Mikrobiologiya

2.1 Haywanlardin’ kelip shigiw tariyxi

Haywanlar haqqindagi daslepki jazba mag’luwmatlar 4-5 a’sirlerge tiyisli Misir, Qitay ham Grek a’debiyatlarinda ushirasadi. En daslep Aristotel miynetlerinde haywanlar du’zilisi, tarqaliwi ha’m tirishiligi haqqinda mag’luwmatlar berilgen. Aristotel haywanlardi eki u’lken toparg’a –qanlilar ha’m qansizlarg’a ajiratadi.Birinshisine su’t emiziwshiler, reptiliyalar, quslar, kit tarizlilerx baliqlardi, ekinshisine bas ayaqlilar, mollyuskalar, shayan tarizliler ha’m shibin-shirkeyler kirgizilgen. <> dawrinde ilim ham pa’n rawajlaniwinin’ orayi Batis Evropag’a ko’shti. Bul dawirde Xristofor Kolumb, Marko Polo, Magellan ham basqa bir qansha sayaxatshilardin’ ten’izler asa sayaxatlari natiyjesinde burin belgisiz bolg’an jana haywan tu’rleri ashildi. Duniyanin’ turli mushelerinen alip kelingen esapsiz materiallardi sistemaga saliw ham uliwmalastiriw zarur edi.Tap usi dawirde shveycariyaliq vrach ha’m naturist K. Gesnerdin’ 17 tomli <> miyneti payda boldi ha’m ol en’ daslepki enciklopediyaliq derek esaplanadi. Zoologiyanin’ rawajlaninda 17- a’sirde mikroskoptin’ oylap tabiliwi u’lken a’himiyetke iye boldi. Gollandiya ilimpazi A.Levenguk << Mikraskop jardeminde ashilg’an ta’biyat sirlari>> kitabi menen ko’z ilmeytug’in haywanlar du’niyasin aship berdi.Sol awirde Italiyali ilimpaz M.Malpigi omirtqali haywanlardin’ qan aylaniw sistemasinin’ kapillyarin, bolip shig’ariw organari ham haywanlar terisinin’ mikroskopiyaliq du’zilisin ko’rsetetti.Angliya ilimpazi U.Garvey adamnin’ qan aylaniw sistemasin birinshi bolip tusindirip berdi. Mikraskopti qollaw natiyjesinde zoologiya, botanika ilimlerinen mikroskopliq anatomiya, gistologiya ham embrilogiya ilimlerinen mikroskopliq anatomiya, gistologiya ham embriologiya ilimleri o’z aldina bo’linip shig’adi. Bul ilimlerdin payda boliwi menen bir qatarda haywanlardi sistemag’a –tartipke saliw menen shug’illanatug’in sistematika ilimi de rawajlana baslaydi. Bul tarawda XVIII a’sirde en’ birinshi ret jumis alip barg’an sistematiklerden shved ilimpazi K.Linneydin’ (1707-1778) <> miynetinde tu’r, tuwis , topar ham klass siyaqli sistematikaliq kategoriyalar engiziledi. Bul miynetinde K.Linney haywanlardi sistemaga saliwda barliq ellerde latin tilinde atawdi usindi. Bul haywanlardi atawda har turli xaliqlar arasindag’I qiyinshiliqlardi joq qiladi. Tu’rdi qos at penen ataw, yag’niy binary nomenklaturag’a tiykar saldi. K.Linneydin’ sistematikada miyneti ko’p boliwina qaramastan onda qate koz qaras basim edi. Ol <> degen pikirdi jaqlaydi. K.Linneydin sistematikasin tabiyiy sistematika dep ayta almaymiz . Ol jasalma sistematika sebebi haywanlardi sistemaga saliwa gez kelgen belgiler tiykar etip alinip haywanlardin’ kelip shigiwindagi baylanislar esapqa alinbaydi ham har turli sistematikaliq toparlar arasinda hesh qanday baylanis joq degen pikirdi alg’a su’rgen. XIX a’sirdin’ baslarinda francuz ilimpazi J.Kyuve organizimnin’ bir putinligi, organlar korrellyaciyasi haqqindag’I ilmiy pikirin alding’a su’redi. Ol zologiya pa’nin tip tu’sinigin kirgizedi ha’m haywanlardi 4 tipke : omirtqalilar, jumsaq deneliler, buwinlilar, nurlilarg’a ham 19 klassqa ajiratadi. Biraq Kyuve de tap Linney siyaqli turler o’zgermeydi degen metafizikaliq pikirdi qollap shiqqan edi. Onin’ watanlasi Sent- Iler bolsa sirtqi ortaliq tasirinde turler o’zgeriwi haqqindag’I pikirdi jazdi ha’m rawajlandiradi. L.A.Zenkevich jetekshiliginde <> ham 7 tomli <> miynetleri jaritildi. Qaraqalpaqstan aymag’inda A.M.Mambetjumaev , A.M. Ametovlar quslar ha’m su’t emiziwshiler faunasi ham olarg’a adam tasiri tuwrali M.Pavlovskayalar baliqlar ham olardin’ parazitleri boyinsha O.Utemisov reptiliyler boyinsha ham basqa da ko’plegen ilimpazlar haywanlardi izertlew ustinde bir qansha jumislar alip bardi. Haywanlar- tiykarinan geretetrof organizimler bolip, yagniy tayyar organikaliq zatlar menen aziqlanadi hamde metobolizim aktiv boliwi sebepli olardin’ o’siwi sheklengen. Evolyutsiya protsesinde har qiyli organlar funsional sistemasi: bulshiq-et, bolip shigariw, dem aliw , qan aylaniw, jinisiy ham nerv sistemalarinin’ formalaniwi haywanlar ushin tan bolg’an en’ ahmiyetli qasiyetlerden esaplanadi. Haywanlar kletkasi qatti sellyuloza qabiqtin’ boliwi menen o’simliklerden parq qiladi. Biraq haywanlar menen osimlikler ortasindag’I parq salistirmali. Misali bir kletkali haywanlardin’ bulshiq et, nerv ham basqa sistemalari bolmaydi. Kop kletkali haywanlar arasinda da otiriqshi jasaytuginlar (gewekdeneliler, mshankalar, assidiyalar, kop tukli qurtlar) bar. Ayrim organizimlerdin aziqlaniw usili (fotosintez) ham hareketleniwge baylanisli bir waqittin’ o’zinde haywanlarg’ada, o’simliklergede kiritiw mumkin. (misali: evglena, volvoks) haywanlar menen o’simlikler arasinda keskin shegaranin’ bolmaslig’I olardin’ kelip shigiwindagi uliwmaliq penen baylanisli. Haywan ham osimliklerdin kletkalardan duzilgenligi olardin denesinde baratug’in zat almasiw prosesinin’ uliwmalig’I nasillik ham o’zgeriwshen’lik nizamlarinin’ uqsaslig’I boladi. Haywanlar duzilisine qaray bir kletkali ham kop keltkalilarg’a ajiratiladi. Bir kletkalilarda bir kletkanin’ ozi tiri organizim ushin ta’n bolg’an barliq qasiyetlerge iye. To’men du’ziliske iye ko’p kletkalilar –plastinka tarizliler denesi bir neshe funksiyani (hareketleniw, qaplaw, aziqlaniw) atqaradi, kem qaniygelesken kletkalardan ibarat. Gewek deneliler, bosliqlilar, tarqalilar denesi eki qabat (ektoderma ham enoderma) bolip jaylasqan qaniygeleske kletkalardan ibarat .Biraq toqima ham haqiyqiy organlari formalanbag’an. U’sh qabatli haywanlar birlemshi awizlilar (saqiynali qurtlar, mollyuskalar, buwinayaqlilar) ham ekilemshi awizlilar (iyneterililer, xordalilar) g’a ajiratiladi. Negizinen barliq haywanlar omirtqalilar ham omirtqasizlarg’a bolinedi. Du’zilisi ham oz-ara filogenetikaliq baylanisina binoan haywanat dunyasi kenje du’nya, tip, klass ham basqa taksonlarg’a ajiratiladi. A’dette haywanat du’niyasi 16-25 (bazida 10-33 ge) tipke ajiratiladi. Asirese to’men du’zilgen omirtqasizlardi sistemag’a saliwda ko’p aljasiqlar bar. Misali: 20- a’sirdin’ 60- jillarina shekem bir kletkalilar tek bir tip sipatinda u’yrenilgen bolsa, hazirgi dawirde bir neshe tiplerge ajiratiladi. Haywanlardin’ 1,5 mln tu’ri ma’lim. Jer ju’zinde haywanlar jaqsi u’yrenilmegen. Har jili do’n’gelek qurtlar , shibin-shirkeylerden ju’zlep jan’a turler ko’rsetip berilmekte . Aniqlang’an haywanlardin’ 2/3 bolimin shibin-shirkeyler quraydi. Tabiyatta ham adamlar o’mirinde haywanlar u’lken a’hmiyetke iye. Haywanlar barliq ekosistemalarda aziqlaniw shinjirinin’ tiykarg’I bolimin quraydi. Haywanlar o’simlikler menen aziqlanip, o’zlestirilgen zatlardin’ jane topiraqqa qaytariliwina, o’simliklerdin’’ o’siwine imkan. Beredi. O’simlik ha’m haywanlar qaldig’I menen aziqlanatug’in haywanlar jer ju’zin organikaliq qaldiqlardan tazalap, tabiyiy sanitarliq waziypani atqaradi. Jirtqish haywanlar tabiyatta ziyankes haywanlardin sanin sheklep turiwg’a jardem beredi. Haywanlar adamlar o’mirinde de u’lken ahmiyetke iye. Olardan ayrim tu’rleri awlanadi. U’y haywanlari go’sh, su’t, ju’n, teri ham basqa awil xojalig’I o’nimlerin aliw maqsetinde bag’iladi. Haywanlar arasinda awil-xojalig’I adam ha’m haywanlarg’a ziyan keltiretug’in parazit tu’rleride ko’p. Adam iskerliginin’ tabiyatqa ta’siri barg’an sayin ku’sheyip bariwi ayrim turler saninin’ keskin qisqarip ketiwine alip keledi. Ayrim mag’luwmatlarg’a qarag’anda hazirgi dawirde ha’r ku’ni haywanllardin’ bir tu’ri jog’alip barmaqta.