proq ta’sir etadi. 
Gul organlarining shakllanishi kechikadi, generativorganlarning to‘kilishi 
kuchayadi va hosildorlik keskin kamayadi. O‘zbekistonda, odatda haroratning eng 
yuqori, havo namligining eng past va tuproq qurg‘oqchiligi sodir bo‘ladigan vaqtga 
g‘o‘zaning gullash bosqichi (suvga nisbatan kritik) ham to‘g‘ri keladi. Bunga 
e’tiborsizlik juda ko‘p hosil elementlarining to‘kilib ketishiga va hosildorlik past 
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Suv taqchilligining zararli ta’siri hamma o‘simliklarda bir 
xil emas. Bunda chidamlilik o‘simlik turlariga bog‘liq. Masalan, yorug‘liksevar 
o‘simliklar (kungaboqar, kartoshka va boshqalar) tanasidagi suvning 25-30 foizini 
yo‘qotganda ham ularda so‘lishning tashqi belgilari yaxshi sezilmaydi. Soyaga 
chidamli o‘simliklar suvlarini 13-15 foiz yo‘qotishi bilan so‘lib qoladilar. 
Botqoqlikda yashovchi o‘simliklar eng chidamsiz bo‘lib, suv taqchilligi 7 foiz 
bo‘lganda qurib qoladi. 
So‘lish koeffitsientini tuproqning mexanik tarkibini aniqlash yo‘li bilan 
belgilash oson. So‘lish koeffitsienti tuproq kolloid zarrachalariga, undagi Organik 
va anOrganik moddalar miqdoriga ham bog‘liq. Tuproqning turiga qarab, so‘lish 
koeffitsienti ham har xil bo‘ladi ( 3.7.2-jadval). 
O‘simliklarning bunday alomatiga vaqtinchalik so‘lish deyiladi. Bunday 
so‘lish qisqa vaqt davom etishiga qaramasdan, fiziologik jarayonlarga salbiy ta’sir 
etadi. O‘simliklarda protoplazmaning o‘tkazuvchanligi oshadi, kolloidlarning 
dispers holati kichrayadi, fotosintez sekinlashib nafas olish tezlashadi, sintetik 
jarayonlarning tezligi sekinlashadi. Tuproqda o‘simliklar tomonidan qabul 
qilinadigan suv miqdori kamayganda, so‘ligan o‘simliklar kechqurungi soatlarda 
ham turgor holatini tiklay olmaydilar. Bunga o‘simliklarning uzoq muddatli 
so‘lishi deb ataladi. Bunday so‘lish turi o‘simliklarga juda salbiy ta’sir etadi, ya’ni 

---

100 
buning natijasida ildiz tukchalari nobud bo‘ladi. Bu ildiz bilan tuproq o‘rtasidagi 
bog‘liklikni buzadi. Ildiz tukchalaridan mahrum bo‘lgan o‘simliklarda suv 
almashinuv tizimi buziladi, yetarli suv bo‘lishiga qaramasdan o‘sish jarayonlari 
sekinlashadi. O‘simlik ildizida yangi ildiz tukchalari hosil bo‘lgandan keyingina 
o‘simliklar tomonidan suv va oziq moddaning qabul qilinishi boshlanadi. 
3.7.2 - jadval. Tuproq turi bo‘yicha so‘lish koeffitsienti 
Tuproq turi
To‘la nam sig‘imi,%
So‘lish koeffitsienti, %
Qumoq tuproq
23,4 
0,9 
Qumloq tuproq
28,0 
2,6 
Engil bo‘z tuproq
33,4 
4,8 
Og‘ir bo‘z tuproq
47,2 
9,7 
Loy tuproq
64,6 
16,2