Mikroiqtisodiyot fanidan savolnoma
Download 91.02 Kb.
|
Mikroiqtisodiyot fanidan savolnoma-fayllar.org
|
M𝑷𝑳 = ∆𝑸/ ∆𝑳 , 𝑨𝑷 = 𝑸/l
Izokosta chizig`ning parallel siljishi sabablari nimada? Firma byudjetining o`sishi yoki resurslar narxining pasayishi izokostani o`ngga siljitadi, byudjetning qisqarishi va resurslar narxining oshishi izokostani chapga siljitadi. Ko`lam samarasi nimani ifodalaydi? Firmalarning qisqa va uzoq muddatli oraliqdagi faoliyati nimalar bilan xarakterlanadi? Qisqa muddatli oraliqda firma ishlab chiqarish quvvatini o`zgartira olmaydi, lekin undan foydalanishni intensivlashtirishi mumkin. Uzoq muddatli oraliqda ishlab chiqarish quvvati ham o`zgaradi. Albatta uzoq va qisqa muddatli oraliqlar har-xil mahsulotlar uchun turlicha bo`lishi mumkin Firmaning ichki va tashqi xarajatlarini izohlab bering. Tashqi xarajatlarga tashqi to`lovlar, tashqi mol etkazib beruvchilarga (xom-ashyo, materiallar, elektr energiyasi, gaz) to`lovlar kiradi. Ichki xarajatlar sifatida quyidagilar qaraladi: a) tadbirkorning o`ziga tegishli resurslarga bo`lgan xarajati; b) tadbirkorlik qobiliyatiga to`g`ri keladigan va tadbirkorga tegishli bo`lgan normal foyda Ishlab chiqarish xarajatlari grafikda qanday tasvirlanadi? O`zgarmas va o`zgaruvchan xarajatlarqanday farqlanadi? O`zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan xarajatdir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o`zgarmaydigan xarajat). O`zgaruvchan xarajatlar (TVC - Variable Costs) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lgan xarajat, ya′ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda o`zgaradigan xarajat Umumiy xarajat va o`rtacha xarajatlarning hisoblash usullari farq qiladimi? TC = TFC +TVC(Q). ATC=𝑻/𝑪 Qanday xarajatlarga o`zgarmas xarajatlar deb ataladi? O`zgarmas xarajatlar (TFC - fixed costs) - bu qisqa muddatli oraliqda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan xarajatlardir (mahsulot ishlab chiqarish hajmi oshganda ham, kamayganda ham o`zgarmaydigan xarajatlar). O`zgarmas xarajatlarga binodan, texnikadan, inshootlardan, ishlab chiqarish uskunalaridan foydalanish bilan bog`liq xarajatlar, ijara haqi, kapital ta′mirlash, ma′muriy xarajatlar kiradi Qanday xarajatlarga o`zgaruvchan xarajatlar deb ataladi? O`zgaruvchan xarajatlar (TVC - Variable Costs) - mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lgan xarajatlar, ya′ni mahsulot hajmi oshganda yoki kamayganda o`zgaradigan xarajatlar. O`zgaruvchan xarajatlar Q ga bog`liq funksiya bo`lib, TVC(Q) ko`rinishida yozilishi mumkin Chekli xarajat nimani ifodalaydi? Chekli xarajat (MC - Marginal Cost) - ishlab chiqarish hajmini kichik miqdorqga (odatda bir birlikka) oshirish bilan bog`liq bo`lgan qo`shimcha umumiy xarajatdir: 𝑴𝑪 = ∆𝑻𝑪 / ∆Q Mukammal raqobatlashgan bozorning asosiy shartlari nimalar? ˗ sotuvchi va xaridorlar bozorda mahsulot narxi qanday bo`lsa, shunday qabul qiladilar va ular narxga qila olmaydilar; ˗ bozorga yangi sotuvchilarni kirishi va sotuvchilarni bozordan chiqishi cheklanmagan; ˗ sotuvchilar birgalikda harakat qilish strategiyasini ishlab chiqolmaydi; ˗ bozor sub′ektlari bozor to`g`risida to`liq axborot olish imkoniyatiga ega Mukammal raqobatlashgan bozorda, qisqa muddatli oraliqda firma foydasini qanday maksimallashtirishtiradi? Firma foydasini maksimallashtirish sharti shundan iboratki, firma ishlab chiqarish hajmini shunday tanlashi kerakki, bu hajmda narx chekli xarajatga teng bo'lsin: P=MC Raqobatlashgan bozorda firmaning talab chizig`i qanday ko`rinishga ega? Bunday bozorda firmaning talab chizig'i gorizontal chiziqdan iborat bo'lib, uning chekli daromadi narxga teng, ya'ni MR=P Raqobatlashgan bozorda firmaning muvozanat holati qanday aniqlanadi? Firmaning qisqa muddatli oraliqdagi taklif chizig`i grafigi qanday? Vertikal, o'suvchi. Mukammal raqobatlashgan bozorda, qisqa muddatli oraliqda firma zararlarini qanday minimallashtirishtiradi? Bunday holatda firma ishchi kuchidan, kapitaldan unumli foydalanishga harakat qiladi va boshqa xarajatlarni ham imkon qadar qisqartiradi Mukammal raqobatlashgan bozorda, qisqa muddatli oraliqda firma qanday holatda yopiladi? Ishlab chiqarishni to'xtatish qoidasiga ko'ra firmaning iqtisodiy foydasi har qanday ishlab chiqarish hajmida nildan kichik bo'lsa, ya'ni P Uzoq muddatli oraliqda mukammal raqobatlashgan bozorda harakatqilayotgan firmaning foydasini maksimallashtirish shartlari nimalar? Shunday qilib, raqobatlashgan bozorda qisqa muddatli oraliqda faoliyat korsatayotgan firma (narx bozor tomonidan belgilanib ozgarmaganda, talab chizigi gorizontal bolganda) muvozanat narx Pe ishlab chiqarish hajmining barcha qiymatlarida quyidagi shartni qanoatlantirsa: , firma o`z foydasini maksimallashtiradi Firma foydasini maksimallashtirish sharti(E muvozanat nuqta, S korxona taklifi chizig`i Uzoq muddatli oraliqda mukammal raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firmaning talab chizig`i qanday ko`rinishga ega? Uzoq muddatli oraliqda mukammal raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firmaning muvozanat holati qanday aniqlanadi? Raqobatlashuvchi firma tarmoqqa qarashli bolgani uchun bu shart tarmoqning ham uzoq muddatli oraliqdagi (raqobatlashgan bozorda) muvozanat holatini ifodalaydi. rasmdan korish mumkinki, firmaning iqtisodiy foydasi uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatida nolga teng. Lekin, bu firma umuman foyda olmaydi degani emas, aslida firma ozining qoygan (qoshgan) kapitaliga kora real normal foyda oladi. Iqtisodiy foyda alternativ xarajatni ham hisobga oladi, ya′ni firma egasining oz kapitalini boshqa bir sohaga qoyish natijasida oladigan foyda. Shuning uchun ham aytish mumkinki, raqobatlashuvchi firmaning uzoq muddatli oraliqdagi ortacha xarajatlari oz ichiga normal foydani (tarmoq boyicha ortacha foydani) oladi. Firma egasining iqtisodiy foydasi nol degani, u oz kapitalini boshqa sohaga qoyganda ham shu miqdorga teng normal foydani olar edi, demak uning alternativ xarajati nolga teng. Agar firma egasining alternativ xarajati noldan yuqori, ya′ni musbat bolsa, u oz kapitalini ushbu tarmoqdan olib, boshqa iqtisodiy foyda beradigan tarmoqqa qoygan bo`lar edi. Muddatli oraliqda mukammal raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firmaning muvozanat holati: Firmaning uzoq muddatli o`rtacha xarajatining tarkibi qanday aniqlanadi? Tarmoqning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holati qanday aniqlanadi? Uzoq muddatli oraliqda tarmoqning kengayish mexanizmini tushuntirib bering. Firmaning uzoq muddatli oraliqdagi taklif chizig`i nimalar bilan belgilanadi? Raqobatlashgan mehnat bozor muvozanati qanday o`rnatiladi? Firma foydasini maksimallashtirish uchun ishchi kuchini yollashni qanday shart bajarilgunga qadar davom ettiradi? Mehnat bozorida ishchi kuchiga talab - bu firmalarning ishchi kuchiga talabidir. Taklif ishchilar tomonidanbo`ladi Mehnat qilish va dam olish o`rtasidagi bog`liqlikni izohlab byering. Har bir ishchi oldidagi masala, bu qancha ishlab, qancha dam olish muammosidir. Agar sutkada 24 soat boladigan bolsa, ishchi 24 soat ishlasa, u M somga teng bolgan maksimal daromad olishi mumkin (17.5-rasm). Agar u ishlamasa, uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya′ni, 24 soatga teng boladi va uning daromadi nolga teng. Ishchining "daromad va bosh vaqti" budjet chizigini MN chizigi orqali ifodalash mumkin. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik. Mehnat bozoriga kasaba uyushmasi qanday ta′sir ko`rsatadi va uning oqibatlarini izohlang. Lorens egri chizig`i yordamida daromadlar taqsimlanishi qanday tahlil qilinadi? Kapital bozori va uning asosiy ko`rsatkichlari nimalardan iborat? Agar sutkada 24 soat bo'ladigan bo'lsa, ishchi 24 soat ishlasa, u M so'mga teng bo'lgan maksimal daromad olishi mumkin. Agar u ishlamasa uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya'ni 24 soatga teng bo'ladi va uning daromadi 0 ga teng bo'ladi Asosiy va aylanma kapital bir-biridan qanday farq qiladi? Kapitalning ikki xil turi mavjud: asosiy kapital (uzoq muddatda foydalaniladigan uskuna, texnologik liniya, bino, qurilma); aylanma kapital (har bir ishlab chiqarish siklida oz qiymatini tayyor mahsulot qiymatiga otkazadigan ishlab chiqarish resurslari, xom ashyo, materiallar, yarim fabrikatlar va hokazolar). Asosiy kapitaldan uzoq muddatda foydalaniladi va u qayta takror ishlab chiqaradi, ya′ni u ishlatilishi davomida oz qiymatini malum qismini mahsulot qiymatiga otkazadi. Aylanma kapital bir yil davomida ozining butun qiymatini mahsulot qiymatiga o`tkazib qayta tiklanadi. Loyiha, investitsiya va investitsiyalash jarayonlarini xaraktyerlab byering. . Loyiha deganda, ma'lum maqsadga erishish uchun qilinadigan resuslar investitsiyasi tushuniladi. Investitsiya - daromad olish uchun qoyiladigan kapital mablag. Investitsiyalash - bu kapitalni yaratish yoki kapital zahirasini toldirish jarayonidir. Investitsiyalash deganda, yalpi va sof investitsiyalash tushuniladi. Yalpi investitsiyalash - kapital zahirasining umumiy osishidir. Qoplash - asosiy kapitalning ishdan chiqqan qismini almashtirish. Sof investitsiya - yalpi investitsiyadan qoplash uchun sarflanadigan mablagni ajratgandan keyingi qolgan qismi. Sof investitsiya = Yalpi investitsiya - Qoplash. Qiymatni diskontirlashning mohiyati va ahamiyati nimada? Diskontlashtirilgan qiymat ya'ni boshlang'ich yilga keltirilgan qiymat bu ma'lum muddat o'tgandan keyin to'lanadigan bor so'mning bugungi qiymati (narx). Sof joriy qiymat qanday aniqlanadi? Sof diskontirlangan qiymat - bu kelajakda olinadigan sof daromadning diskontirlangan qiymatidan diskontirlangan investitsiya ayirmasi. Bo`lg`usi qiymat qanday aniqlanadi? Pulning bo’lg’usi qiymati - bu ma'lum bir foiz stavkasini hisobga olgan holda, ular ma'lum vaqtdan keyin aylanadigan hozirgi vaqtda investitsiya qilingan mablag'lar miqdori. FV=PV〖(1+i)〗^n FV- bo’lg’usi qiymat PV- hozirgi qiymat i-foiz stavkasi n- yillar soni Inflyatsiya darajasi investitsiyalardan olinadigan daromadga ta′sir qiladimi? Inflyatsiya yoki narxlarning umumiy darajasining o'sishi joriy va kelajakda olinadigan mablag'lar nisbatini ozgartiradi. Shuning uchun ham inflyatsiya darajasi loyihalarni baholashda etiborga olinishi zarur Yer bozorining o`ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? Yerning oziga xos xususiyatlaridan biri, u har doim cheklangan va uni u joydan boshqa joyga, ya′ni kapitalni kochirganday kochirib bolmaydi Yerning narxi qanday hisoblanadi? Yer narxi yer rentasini kapitalizatsiya qilish yordamida aniqlanadi: Absolyut va differensial renta qanday aniqlanadi? Absolyut renta - bu barcha yer egalari tomonidan yerning sifatiga bogliq bolmagan holda oladigan rentadir (absolyut renta K.Marks tomonidan kiritilgan). Diffyerensial renta. Absolyut rentani qaraganimizda, yerning sifati, joylashuvi bir xil deb faraz qilgan edik. Haqiqatda esa yerlar hosildorligi boyicha hamda joylashuviga kora bir-biridan farq qiladi. Umumiy va qisman muvozanat tushunchalari nimani anglatadi? Umumiy muvozanatlik - barcha bozorlarning ozaro bir-biriga tasiri natijasida ornatiladigan muvozanatlik. Barcha bozorlarni muvozanat holatda bolishi. Bunda biror bozorda muvozanatlik buzulsa boshqa bozorlarda ham muvozanatlilik buziladi. Teskari aloqa samarasi tushunchasi nimani anglatadi? Teskari aloqa - eshitganga, o’qiganga yoki ko’rganga tan aks ta'sir yoki ta'sirlanish tayanchi. Bunda mazkur axborotni olgan shaxs shu axborotga bo’lgan munosabatini, tushunganligi yoki to’liq tushunmaganligini, qo’llab-quvvatlashi yoki inkor etishini shu axborotni yuborgan shaxsga bildiradi. Bunday aloqa har ikkala tomonning bir-birini qanchalik tushunganini bilish uchun zarur Umumiy muvozanatni tahlil etish bosqichlari nimalardan iborat? Umumiy muvozanat tahlili Umumiy muvozanat tahlilining bosqichlari: 1-asosiy oʻzgarish 2- birlamchi oʻzgarishlarning bir-birini toʻldiruvchi tovarlar bozorlariga taʼsiri 3- oʻrnini bosuvchi tovarlar bozorlariga birlamchi oʻzgarishlarning taʼsiri |4- teskari aloqa effekti MyShared Umumiy muvozanat tenglamalar tizimi kim tomonidan ishlab chiqilgan va nimani ifodalaydi? Л. Вальрас Ayirboshlas samaradorligi deganda nimani tushunasiz? Ayirboshlash (iqtisodiyotda) – kishilarning mehnat faoliyati yoki mahsulotlarini oʻzaro almashtirishlari. Pareto bo`yicha samaradorlik nima va u qanday holatlarda yuzaga keladi? Pareto samaradorlik) - nematlarni shunday ta?simlanishiki, bunda biror kishining turmush farovonligini pasaytirmasdan boshqa kishining turmush farovonligini oshirib bolmaydi “Edjuort qutisi” orqali nimani aniqlash mumkin? Edjuort qutisi - bu ikki shaxs o'rtasidagi o'zaro manfaatli almashinuv imkoniyatlarini ko'rsatadigan diagramma. Tovarlami ayirboshlash uchun bitim tuzishda hosil boMgan quyidagi diagrammani iqtisodchi olim F.Ejvort o‘z kitobida ishlatgani uchun uning nomi bilan «Ejvort qutisi» deb yuritiladi. Bu qutining mohiyati, ichidagi h ar b ir nuqta bir vaqtning o ‘zida ikkala iste’m olchining bozor savatiga mos keladi Optimal bitimlar chizig`ining mohiyati nimada? Adolatlilik va samaradorlik tushunchalari bir-biriga mos keladimi? Iste′mol imkoniyatlari egri chizig`iga ta′rif bering. Истеъмолчи унга тақдим этиладиган барча тўпламлар ичдан, ўз даромади ва товарлар нархидан келиб чиққан ҳолда, координата бошидан энг узоқда ётган бефарқлик эгри чизиғига тегишли тўпламни танлайди. Айнан ушбу тўплам унга максимал даражадаги нафлилик олишни таъминлайди. Zamonaviy iqtisodiyotda adolatli taqsimotga oid qanday yondashuvlar mavjud? Ishlab chiqarish samaradorligining umumiy muvozanatga qanday aloqasi bor? Umumiy muvozanat va farovonlikni baholash mezonlari orasida qanday bog`liqlik mavjud?Bozor turlari qanday aniqlanadi? Raqobatlashmagan bozorlarda narx va ishlab chiqarish hajmi qanday aniqlanadi? Bozor hokimiyati deganda nimani tushunasiz? Sof monopoliya deganda nimani tushunasiz? Sof monopoliya - hech qanday raqobat mavjud bo'lmagan bozor tashkiloti Litsenziya, patent, mualliflik huquqi raqobatga qanday ta`sir ko`rsatadi? Monopoliyaning jamiyat uchun foydali va zararli tomonlarini izohlab bering. Monopol narxga soliq qanday ta`sir ko`rsatadi? Lernerning monopol ko`rsatkichi qanday aniqlanadi?. Xerfendal-Xirshman indeksi nimani ifodalaydi. Monopol sharoitda narx qanday aniqlanadi? Monopsoniya bozorining xususiyatlari nimalardan iborat? Monopsoniya hokimiyati darajasiga qanday omillar ta`sir ko`rsatadi? Monopsoniya hokimiyati darajasi va taklif elastikligi o`rtasida qanday bog`liqlik mavjud? Monopsoniyaning jamiyat uchun foydali va zararli tomonlari nimalarda namoyon bo`ladi? Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmalarning narx belgilash strategiyasi asosini nima tashkil etadi? “Adolatli foyda olishni na`minlaydigan narx” qanday aniqlanadi? Narx belgilashda iste′molchi yutug`ini egallash deganda nima nazarga tutiladi? Narxlar diskrininatsiyasining qanday toifalari turlarimavjud? Birinchi toifali narx diskriminatsiyasida narx qanday belgilanadi? Birinchi toifali mukammal narx diskriminatsiyasida iste′molchi yutug`i qanday egallanadi? Ikkinchi toifali narx diskriminatsiyasidanarx belgilashning shartlari nimalardan iborat? Blokli narx belgilash deganda nimani tushunasiz? Uchinchi toifali narx diskriminatsiyasiga ko`ra narxlarni diversifikatsiyalash qanday amalga oshiriladi? Xaridorning rezerv narxi qanday o`lchanadi? Iste′molchilar daromadiga kora narxlarni belgilashning ideal varianti har bir xaridorning imkoniyatidan kelib chiqib, u sotib oladigan har bir tovarga maksimal narx belgilashdir. Ushbu maksimal narxni xaridorning rezerv narxi deb qaraladi. Har bir xaridor uchun rezerv narx belgilashga iste′molchilarning daromadiga kora narxlarni ideal diversifikatsiyalash deyiladi. Istemol hajmiga kora narxlar diversifikatsiyasi. Ba′zi bir tovarlarga bolgan talab u tovarni ishlab chiqarish va sotish oshgan sari kamayib boradi. Bunday tovarga elektr energiyasi misol bola oladi. Har bir iste′molchi bir oyda malum miqdordagi (kilovatt/soat) elektroenergiyaga pul tolab, undan ortiqchasiga to`lash qobiliyati pasayib boradi Ikki qismli (tarkibli) tarifda narx belgilash tartibi qanday? Ikki qismli tarif - ishlab chiqaruvchi yaxshi yoki xizmat bo'linmasini sotib olish huquqi uchun tekis to'lovni talab qiladigan narx-navo sxemasi bo'lib, unda yaxshi yoki xizmatning o'zi uchun qo'shimcha narx belgilanadi. Ikki tomonlama tariflar bozorda logistik jihatdan qulay bo'lishi uchun bir nechta shartlar qondirilishi kerak. Eng muhimi, ikki qismli tarifni amalga oshirishni istagan ishlab chiqaruvchi mahsulotga kirishni nazorat qilishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, mahsulot kirish to'lovini to'lamasdan sotib olish mumkin emas. Bu mantiqqa to'g'ri keladi, chunki hech qanday erkin foydalanishni nazorat qilmasdan, bitta iste'molchi mahsulotning bir nechta qismlarini sotib olishi va keyinchalik ularni dastlabki to'lovni to'lamagan mijozlarga sotishi mumkin. Shu sababli, mahsulotga qayta sotish bozorlari mavjud emasligi bilan bog'liq bo'lgan zarur shart. Ikki qismli tarif bo'yicha yagona model - birja narxini marginal narxga tenglashtirish (yoki marjinal xarajatlar iste'molchilarning pul to'lashga tayyorligini ta'minlaydigan narx) va keyinchalik kirish badalini iste'mol profosining miqdoriga tenglashtirish bir birlik narxida iste'mol qilsa. (E'tibor bering, bu kirish narxi iste'molchi bozordan butunlay ketishidan oldin to'lanishi mumkin bo'lgan maksimal miqdor). Ushbu modeldagi qiyinchilik, barcha iste'molchilarni to'lovga tayyorlik nuqtai nazaridan bir xil deb hisoblaydi, lekin u hali ham foydali boshlanish nuqtasi sifatida ishlaydi Iste′molchilar soni qismli (tarkibli) tarif belgilashda qanday ahamiyatga ega? Raqobatlashgan monopol bozor muvozanatini belgilovchi ko`rsatkichlar nimalardan iborat? Mоnоpоlistik raqоbat bоzоri ozining ba′zi bir хususiyatlari bilan mukammal raqоbatlashgan bоzоrga oхshaydi. Bu yеrda ham harakat qiluvchi firmalar kop, yangi firmalarni bоzоrga kirib kеlishi yoki unda harakat qiluvchi firmalarning undan chiqib kеtishi chеklanmagan. Lеkin bu mukammal raqоbatlashgan bоzоrdan farq qiladi. Farqi shundaki, mоnоpоl raqоbatlashgan bоzоrdagi mahsulоt tabaqalashgan, ya′ni bir хil ehtiyojni qоndiruvchi tоvarni хar bir firma oziga хоs ravishda ishlab chiqarib sоtadi va uning mahsulоti bоshqa firmalarning mahsulоtidan sifati, bеzagi, tarkibi va sоtuv markasi оbroyi bilan farq qilishi mumkin. Tоvarning differensiallashuvi dеganda bоzоrda sоtiladigan tоvarni standartlashtirilmaganligi tushuniladi. Хar bir firma ozining tоvar markasini ishlab chiqarish boyicha mоnоpоl hisоblanadi va u bоzоrda ma′lum darajada mоnоpоl хоkimiyatga ega boladi. Firmaning mоnоpоl хоkimiyati uning mahsulоtining bоshqa firmalar mahsulоtidan qanchalik farq qilishga bоgliq. Masalan, tish yuvish pastalari Mоnоpоlistik raqоbatlashgan bоzоrda sоtiladigan ―Kоlgеyt‖, ―Pеpsоdеnd‖ va ―Lеsnоy balzam‖ pastalari bir-biridan qadоqlanishi, bеzagi, davоlash хususiyatlari bilan bir-biridan ajralib turadi. Mоnоpоl raqоbat bоzоrga misоl sifatida tish yuvish pastasi, kir yuvish kukuni, har хil chanqоv bоsdi ichimliklari bоzоrlarini, kiyim- kеchak bоzоrini kеltirish mumkin. Mоnоpоlistik raqоbat bоzоrida harakat qilayotgan firmalarning kopligi ularni ozarо maхfiy ravishda kеlishuvi mumkin emasligini bildiradi. Har bir firma tavakkalchilikni boyniga оlgan hоlda ozi harakat qiladi va ozining narх siyosatini bеlgilashda bоshqa firmalarning harakatini e′tibоrga оlmaydi. Bоshqa raqоbatlashuvchi firmalar qanday harakat qiladi qanday narх siyosatini amalga оshiradi, bu kabilarni оldindan kora bilish amalda mumkin ham emas. Tоvarlarni tabaqalashuvi nafaqat ularning sifatidagi farqlarga, bеzagiga bоgliq, balki ularni sоtishda korsatiladigan хizmatlarga ham bоgliqdir. Istе′mоlchilarni u yoki bu tоvarni tanlashiga tоvarni yaхshi qadоqlanishi, dokоnning qulay jоylashuvi va ishlash rеjimi, хaridоrlarga yaхshi хizmat korsatilishi sabab bolishi mumkin. Yuqоridagilar kichik magazinlarga, sartarоshхоnalarga, bеnzin quyuvchi shaхоbchalarga ham tеgishlidir.Raqоbatlashgan mоnоpоl bоzоr quyidagi хususiyatlari bilan хaraktеrlanadi: Birinchidan, firmalar differensiallashgan, bir-birining ornini bоsish darajasi yuqоri bolgan, mahsulоtlarini sоtadi va bir-biri bilan raqоbatlashadi (bоshqacha aytganda bunday tоvarlarning narхga kora elastikligi yuqоri, lеkin chеksiz emas). Ikkinchidan, bоzоrga yangi firmalarni oz markasi bilan kirishi va undan faоliyat korsatayotgan firmalarni chiqishi chеklanmagan. Agar firmalarning mahsulоtiga talab yеtarli darajada bolmay qоlsa, ular bоzоrdan tosiqsiz chiqishi mumkin. Raqоbatlashgan mоnоpоl bоzоrning oziga хоs хususiyatini pоyafzal va avtоmоbil bоzоrini taqqоslaganda korish mumkin. Agar pоyafzal bоzоrida fоyda yuqоri bolsa, bоshqa firmalar uchun yangi pоyafzal ishlab chiqarish va oz markasi bilan bоzоrga kirishga kеrakli mablagni sarflash katta qiyinchilik tugdirmaydi. Avtоmоbil bоzоridagi avtоmоbillar ham diffеrеnsiyallashgan (ya′ni uning turlari kop). Lеkin, bu bоzоrga yangi firmalarning kirib kеlishiga masshtab samarasi katta qiyinchilik tugdiradi. Chunki avtоmоbillarni foyda keltiradigan miqdоrda ishlab chiqarish uchun juda katta mablag talab qilinadi. Uchinchidan, bоzоrda nisbatan katta miqdоrdagi firmalar faоliyat korsatadi va ularning har biri tоvarga bolgan bоzоr talabining ma′lum darajadagi ulushini qanоatlantiradi. Tortinchidan, firmalar oz mahsulоtlariga narх bеlgilashda va sоtish hajmini aniqlashda raqiblarining aks harakatlarini e′tibоrga оlmaydilar. Masalan, birоr sоtuvchi oz mahsulоti narхini 20 % ga tushursa uning mahsulоt sоtish hajmi оshadi va оshish alоhida bir firma hisоbidan emas, balki kop firma hisоbidan sоtiladi, lеkin bu siyosatning bоshqa bir raqib firmaning bоzоrdagi ulushini kеskin qisqartirib yubоrishi ehtimоli kam. Shuning uchun ham raqоbatchi firmalar birinchi firmaning narх siyosatiga nisbatan birоr chоra kormaydi va bu siyosat kuchli ta`sir qilmaydi. Raqobatlashgan monopol bozorning samaradorligi to`g`risida so`zlab bering. Raqobatlashgan bozorda iste’molchi va ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaliklari o`zining maksimal qiymatiga erishadi. Monopol raqobatlashgan bozorning samarali yoki samarasiz ekanligini tahlil qilish uchun raqobatlashgan va monopol raqobatlashgan bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi Muvozanat holatlarini taqqoslaymiz. Mоnоpоlistik raqоbat bоzоrida harakat qilayotgan firmalarning ko`pligi ularni o`zarо maхfiy ravishda kеlishuvi mumkin emasligini bildiradi. Har bir firma tavakkalchilikni bo`yniga оlgan hоlda o`zi harakat qiladi va o`zining narх siyosatini bеlgilashda bоshqa firmalarning harakatini e’tibоrga оlmaydi. Bоshqaraqоbatlashuvchi firmalar qanday harakat qiladi qanday narх siyosatini amalga оshiradi. Bu kabilarni оldindan ko`ra bilish amalda mumkin ham emas. Tоvarlarni differensiallashuvi nafaqat ularning sifatidagi farqlarga, bеzagiga bоg`liq, balki ularni sоtishda ko`rsatiladigan хizmatlarga ham bоg`liqdir. Istе’mоlchilarni u yoki bu tоvarni tanlashiga tоvarni yaхshi qadоqlanishi, do`kоnning o`ng`ay jоylashuvi va ishlash rеjimi, хaridоrlarga yaхshi хizmat ko`rsatilishi sabab bo`lishi mumkin. Yuqоridagilar kichik magazinlarga, sartarоshхоnalarga, bеnzin quyuvchi shaхоbchalarga ham to`liq tеgishlidir Oligopolistik bozor qanday xususiyatlarga ega? Oligopolistik bozorlarda sotuvchilarning faqat kichik guruhi bo’lganligi sababli oligopoliyaning asosiy xususiyati hamkorlik va o’z manfaatlarini yuqori qo’yish o’rtasidagi keskinlikdir. Oligopolistlar guruhi monopolist yoqtiradigan– kam miqdorda ishlab chiqarish va chekli xarajatdan yuqori narxni belgilash hamkorlik va ishlashning eng yaxshisi. Chunki har bir oligopolist faqat o’zining foydasi haqida o’ylaydi va bu yerda monopoliyadan chiqish yo’lini davom ettirishdan firmaning bir guruhida kuchli rag’batlantiruvchi omil bor “Narxlar jangi” orqali oligopolistik bozor muvozanati shartini tushuntiring. Narxlar janggi – bu raqobatlashadigan firmalar tomonidan oligopolik bozorda narxlarni bosqichma-bosqich tushirishidir. Oligopol bozorda ishlab chiqarilayotgan tovar bir turdagi ham diversifikatsiyalashgan ham bolishi mumkin. Agarda iste‘molchilar biror bir firma savdo belgisiga alohida e‘tibor qaratmasalar, bozordagi aksariyat tovarla r absolyut o‗rnini bosuvchi tovarlar bo‗lsa, bu bozor sof yoki bir turdagi oligopoliya bozori hisoblanadi. Bunday bozorlarga misol qilib, sement, alyuminiy, qog‗oz, kimy mahsulotlari bozorini keltirish mumkin Kurno muvozanatini izohlab bering. Birinchi firmaning ishlab chiqarish chizig‘I bilan ikkinchi firmaning ishlab chiqarish chizig‘I kesishgan nuqtaga mos keluvchi birinchi va ikkinchi firmalar tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot hajmlari muvozanati Kurno muvozanati deyiladi. Muvozanat nuqtada har bir firma o‘zining raqobatchi firmasining ishlab chiqarish hajmini aniq faraz qiladi. Muvozanat nuqtaga mos holda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi ikkala firma uchun ham optimal hisoblanadi va hech qaysi firma o‘z mahsulotining ishlab chiqarish hajmini optimal hajmdan ko‘proq yoki kamroq hajmga o‘zgartirishdan manfaatdor emas. Mahsulot hajmini optimal hajmdan har qanday o‘zgartirilishi ikkala firmaning ham daromadini kamayishiga olib keladi.Kurno modeli duopolistlar Kurno muvozanat holatida bo‘maganda, ular shu muvozanatga erishish uchun harakat qilishi mumkinligi to’g’risida hech narsa demaydi. Nima uchun deganda, modelda raqobatchining mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmas deb qilinadigan asosiy farazi bajarilmaydi. Hech qaysi firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmi o‘zgarmasdan qolmaydi Duopolik bozorda harakat qilayotgan firmalar uchun quyidagilardan qaysi biriga erishish afzalroq: Kurno muvozanatiga, raqobatlashgan muvozanatga va kelishgan holda harakat qilishga? Kurnoningduopoliyamodeli. Ikki raqobatlashuvchi firma o‘rtasidagi munosabatlarni duopoliya sharoitida 1838 yil birinchi bo‘lib o‘rgangan fransuz iqtisodchisi Ogyusten Kurno hisoblanadi. Bu holat no kooperatsiyalashgan oligopoliyani ilk marotaba tahlil qilish imkonini bergan. Bu munosabatni o‘rganishda quyidagilar faraz qilinadi: ikkala firma ham bir xil tovar ishlab chiqaradi va bu tovarlarga bo‘lgan bozor talabi chizig‘I ularga ma’lum. Ikkala firma ham bir vaqtning o‘zida mustaqil ravishda tovar ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qiladi. Ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qilinganda, har bir firma shuni bilish kerakki, uning raqobatchisi ham ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qiladi va mahsulotning pirovard narxi ikkala firma tomonidan ishlab chiqarilgan umumiy mahsulot hajmiga bog’liq bo‘ladi. Kurno modelida har bir firma mahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha qaror qabul qilganda, raqobatchi firma tomonidan ishlab chiqariladigan mahsulot hajmini o‘zgarmas deb qaraydi. Kurno modelini misolda ko‘rib chiqamiz. Faraz qilaylik, ikkinchi firma mahsulot ishlab chiqarish xajmi nolga teng. Unda birinchi firma bozordagi barcha talabni qondiradi va maksimal ishlab chiqarish xajmiga erishadi. Agar ikkinchi firma ishlab chiqarishni bir birlikka oshirsa, unda birinchi firma bozordagi qolgan talabni qondiradi. (bozordagi talab-ikkinchi firma mahsulotiga talab=birinchi firma ulushi). Agar ikkinchi firma maksimal darajada ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yib, bozordagi barcha talabni qondirsa, birinchi firma o‘zishlab chiqarishini nolga tenglashtirishga majbur bo‘ladi. Shunday qilib, bir firmaning optimal ishlab chiqarish xajmi boshqa bir raqobatchi firmaning ishlab chiqarish xajmini oshirishi yoki kamaytirishiga qarab o‘zgarib turadi “Qamalga shaxs muammosi” nimani bildiradi va uni iqtisodiy masalalarni echishga qo`llash tartibini tushuntirib bering. Oligopolik firmalar ham ko‘p hollarda "qamalgan shaxs muammo" lariga uchraydi. Bunday holatda firmalar oldida ham quyidagi varantlardan biri turadi: agressiv raqobat orqali ikkinchi tomonga qarashli bozor ulushining ma’lum qismini egallash (narx strategiyasi orqali), yoki passiv harakat qilish, yoki ikkinchi tomon bilan kelishish. Lekin u passiv harakat qilsa, ikkinchi tomon agressiv harakat qilib, uning bozordagi ulushining bir qismini egallab ol-ishi mumkin. Shuning uchun ham firmalar oldida "qamalgan shaxs muammosi” turadi. Narx belgilashda liderlikning ahamiyati nimalardan iborat? Narx belgilashda liderlikda lider-firma narxni birinchi bo‘lib, belgilaydi, qolganlar uning narxiga qarab o‘z narxlarini belgilaydilar. Bunday firmalarni ergashuvchi firmalar deymiz. Lider-firmaning narx belgilashi, lider narxni belgilaganda ergashuvchi firmalarning harakatiga bog’liq, ya’ni lider narxni os hirsa, ergashuvchilar ishlab chiqarishni oshiradilarmi yoki bozordagi oldingi ulushini saqlaydimi? Agar ergashuvchilar o‘z ishlab hiqarish hajmlarini cheklasalar, lider foydani maksimallashtiradigan umumiy narxni belgilaydi. Yoki, lide r o‘z foydasini maksimallashtiradigan narxni o‘rnatadi, ergashuvchilar esa ushbu narxda qancha xohlasa, shuncha ishlab chiqarishi mumkin bo‘ladi Kelishuv yechimi deganda nimani tushunasiz? Kelishuv yechim, duopol bozordagi ikkala firmaning ma’lum bir shartnoma asosida birgalikda kelishib harakat qilishiga asoslanadi. SHartnomada firmalarning har biri qancha miqdorda tovar ishlab chiqarishi, uni qanday narxda sotishi va tushgan foydani qanday qilib o’rtada bo’lishi kelishilgan holda ko’rsatilishi mumkin. Firmalar kelishib harakat qilganda umumiy foydani maksimallashtiradilar. Ikkala firmaning kelishib harakat qilishi duopol bozorda sof monopoliyani vujudga kelishiga olib keladi Lider firma bozordagi o`z ulushini qanday aniqlaydi? Odatda lider bu asosiy bozorni rivojlantirishga katta hissa qo‘shuvchi firmadir. Liderning javobgarligini aniqlovchi eng tabiiy strategiya bo‘lib, yangi iste’molchilarni egallashga, mavjud tovarlarni qo‘llashda yangi tashviqotga yoki tovarlarni bir marta iste’molini o’stirishga yo‘naltirilgan global talabni kengaytirish strategiyasi bo‘lib hisoblanadi. lider firma monopolizmda ayblanishdan qochish uchun bozordagi o'z ulushini qisqartirishni ko'rib chiqishi mumkin. Alloh manfaatli qilsin, Amin http://fayllar.org Download 91.02 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|