Microsoft Word статистика лотин 14. doc

 
 
 
 
 
 

---

102 
 
 
 
 
 
 
 
 
IX mavzu. IQTISODIY INDEKSLAR 
 
REJA: 
 
9.1. Indekslarning moxiyati, vazifalari va turlari. 
9.2. Agregat shaklidagi indekslar umumiy indekslarning asosiy shaklidir 
9.3. O‘rta arifmetik va garmonik indekslar
9.4. O‘zaro bog‘langan o‘zgaruvchan, doimiy tarkibli va tuzilmaviy 
siljishlar indekslari tizimi 
1. Indekslarning moxiyati, vazifalari va turlari 
Indeks so‘zi lotincha «indlex» atamasidan olingan bo‘lib, 
ko‘rsatkich, belgi ma’nosida ishlatiladi. 
O‘zining 
mohiyati 
jixatidan 
indekslar 
ham 
statistikada 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar jumlasiga kiradi. 
Statistik indekslar bizga ma’lum bo‘lgan boshqa umumlashtiruvchi 
ko‘rsatkichlardan farq qiladi. Chunki indekslar hodisa va jarayonlarning 
nafaqat nisbiy jihatdan o‘zgarishini, balki bu o‘zgarishga ta’sir qiluvchi 
asosiy omillari ta’sirini ham mutloq jixatdan aniqlash imkonini beradi. 
Indekslar yordamida umum ulchovga ega bo‘lmagan turli xildagi 
masalalar, jumladan, murakkab to‘plamlarning ikki va undan ortiq 
davrlar ichida o‘rtacha o‘zgarish, shartnoma va davlat buyurtmalarining 
o‘rtacha bajarilish darajasi, turli ob’ekt yoki xududlar miqyosidagi 
o‘zaro nisbatlari shuningdek murakkab to‘plamlar orasidagi bog‘lanish 
kuchi, ularga ta’sir etuvchi omillarning roli aniqlanadi. 
Statistik indekslar deb o‘zaro qo‘shib bo‘lmaydigan elementlardan 
tashkil topgan ikkita to‘plamni o‘zaro solishtirish natijasida hosil 
bo‘ladigan umumlashtiruvchi kursatkichga aytiladi. 

---

103 
Indekslar quyidagi belgilarga qarab tasniflanadi: 
- o‘rganilayotgan ob’ektlarning harakteriga qarab; 
- to‘plam birliklarini qamrab olish darajasiga qarab; 
- hisoblash uslubiga qarab; 
O‘rganilayotgan ob’ektlarning harakteriga qarab, indekslar hajm va 
sifat ko‘rsatkichlari indekslariga bo‘linadi. 
Birinchi guruh indekslariga sanoat, qishloq xo‘jaligi mahsuloti 
fizik hajm indekslari, chakana tovar oboroti, milliy daromad, iste’mol va 
shu singari indekslar kiradi. Bu indekslarning hammasida miqdor bir xil 
taqqoslama narxlarda bo‘ladi. 
Ikkinchi guruh indekslarga narx indekslari, tannarx indekslari,
mehnat unumdorligi, hosildorlik indekslari kiradi. 
To‘plam birliklarini qamrab olish darajasiga qarab, indekslar oddiy 
(individual) va umumiy (guruhli) indekslarga bo‘linadi.
Umumiy indekslar hisoblanish uslubiga qarab, agregat indekslariga 
va o‘rtacha indekslariga bo‘linadi. 
Indekslarni hisoblashda ikkita davr qatnashadi, biri - joriy 
(hisobot), ikkinchisi - o‘tgan, bazis davr deb ataladi. Joriy davr 
deyilganda indekslashtirilayotgan hodisaning solishtirilayotgan darajasi 
tushuniladi. U “1” satr osti ishorachasi bilan ifodalanadi. Bazis davr 
deyilganda taqqoslash asosi qilib olingan daraja tushuniladi, uni “0” satr 
osti ishorachasi orqali ifodalash qabul qilingan. i va J lar esa mos 
ravishda oddiy (individual) va umumiy indekslarni ifodalaydi.