Microsoft Word Umumiy soliqlar va soliqqa tortish rtf rtf
Soliqqa oid qonunbuzilishning oldini olish
Download 3.18 Mb. Pdf ko'rish
|
2 Вахабов А , Жураев А Соликлар ва соликка тортиш Дарслик
|
7.3. Soliqqa oid qonunbuzilishning oldini olish
tadbirlarining samaradorligini oshirish Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash jarayonlarining amaldagi holatini tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, respublikamizda bu boradagi qonunbuzarliklar, asosan, qo‘shilgan qiymat solig‘i, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i va aksiz solig‘ini to‘lash jarayonida uchramoqda. 2007 yilning 1 yanvar holatiga, davlat byudjetiga o‘z vaqtida undirilmagan soliqlarning 38,7 foizi qo‘shilgan qiymat solig‘ining hissasiga, 16,0 foizi yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i hissasiga, 12,1 foizi esa aksiz solig‘ining hissasiga to‘g‘ri keldi. 82 Agarda Rossiya Federatsiyasida o‘z vaqtida undirilmagan soliq to‘lovlarining tarkibiga nazar solsak: korxona foydasidan olingan soliq – 43,0 foiz, qo‘shilgan qiymat solig‘i – 28,4 foiz, yo‘l fondiga ajratmalar – 6,7 foiz, fuqarolardan olinadigan daromad solig‘i – 3,7 foiz, aksizlar – 1,2 foizni tashkil etgan. 83 Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, davlatga soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash natijasida etkazilgan zararlarning asosiy qismi qo‘shilgan qiymat solig‘i va yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliqlarning hissasiga to‘g‘ri keladi. Bu esa, davlat byudjeti daromadlarining shakllanish jarayoniga bevosita va kuchli salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi, chunki mazkur soliq turlari bo‘yicha tushumlar summasi davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmida sezilarli salmoqni egallaydi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha zararlar summasining katta ekanligi soliq nazoratini etarli darajada takomillashmaganligidan dalolat beradi. 82 O'zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining joriy va yillik hisobot ma'lumotlari asosida hisoblangan. 83 Кучеров И.И. Налоговые преступления. –М.: “Юринфор», 1997. С.40 321 Yuqoridagi ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning quyidagi 2 usuli juda keng tarqalgan: a) tovar tannarxini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish; b) sotilgan tovarlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlardan olingan tushum summalarini yashirish. Mazkur usullardan birinchi navbatda yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i va qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashda keng foydalanilmoqda. Bu esa, davlat byudjetiga jiddiy zarar etkazadi. Chunki qo‘shilgan qiymat solig‘i va yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmida sezilarli darajada yuqori salmoqni egallaydi. Xususan, qo‘shilgan qiymat solig‘i O‘zbekiston Respublikasida Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning barqarorlik xususiyatiga ega bo‘lgan asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Qator rivojlangan xorijiy mamlakatlarning soliq amaliyotidagi holatlar shuni tasdiqlaydiki, masalan, Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlari juda keng tarqalgan bo‘lib, bu pirovard natijada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash miqyosini yalpi milliy mahsulotning 2 foizini tashkil etadigan darajada kengayishiga olib keldi. 84 Shvetsiyada soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning darajasi yalpi milliy mahsulotning 5 foizini tashkil etadi. Bunda soliq yukini shakllanishiga ta’sir etuvchi asosiy soliqlar bo‘lib qo‘shilgan qiymat solig‘i va korxonalar foydasidan olinadigan soliq hisoblanadi. 85 Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlashning keng tarqalgan usullariga quyidagilar kiradi: 1) Sotilgan tovarlar, ishlar va xizmatlarni hisob-varaq faktura bilan rasmiylashtirmaslik. Mazkur usuldan foydalanish soliq to‘lovchilarga tovarlarni sotish bilan bog‘liq xarajatlarni korxonaning buxgalteriya hisobida aks ettirmaslik va buning natijasida qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lamaslik imkonini beradi. Agar sotilgan tovarlar hisob-varaq fakturadan foydalanish yo‘li bilan rasmiylashtirilganida edi, unda qo‘shilgan qiymat 84 Sauvageot G. Precis de fiscalite. – Nathan, 1990. p. 109 85 Am P. La fiscalite en France. –Hachette, 1998, p. 186 322 solig‘i summasini buxgalteriya hujjatlarida aks ettirmaslik mumkin bo‘lmay qolar edi. 2) Fransiyada qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha belgilangan soliq imtiyozlaridan noqonuniy tarzda foydalanish hollari ko‘plab uchraydi. Soliq yukini kamaytirish, yuqorida ko‘rib chiqqanimizdek, davlat byudjetining daromad qismiga kelib tushadigan soliq tushumlarini o‘sishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, lekin soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash hollariga butunlay barham berish imkonini bermaydi. Bunga yorqin misol qilib, Shveytsariya soliq amaliyotini olish mumkin. Shveytsariyada qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalardan olinadigan daromadlar nisbatan belgilangan soliq stavkalarini 35 foizgacha kamaytirilishi ushbu daromadlarni soliq deklaratsiyalarida to‘g‘ri ko‘rsatilishiga olib kelmadi. 86 Demak, qator rivojlangan mamlakatlarda qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha majburiyatlarni bajarishdan bo‘yin tovlash soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy shakli hisoblanadi. Shu sababli, ularning qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanish tajribasini o‘rganish amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bo‘yicha sotilgan mahsulotning tannarxini atayin oshirib ko‘rsatish, mahsulotlarning bir qismini naqd pulga sotish va tushumni kassaga kirim qilmaslik ushbu soliq turi bo‘yicha soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning keng tarqalgan usullaridan hisoblanadi. Shunisi xarakterliki, oxirgi yillar mobaynida QQS, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i, mol-mulk solig‘i, aksiz solig‘i bo‘yicha soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining sonini kamayish tendensiyasi yuzaga keldi. Bu esa, ijobiy holat hisoblanadi. Mamlakatimizning soliq amaliyotida tushumni kamaytirib ko‘rsatish, mahsulot tannarxini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish va naqd pullardagi tushumni kassaga kirim qilmaslik usullari soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning asosiy usullari hisoblanadi. Buning asosiy sababi, shundaki, birinchidan, mahsulotlarning sezilarli qismi naqd pullarga sotiladi, naqd pullar soliqdan qochishning qulay vositasi hisoblanadi; ikkinchidan, mahsulotlarning tannarxini asossiz ravishda oshirib ko‘rsatish yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘i bazasini 86 Hofer A. La fraude fiscale en Suisse. –Editions Grounauver. Geneve, 1978. p. 141 323 qisqarishiga olib keladi; uchinchidan, tushumni kamaytirish to‘g‘ri va egri soliqlar summasining kamayishiga olib keladi. Soliq qonunchiligini buzish holatlarini iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha statistik holati shuni ko‘rsatadiki, savdo sohasida, qishloq xo‘jaligi va sanoat tarmog‘ida qonunbuzarliklarning soni yuqori salmoqni egallaydi. Ayniqsa, savdoda bu ko‘rsatkich juda yuqoridir. Bu holat, avvalo, savdo operatsiyalari ko‘lamining kengligi va xilma-xilligi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, soliq to‘lovlaridan qochish maqsadida tashkil etiladigan «bir kunlik firma»lar aynan savdo sohasida ko‘plab uchraydi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarning miqyosini aniqlash uchun ularning YaIMdagi salmog‘ini o‘rganish usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki soliqqa oid qonunbuzilishlarning asosiy qismi soliqqa tortiladigan obyekt summasini kamaytirib ko‘rsatish va sotish hajmining ma’lum qismini birlamchi buxgalteriya hujjatlarida aks ettirmaslik yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Bu esa, soliq to‘lovlari bilan YaIMning o‘rtasidagi uzviy aloqadorlikni yuzaga kelishiga zamin yaratadi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarning oldini olish va ularga barham berish amaldagi tadbirlarni va usullarni doimiy ravishda takomillashtirib borishni taqozo qiladi. Soliqqa oid jinoyatlarning o‘sishi davlatning moliyaviy resurslariga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va buning oqibatida davlat soliqsiz tushumlarni qidirishga majbur bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, davlatning ichki va tashqi qarzlarining o‘sishiga olib keladi. Soliqqa oid qonunbuzilishlarni aniqlash, ogohlantirish va ularga barham berish maqsadida amalga oshiriladigan soliq nazoratining uzluksizlik tamoyilini qo‘llashni kuchaytirish lozim. Mazkur tamoyil soliq qonunchiligini bajarishga oid ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish, yuridik va jismoniy shaxslarni soliqqa tortish bilan bog‘liq salbiy jarayonlarning rivojlanish tendensiyalarini prognozlash hamda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash usullaridan foydalanish zaruratini yuzaga keltiruvchi holatlarni aniqlashga nisbatan qo‘llanilishi kerak. Halqaro amaliyotda soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash holatlarini aniqlashda 2 xil uslubiyotdan keng foydalaniladi: Ma’lumotlar bazasini bir-biri bilan taqqoslash uslubiyoti; Statistik uslubiyot. 324 Mazkur uslubiyotlardan foydalanish soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashning turli usullaridan foydalanish hollarini aniqlash imkonini beradi. Lekin, ular soliq qonunchiligini buzgan soliq to‘lovchilar tomonidan jinoyat holati sodir etilgandan keyin yuzaga kelgan holatnigina aniqlash imkonini beradi. Bu esa soliq tekshiruvi natijasida mazkur holat aniqlangunga qadar qonunbuzarlikni sodir etishga yo‘l qo‘ygan shaxslar qonunbuzarliklarini to‘g‘irlab qo‘yishlariga imkon berishi mumkin. Buning natijasida mazkur noqonuniy harakatlar natijasida davlatga etkazilgan zararning real miqdorini aniqlash imkoniyati bo‘lmay qoladi. Soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlash usullarining xilma xilligi va ularning yangi shakllarining yuzaga kelayotganligi soliqqa oid qonunbuzilishlarni tahlil qilish tizimini kuchaytirishni taqozo qiladi. Tahlil tizimini kuchaytirish soliq to‘lovchilarning faoliyatida va hatti- harakatlarida yuzaga kelayotgan tendensiyalarni aniqlash imkonini beradi. Bu esa, o‘z navbatida soliq qonunchiligini kelgusida buzishga yo‘l qo‘yuvchi soliq to‘lovchilarni oldindan aniqlash imkoniyatini beradi. Ma’lumki har qanday tadbirkorlik faoliyati foyda olishga qaratilgan. Shu sababli soliq yuki oshirilganda, bitim hajmini baho hisobidan elastikligini ta’minlay olmaydigan soliq to‘lovchilar, soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga harakat qiladilar, chunki ular qo‘shimcha xarajatlarni qoplash imkoniyatiga ega emas. Ta’kidlash lozimki, monopol korxonalar tovarlar bahosini oshirish yo‘li bilan bitimlar hajmining elastikligini oshirish imkoniyatiga ega, lekin ular ham soliq yuki oshganda uni kamaytirishning noqonuniy yo‘llaridan foydalanishga harakat qiladi, ammo monopol korxonalar boshqa soliq to‘lovchilardan farqli o‘laroq, davlat organlari tomonidan soliq nazoratiga ko‘proq tortiladilar. Shuning uchun monopol korxonalar tovarlari bahosini oshirish yo‘li bilan soliq yukini xaridorga yuklatish uchun sezilarli imkoniyatlarga ega. Shuning uchun ular noqonuniy yo‘llar bilan soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashdan manfaatdor emaslar. Download 3.18 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|