Milliy arxeologiya markazi raxmon ibragimov arxeologiya

Arxeologik davrlashtirish usullari. Kishilik jamiyati tarixini 
davrlashtirishning nisbiy va mutlaq usullari mavjud. Nisbiy 
davrlashtirish moddiy manbalarning davri va bosqichlarini 
aniqlashda qo‘llaniladi. Nisbiy davri topilgan moddiy manbalar: tosh 
quroli, sopol, metall buyum va boshqa narsalarning xom ashyosining 
xususiyatini o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish orqali belgilanadi. Unda 
ma’lum bir davr (paleolit, mezolit, neolit va boshqalar) va ularning 
(ilk, o‘rta, so‘nggi) bosqichlariga oidligi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. 
Kishilik jamiyati ibtidoiy davr tarixining zamonaviy xronologik 
tartibi XIX asrda shakllangan. 1836-yilda Daniya muzeyi saqlovchisi 
Kristian Yurgensen Tomsen mashhur “uch asr tizimi”ga asos 
soladi. U muzeydagi eksponatlarni tosh, bronza va temir davri 
bo‘limlarga ajratib, tarixini davrlashtirish tartibini boshlab bergan 
edi. Keyinchalik Jak Bushe de Pert, Jon Lebbok va Allen Braun kabi 
olimlar tosh asrining zamonaviy tizimini ishlab chiqadilar. 
XIX asrda arxeologiya fan sifatida to‘liq shakllangandan keyin 
mutaxassis olimlar ibtidoiy, qadimgi va o‘rta asr davrlari hamda 
ularning xronologiyasi tizimini yaratgan. Hozirgi paytda 
insoniyatning o‘tmish tarixini tosh (paleolit, mezolit, neolit), 
paleometall (eneolit, bronza), temir, antik va o‘rta asrlar davrlariga 

---

9 
bo‘lib o‘rganish an’anasi qabul qilingan. Ular o‘z navbatida kichik 
davrlar va bosqichlardan tashkil topgan. 
Mutlaq davrlashtirish orqali esa arxeologiya yodgorlik va moddiy 
manbalarning aniq sanasi (kun, oy, yil yoki faqat yili, asri, ming 
yillik) aniqlanadi. Mutlaq davrlashtirish aniq fanlar yutuqlari asosida 
amalga oshiriladi. 
Radiokarbon (radiouglerod) usuli kuyindi (yog‘och, suyak, torf) 
jinslarining davrini aniqlashda foydalaniladi. Bu usul S
14 
uglerodining 
radeofaol izotopi qoldig‘ini aniqlash orqali belgilanadi. Tirik organizm 
ushbu izotopni koinotdan kelayotgan nurlar orqali o‘zlashtirib bordi. 
Organizmning tiriklik davrida uglerodining doimiy almashinish 
va to‘ldirilib borilish jarayoni kechadi. Tirik organizm o‘lgandan 
so‘ng uglerodni o‘zlashtirish to‘xtaydi va yemirilib (parchalanib) 
boshlaydi. O‘rganilayotgan namunaning yarim yemirilish davri 
aniqlangandan so‘ng, uni hozirgi namunasi bilan solishtirib, 
o‘rganilayotgan namunada uglerod to‘planishining to‘xtagan vaqtini 
aniqlash mumkin. Radiokarbon usuli orqali 40–50 ming yillikka ega 
bo‘lgan madaniy qatlamning davrini aniqlashda yaxshi natija beradi. 
Termolyuminessent usuli asosan olovda kuygan tuproqning 
(keramika) davrini aniqlashda foydalaniladi. Bu usul narsani qayta 
qizdirish va nurlanish darajasini o‘lchash orqali radiofaol alfa 
nurlarning qoldig‘i aniqlanadi. Hosil bo‘lgan nurlarni aniqlab, ularni 
hozirgi namunalari bilan solishtirish asosida narsaning davrini aniq 
belgilash mumkin. 
Kaliy-argon usuli madaniy qatlamlarda saqlanib qolgan mine- 
rallardan paydo bo‘lgan tog‘ jinslari, vulqon lavalari qoldig‘ini o‘rganadi. 
Ularning tarkibidagi argonda kaliy moddasining to‘planish tezligini 
o‘lchash orqali amalga oshiriladi. Kaliy-argon usuldan asosan ilk 
paleolit davriga oid yodgorliklarning yoshini aniqlashda foydalaniladi. 
Dendroxronologiya usuli. Bu usul daraxt tanasidagi halqalarning 
o‘zgarib borishi, rangi, tuzilishiga qarib, uning yoshi aniqlanadi. 
Shuningdek, bu usul orqali o‘sha davrning iqlimini o‘rganishda ham 
foydalaniladi. 

---

10 
Mutlaq davrlashtirishda numizmatik va epigrafik manbalar ham 
muhim ahamiyatga ega. Numizmatika yoki epigrafik materiallarining 
davri va sanasi aniq. Yodgorlikning ma’lum madaniy qatlamidan 
topilgan mazkur topilmalar orqali uning aniq davrini belgilash mumkin.