Mikrobiologiya fani va uning vazifasi mikrobiologiya fanining qishloq xòjaligidagi ahamiyati

172. Virusolagiyaning rivojlanish tarixi
Viruslarni o‘rganadigan fan virusologiya deb ataladi. Viruslar o‘simliklarda, hayvonlarda va boshqa organizmlarda turli-tuman kasalliklar qo‘zg‘atadi. Viruslar qachon va qanday paydo bo‘lganligi noma’lum. Birinchi bo‘lib odamlarda uchraydigan virusli kasallik – chinchechak to‘g‘risida ma’lumotlar paydo bo‘lgan edi. Keyinchalik lola o‘simligida uchraydigan virusli kasalliklar to‘g‘risida ham ma’lumotlar paydo bo‘ldi. 1886-yili nemis olimi Adolf Mayer Gollandiya tamaki o‘simligida uchraydigan mozaika kasalligini tekshiradi va kasallik sog‘lom barglarga barg shirasi orqali yuqishini kuzatadi. U o‘z ishlari natijasida tamaki o‘simligida kasallikni vujudga keltiruvchi bakteriya bor ekan, degan, xulosaga keladi.
Rus olimi D. I. Ivanovskiy 1892-yil Qrimda Mayer tajribalarini sinab ko‘radi. Bundan tashqari, u tamaki o‘simligida mozaika kasalligini vujudga keltiruvchi mikrob bo‘lib, u nihoyatda mayda ekanligini va hatto biologik filtlardan o‘tib ketishini ham ko‘rsatib beradi. Uning bu ishlarini Bayernik tajribalar asosida tasdiqlaydi. Shunday qilib, virusologiya faniga asos solinadi. Lekin 50 yil mobaynida o‘simliklarda va hayvonlarda uchraydigan vurisli kasalliklarni o‘rganish juda tarqoq holda olib boriladi.

173. Òsimlik viruslar sistematikasi
O‘simlik viruslarining tuzulishi va tarkibi. Viruslar sfera yoki tayoqcha shaklidagi oqsilli qobiq va uning ichida joylashgan nuklein kislotadan iborat bo‘ladi. Nuklein kislota miqdori 15-45% atrofida, spiral simmetriyalarida 5%, basilalarga o‘xshashlarda 1% ga yaqin ba’zan vakillarida 20% ga yaqin lipidlar ham uchraydi. Bulardan tashqari virus kristallarida 50 % ga yaqin suv ham bo‘ladi.
Tamaki o‘simligining mozaika virusi tayoqcha shaklidagi, olti qirrali, diametri 15 nm, kattaligi 300 nm kristaldir. Ular viruslar deb ataladi. Virionlar boshqa organizmlarga kirgandan so‘ng o‘zining tirikligini namoyon etadi. Tamaki o‘simligini gullanishini tekshirgan Ivanovskiy birinchi bo‘lib, zararlangan barglarda kristallarni ko‘rgan. Bu kristallar tuz yoki shakarga o‘xshash yaxshi eriydi, ularni amorf holda ajratib olish mumkin, nihoyat qaytadan kristallar hosil qilish ham mumkin.
Har bir kristall millionlab virus zarrachasidan iborat bo‘ladi. Virus zarrachasi yoki virion nuklein kislota (PNK yoki DNK) dan iborat bo‘lib, ustidan bir yoki ikki qavat oqsilli qobiq bilan o‘ralgan. Qobiq kabsida feb ataladi (grekcha kapsa – yashik demakdir).
Oqsilli kapsidda monemalardan iborat, ular kapsomerlar deb ataladi. Har bir virusdagi kapsomerlar soni doim bir xil bo‘ladi (masalan, polimielit virusida 32 ta, tamaki virusida 2000 ta kapsomer bor).
Kapsida bilan o‘ralgan nuklein kislota nukleokapsida deb ataladi. Ba’zi kapsidalar ustida qobiq bilan o‘raladi, bu qobiq peplos, peplomerlardan iborat. Ba’zan viruslarda peplos virus oqsilidan iborat bo‘lsa, boshqalarida esa hatto lipidlar ham uchraydi (36- rasm.
Virionlarga kuchsiz konsentratsiyali natriy gidroksid eritmasi ta’sir etilsa, ular yemiriladi va suyuq qismi oqib chiqadi, qobiq soya shaklida qoladi. Virionlar gipotonik eritmalarda yiriklashsa, gipertonik eritmalarda maydalashadi.
1955-yilda X. Frenkel – Konrat va R. Uilyamslar tamaki mozaykasi virusini PNK ni ajralib oldilar, so‘ngra yangi tamaki o‘simligini zararlaydigan virus sintezlanganini isbotladilar. Tamaki o‘simligining virusi polipeptid zanjiridan iborat, bu zanjirning molekulyar og‘irligi 18000 D va 158 ta aminokislota qoldig‘idan iborat bo‘ladi. Virionda esa 2650 ta zarracha bo‘lib, molekulyar og‘irligi 38000000 D ga teng.
Hayvonlar hujayrasidagi viruslar RNK yoki DNK va oqsildan iborat gripp virusi RNK oqsillar, lipidlar va uglevodlardan iborat bo‘ladi.
Gripp virusida fermentlar topilgan. Bu virus eritrositlarga adsorbillanib agglyutinatsiya reaksiyasi yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. Bunda eritrositlarga viruslardagi neyriminidaza fermenti ta’sir etadi. Bakteriofaglarning dum qismida o‘z xo‘jayini bo‘lgan bakteriyalarning, ya’ni Echerichia coli ning hujayra po‘stini eritadigan lizonim fermenti topilgan.
Virus virionalari noqulay faktoralarga ancha chidamlidir. Masalan, kartoshka o‘simligining Y-virusi pH-4,5 da inaktivatsiyaga uchrasa, tamaki o‘simligining virusi hatto pH-2 dan past bo‘lsa ham chiday oladi, virionlarning temepraturaga chidamliligi pH ga bog‘liq. Masalan, tamaki virusi pH-7 bo‘lganda 78o da parchalnsa, pN-5,5 bo‘lganda 90oC gacha chiday oladi, eng chidamli bo‘lgan no‘xatning C-1 virusi 1080C da qisman inaktivatsiyaga uchraydi.
Ko‘pchilik viruslar past temperaturaga ham chidamli bo‘ladi. Masalan, gripp virusi – 700C da 6 oy, psitakoz virusi bir yilgacha chidasa, xona temperaturasida bir necha kun ichida nobud bo‘ladi.
Agar juda tez (vakumda) qurutilsa, ko‘pchilik viruslar uzoq muddat chidamli bo‘ladi. Masalan, ensefalit virusini vakuumda besh yil saqlash mumkin. Lekin 260 nm to‘lqin uzunligidagi ultrabinafsha nurlar virislarga salbiy ta’sir etadi, chunki nuklein kislotalar bu nurlarni ko‘p yutadi.
Viruslarning ko‘payishi bakteriyalar va boshqa bir hujayrali organizmlarnikidan farq qiladi. Ko‘payish jarayoni to‘rt fazadan iborat. Birinchi fazada virus zarrachasi boshqa organizm hujayrasiga adsorbsillanadi. Bu gripp va poliomielit viruslarida o‘rganilgan.

Virus adsorbillanadigan hujayraning po‘sti turli uchastkalaridan iborat bo‘ladi, ba’zi uchastkalarda mukoprotedlar, boshqa uchastkalarda lipoprotedlar bo‘ladi. Gripp virusi mukoprotedli uchastkaga, poliomielit virusi esa lipoproted uchastkaga adsorbsillanadi. So‘ngra virus pinositozga o‘xshash hujayra ichiga o‘tadi, bunga viropeksis deyiladi. Ikkinchi fazada virus hujayra ichiga o‘tadi.

Hujayra ichiga o‘tgan virusning oqsilli qobig‘i fermentlar ta’sirida yemiriladi va hujayraning ichiga nuklein kislota o‘tadi. Uchunchu fazada hujayra ichiga o‘tib olgan nuklein kislota hujayradagi moddalar almashinuvi jarayonini virus zarrachalarini sintezlash tomonga yo‘naltiradi. Bunda sintezlovchi fermentlarning faoliyati aktivlashadi, boshqa fermentlarning ishi tormozlanadi. Bundan tashqari, viruslar uchun xos bo‘lgan fermentlarr ham sintezlanadi, ya’ni bu davrda yangi virus – hujayra sistemasida vujudga keladi. Bundan avval nuklein kislota sintezlanadi, keyin oqsilli qism hosil bo‘ladi, undan keyin bo‘lakchalar birlashib virus zarrachasi hosil qiladi. To‘rtinchi fazada virus zarrachalari hujayradan tashqariga, chiqadi. Hujayraning ayrim joyidan 100 taga yaqin virus zarrachasi chiqadi. Gripp virusining chiqishi 5-6 sikildan iborat bo‘lib, 30 soat davom etadi, har bir sikl 5-6 soatdan so‘ng boshlanadi. Lekin o‘simlik viruslari tashqariga chiqmay, hujayralarda to‘planadi va turli shakldagi kristallar hosil qiladi.