Microsoft Word Rahmatullaeva Q

II BAP. DA`STAN TILINDE QOLLANI’LI’W WO`RISI KEN`, AL 
HA`ZIRGI DA`WIRDE GO`NERGEN LEKSIKALI’Q QATLAM 
«Sayatxan Ha`mira» dastani’ni’n so`zlik qurami’nda dastandag`i’ 
waqi’yalar bayanlani’p atirg`an da`wirge, waqi’yalardi’n` boli’p ati’rg`an 
worni’na baylani’sli’ siyasiy jamiyetlik ha`m ku`ndelikli turmi’sta sol 
da`wirde jiyi qollani’lg`an sozler topari’ jumsalg`an. Bunday so`zler 
tiykari’nan da`wir koloritin an`latiw ushi’n jumsaladi’. Ma`selen,
Bul basi’m du`n`yada besh ku`n sultandi’(225). 
Sultan so`zi arab tilinde ha`kim degen ma`nini an`latadi’. Birinshi ret 
Maxmud G`aznawiy tusi’nda, sonnan son` sel`jukler tusi’nda patshani’n` 
ati’na qosi’li’p ayti’latug`i’n bolg`an. Sel`jukler ma`mleketinde patshani’ 
sultan a`l muazzam (ulli’Sultan) dep atadi’. Solay yetip, menshikli adam 
atlari’ni’n` qurami’n qurawg`a shekem bari’p jetti. 
Ha`zirgi zaman qaraqalpaq tilinde bul so`z tek g`ana adam atlari’nda 
qollani’ladi’. Mi’sali’: Aysultan, Sultanbay dep ko`rsetkenindey
1
ma`ni 
ottenogi menen ayri’li’p turadi’. Da`stan tilinde sultan so`zi wo`risi ken` 
qollani’lg`an. 
Bir alti’n gu`rsige wotirg`i’zdi’(215). 
Gu`rsi so`zinin` worni’na ha`zir wori’nli’q dep qollani’ladi’. 
Qoli’m sozi’p g`a`ziynen`e (199). 
G`a`ziyne xana so`zi da`stan tilinde jeke adamni’n`, patshalardi’n` 
bayli’g`i’n, mal-du`n`yasi’n saqlaytug`i’n xanasi’n bildirse, ha`zir tilimizde 
uli’wma xali’qti’n` du`n`ya mu`lkin, bayli’g`i’n watan g`a`ziynesin an`latadi’. 
Wo`risi ken` qollani’lmaytug`i’n leksikali’q qatlamg`a so`zlikten 
pu`tkilley shi’g`i’p qalg`an so`zler menen terminler kiredi. A`dette, wo`risi
ken` qollani’lmaytug`i’n qatlamg`a go`nergen so`zler kiredi. Usi’g`an 
baylani’sli’ til biliminde go`nergen so`zlerdi arxaizmler ha`m tariyxi’y 
so`zler dep yeki toparg`a bo`lip qaraymi’z. 

---

33