Milliy g'oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta'limi fanlarini o'qitish metodikasi” fanidan ma`ruza matni

6-§ Milliy g'oyani o'qitish metodlari
Darsning rejasi:

1. 
   Metod haqidagi tushunchalar. Metodlar klassifikatsiyasi: og'zaki bayon, amaliy, ko'rgazmalilik metodlari.Usul va ularning turlari.
   
2. 
   Darsni tashkil etishda metod, usul va vositalardan foydalanish yo'llarj.
   
3. 
   Ta'lim metodlari va usullari. Darslarida qo'llaniladigan metodlar va usullarning uyg'unligi. og'zaki bayon: hikoya, monolog, dialog, suhbat, syujetli hikoya, analitik syujet.
   
4. 
   Manbalar bilan ishlash; adabiyotlar, hujjatlar. Ko'rgazmali metodlar: shartli- grafik illyustratsiyativ ko'rgazmalilik, surat tahlili, rasmlar bilan ishlash. Amaliy metodlar: qirqish. modellar, maketlar tayyorlash, tadqiqotchilik metodi. Zamonaviy dars, unga qo'yiladigan talablar.
   
5. 
   Dars turlari. An'anaviy va noan'anaviy darslar. Seminar mashg'ulotlari, o'quv ekskursiyalari va anjumanlar.
   
6. 
   O'qituvchining darsga tayyorgarlanishi. Dars va uning tarkibiy qismlari.
   

Hozirgi davrda glaballashuv jarayonida bilimlar majmuasi va axboratlar, turli xil adabiyotlar shu qadar ko‘payib ketdik , ularni malum ajratilgan soatda o‘zlashtirib olish qiyin . Shu sababli yeng zarur bilimlarni egallash uchun o‘qitishning turli xil texnologiyalari va metodlari yuzaga kelmoqda ularni saralab turmushda qo‘llash asosiy vazifadir .

“O‘qitish texnalogiyasi” tushunchasi ilk bor 1970 yilda YuNeSKO konferensiyasida yangradi. Shu tashkilot tomonidan nashr qilingan “Yashash uchun o‘qish” nomli ma'ruzada yuqoridagi atama ta'limiy jarayonni modernizatsiyalashda harakatlantiruvchi kuch sifatida aniqlandi. “Qanday o‘qish kerak?” nomli ma'ruzada esa birinchi marta unga ta'rif berildi. Unda o‘qitish texnologiyasi informatsion inqilob natijasida paydo bo‘lgan va didaktikada foydalanadigan inson o‘rtasida aloqa (muloqot) usul va vositalari yig‘indisi sifatida tavsiflanadi.

O‘zbekistonda pedagoglar N.Sayidahmedov, U.Tolipov, U.Nishonaliev, A.Ochilov, N.Azizxo‘jaevalar o‘qitish texnologiyasi muammolari bilan shug‘ullanib, bu sohaga munosib hissa qo‘shib kelmoqdalar. V.P.Bespalko, M.V .Klarin, N.V.Kuzmina, V.A.Slastenin, T.Shopavalenko, A.Monaxov, D.Blok, B.Blum, T.Gilbert, R.Maydtir kabi chet ellik tadqiqotchilar xizmatini ham e'tirof etish zarur. Albatta, olim va mutaxassislarning qarashlari bir-biriga mos kelmasligi tabiiydir. Ba'zilari o‘qitish texnologiyasini pedagogika fani sifatida qaraydi.

Zamonaviy pedagogikada o‘qitish texnologiyasining asosiy tavsifi sifatida uning tizimliligi, ilmiyligi, qayta tiklanuvchanligi, qo‘shiluvchanligi, samaradorligi, sifat va motivlashganligi, algoritmlashganligi, axborotliligi, nusxa olish imkoniyati, yangi sharoitga ko‘chirish mumkinligi kabi jihatlariga e'tibor qaratiladi.

O‘qitish texnologiyasi ilmiy asoslangan didaktik jarayon loyihasini amalga oshiruvchi va yuqori darajadagi samaradorlik, ishonchlilik va kafolatga ega natijalarga molik pedagogik faoliyatdir.

O‘qituvchining bu boradagi faoliyati mezonlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:

- maqsadning aniqligi va uni tashxis etish mumkinligi;

- o‘rganilayotgan mavzuga oid nazariy va amaliy masalalar va uni yechish usulining tizimli tarzda taqdim etilishi;

• 
  mavzularning ketma-ketligi, mantiqiyligi, bosqichma-bosqich bayon etilishi;
  
• 
  o‘quv jarayonining har bir bosqichida ishtirokchilarning o‘zaro harakat usularining ko‘rsatilishi;
  
• 
  o‘qituvchining eng samarali o‘qitish vositalaridan foydalaninshi;
  
• 
  o‘qituvchi va atlabalar faoliyatining motivatsion ta'minlanishi bu jarayonda ularning shaxsiy kasbiy fnksiyalarining noioyon bo‘lishi (erkin tanlash, kriativlik, bahslashuv va h.z.)
  

Shunday qilib o‘qitish texnologiyasi deganda didaktik masalalar yechimiga yo‘naltirilgan yoki oldindan loyihalangan pedagogik jarayonni amaliyotga rejali va izchil tadbiq etidigan pedagogning ketma-ketli o‘zaro bog‘liq harakatlari tizimi tushuniladi. Ta'kidlash joizki, o‘qitish texnologiyasi nafaqat didaktik jarayoning o‘zi sifatida balki uning pedagog faoliyatining loyihalash natijasi sifatida ham qaralishi mumkin.

Pedagogik nashrlarda o‘qitish metodlarini faol va passiv guruhlarga ajratish mavjud. Agar har bir metod belgilangan muayyan maqsadni yechishda o‘z o‘rnida ishlatilsa shubhasiz faoldir. Pedagogik texnalogiyalar ham talabalar faolligining yuqori darajasini ta'minlash asosida oldindan belgilangan maqsadga erishishga qaratiladi shu boisdan bu qisimda pedagogik amaliyot uchun notanish bo‘lgan chet el didaktikasiga oid metodlar haqida fikr yuritiladi.

Amerikaning “Street law” (ko‘cha qonuni) dasturi bugungi kunda ko‘plab davlatlar tomonidan asrga olingan va ta'lim jarayoniga o‘rnashib qolyapti.

Bunga sabab dasturdan o‘rin olgan yuzlab o‘qitish metodlarining faoligi jozibaliyligi va ta'sirchanligidir. Ular yordamida talabalar o‘z fikrlarini erkin ifodalash axborotlarni tanqidiy qabul qilish, jamoada ishlash o‘z mavqyeini mustahkamlash, fikrlarni himoya qilish, haq-huquqlarini anglab yetish kabi imkoniyatlarga tezda ega bo‘ladi. O‘qituvchi esa didaktik jarayonda bu metodlardan oqilona foydalanmog‘i mavzu bo‘yicha o‘quv elementlarini murakkabligi va vaqt muddatiga qarab o‘zlashtirmog‘i lozim. Quyida “Street law” dasturidagi bazi metodlar bilan tanishashiz.

Klaster (axborotni yoyish) usuli

Bu usulning asosiy vazifasi o‘rganilayotgan ob'ekt – talabalar faoliyatini,

Pedagogik voqyelikni qismlarga ajratgan holda o‘zlashtirishga yo‘naltiradi. Unda ko‘p variantliylik asosida tushuncha va hodisalarning o‘zaro ichki hamda tashqi bog‘lanishlarini aniqlash ko‘nikmalarini shaklantiradi, mavzu bo‘yicha fikr-mulohazalarni erkinlashtirishga yordam beradi.

Mavzu bo‘yicha klasterlarin tuzish, o‘quv maqsadiga qarab, bosqichma-bosqich harakatlanishni taqozo etadi, ohir oqibatda yakuniy natija yangi bilimlarni o‘zlshtirish, fikrlar hilma xilligini yaxlitlash asosida qo‘lga kiritiladi.

Klaster usulidan foydalanish uchun uquvchilarni kichik guruhlarga (3-5) ajratish talab etiladi. Har bir guruhda mavzuga oid o‘quv elementlari tanlanadi buning uchun auditoriyada darslik, o‘quv qullannmalari ,ma'ruza matnlari va boshqa axborot manbalari bo‘lishi lozim. O‘qituvchi alohida o‘quv elementlarini o‘zlshtirish uchun 15-20 daqiqa vaqt ajratadi.

Klaster tuzish bosqichlari:

1. 
   Auditoriya yozuv taxtasiga kichik guruhlar soniga qarab vatman (chizmachilik qog‘ozi) osiladi (kalit) so‘zlar o‘qituvchi (ayrim hollarda talabalar) tomonidan yoziladi.
   
2. 
   Mavzu bo‘yicha o‘quv elementlariga tegishli fikrlar (qonun, fakt, tezis, hodisa, jarayon, natija) aniq fe'l bilan ifodalangan holda qog‘ozga yoziladi.
   
3. 
   Asosiy tushuncha va g‘oyalar o‘rtasidagi aloqadorlik chizmada ko‘rsatiladi.
   
4. 
   Kichik guruhlardagi barcha o‘quvchilar o‘z variantlarini qog‘ozga yozishadi.
   
5. 
   Fikrlar shajarasi umumlashtiriladi va yakuniy xulosalar qayd etiladi.
   
6. 
   O‘qituvchi talabalar faoliyatini nazorat qiladi va ob'ektiv baholaydi
   

Misol uchun B.Blumning “O‘quv maqsadi taksonomiyasi” mavzusi bo‘yicha klaster tuzish ketma-ketligini keltiramiz:

1. 
   Blum taksonomiyasi aniqlangan o‘quv faoliyati sohalari (O‘E № 1)
   

• 
  kognetivli; (bilish sohasi)
  
• 
  affektiv (hayajonli, qadriyatli) soha;
  
• 
  Psixomotorli sohasi;
  

2. 
   Blum taksonomiyasini tuzishda tayaniladigan tamoyillar (O‘E № 2)
   

• 
  amaliy, psixologik, mantiqiy ,ob'ektivlik.
  

3. 
   Kognetiv soha bo‘yicha o‘quv maqsadlari toksonomiyasi (O‘E № 3)
   

• 
  bilish, anglash, qo‘llash, taxlillash, sintezlash, baholash.
  

Bu misolda 3 ta kalit so‘z keltiriladi ular o‘z navbatida tegishli o‘quv elementlarini qamrab olishi o‘quvchilar tomoindan aniqlanadi. Har bir o‘quv elementiga oid tushuncharlar mazmunan ketma-ketlik saqlangan holda vatman qog‘ozga yoziladi va fikrlar yoyilmasi chizmasi yaratiladi.

Sinkveyn ( axborotni yig‘ish) usuli

Metodni qo‘llash jarayonida o‘quvchilardagi tarqoq axborotli jarayonlar asta sekin bosqicha-bosqich yo‘naltirilgan jarayonga aylantirb boriladi. Ya'ni o‘rganilgan bilimlarni mavzuni o‘rganish davomida o‘rganildai. Muayyan voqyelik to‘g‘risida yakdil fikrga kelinadi. Buning uchun o‘quvchilarda besh imkoniyat mavjud bo‘ladi ya'ni sikveyn beshqatordan iborat o‘ziga hos “oqshe'r” (qofiyasiz) bo‘lib, o‘rganilayotgan mavzuga oid tushunchalar (hodissa, jarayon, voqyea) qat'iyan ketma-ketlikda yozib chiqiladi. Sinkveyn orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini to‘plash ixcham ifodalash mulohazalarni sintezlash va mavzu bo‘yicha to‘g‘ri xulosalarni takomillashtirishga o‘rganishadi.

Sinkveyn tuzish tartibi:

1. 
   Birinchi qatorda mavzuga oid bosh g‘oya (tayanch tushuncha) bir so‘z (ot) bilan qayd etiladi.
   
2. 
   Ikkinchi qatorda bosh g‘oya ikki sifat bilan ifodalanadi.
   
3. 
   Uchinchi qatorda mavzuga oid tushunchalar uch so‘z bilan bayon qilinadi.
   
4. 
   To‘rtinchi qatorda mavzuga oid fikr (nazariya, fakt)lar tshrtta so‘zdan iborat bo‘lishi lozim.
   
5. 
   Sunggi qatorga mavzu mohiyatini oydinlashtiradigan (yoki ma'no jixatidan yaqin bo‘ladigan) bitta so‘z yoziladi bu ketma-ketlikni quyidagi chiziqlar bo‘yicha loyihalash mumkin.
   

1.______________________________ topshiriq

2.____________ _____________ ___________

3. ____________ _____________ ___________

4.__________ ________ _________ ___________

5.______________________________________ natija

Odatda sinkveyn mavzu bo‘yicha biror muammoli vaziyatli yechish yoki alohida o‘quv elementlarini mukammalashtirishda talaba tafakkurini charxlash uchun tuziladi agar birinchi qatordagi mavzu so‘z turkumi – ot orqali ifodalansa, ikkinchi qatorda topshiriqning muhim hossalarni belgilovchi bir juft sifatni o‘quvchi o‘ylashi ko‘p variantli javoblardan eng maqulini olishi lozim.