«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi «Ma`naviyat asoslari»
«... avvalambor yoshlarimizning iymon-e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat
Download 0.78 Mb. Pdf ko'rish
|
«... avvalambor yoshlarimizning iymon-e`tiqodini mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni uz mustaqil fikrga ega bulgan barkamol insonlar qilib tarbiyalash. ularning tafakkurida uzligini unutmaslik, ota-bobolarning muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish fazilatlarini qaror toptirish, ularning, men uzbek farzandiman, deb g`urur va iftixor bilan yashashiga erishishidir» 16[16] . Bu kursatilgan kontseptual vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshira olsak prezidentimiz tomonidan jamiyatni Ma`naviy yangilash borasida belgilab bergan kursatmalarini bajara olishimiz mumkin buladi. Belgilangan bu vazifalar Vatanimiz va millatimiz istiqboli uchun uta muhim ahamiyatga ega ekanligini taraqqiyotimizning utgan davri tula tasdiqladi. Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan milliy-Ma`naviy tiklanish va Ma`naviy yangilanish kotseptsiyasining juda katta nazariy va metodologik ahamiyatga ega ekanligini alohida ta`kidlash lozim. Fikrimizcha ularning ahamiyati quyidagilardan iborat: Yuqoridagilardan kurinib turibdiki, Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqarilgan milliy Ma`naviy tiklanish ilmiy-nazariy kontseptsiyasi juda katta nazariy, metodologik va amaliy ahamiyatga egadir. Bu kontseptsiya kelajakda masalani yana ham chuqurroq urganishimiz uchun asos buladi. uzbek xalqi 130 yilcha mustamlakachilik istibdodi ostida yashadi. Bu davr mobaynida uning milliy-Ma`naviy merosi paymol etildi, tarixi soxtalashtirildi, ilmiy, madaniy binobarin Ma`naviy merosga niglistik qarash hukm surib cheklab quyildi. Xalqimizning ongi sal bulmasa ijtimoiy adolatsizlik, Ma`naviyatsizlik, nopoklik va yovuzlikka qarshilik kursatolmay yuvvosh yashayverishga kunikib qolayozgan edi. uzoq yillar mobaynida mustamlaka iskanjasida kun kechirgan xalqimiz uz tarixiy-Ma`naviy merosidan tulaqonli, erkin-emin foydalanish imkoniyatidan mahrum bulib keldi. Mustaqillikka erishishimizdan avval: kim Imom al-Buxoriy, Xuja Ahmad Yassaviy, Imom at-Termiziy, Najmiddin Kubro, Abu Mansur Matrudiy, al-Marg`inoniy, g`azzoliy, Naqshband kabi allomalarimizning nomini tilga olar, ular qoldirgan boy Ma`naviy merosni urganish imkoniyatiga ega ediO`; Kim Qur`oni Karimni, Hadislarni, dinu-islomni erkin uqiy va urgana olardiO`; Kim Amir Temur, Mirzo ulug`bek, Bobur Mirzo singari Ma`naviy madaniyatimizning yulduzlari bulgan buyuk zotlar nomini erkin-emin tilga olar ediO`; Kim Abdulla Qodiriy, Chulpon, usmon Nosir, Fitrat, Behbudiy kabi Ma`rifatparvar, millatparvar bulgan ulug` zotlarni eslay olardiO` Bu kabi
savollarning son-sanog`i yuq. Mana
shularning uzi
ham milliy
Ma`naviyatimizning naqadar toptalganligini ta`kidlovchi misollardir.
15[15] %øà àñàð qi-áåò. 16[16] Êàðèìîâ È.À. Ìèëëèé èñòè3ëîë ìàôêóðà-õàë3 ýúòè3îäè âà áóþê êåëàæàêêà èøîí÷äèð. Ò` w000 é, qw-qe áåòëàð. Faqat mustaqillikni qulga olishimiz sharofati tufayligina Ma`naviy merosimizni, kuhna va navqiron tariximizni urganish, jahon tsivilizatsiyasidagi munosib urnimizni tiklash va demokratik jamiyat qurishdek baxtga musharraf buldik. Bunday imkoniyatlarni qulga kiritishimizda xalqimizning sevimli farzandi, ulkan davlat va siyosat arbobi, etuk olim, vatanparvar va millatparvar inson Islom Karimovning etakchilik va rahbarlik roli asosiy rol uynadi. Mustaqillikni qulga kiritganimizdan keyingi yillar ichida iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va Ma`naviy sohalarda katta muvaffaqiyatlar qulga kiritildi. Mamlakatimizda siyosiy barqarorlik vujudga keltirildi, bozor munosabatlariga utib bormoqdamiz, milliy Ma`naviy poklanish va tiklanishimizning murakkab vazifalarini vazminlik bilan amalga oshirmoqdamiz. Prezidentimizning milliy Ma`naviy tiklanishimiz borasida qilgan xizmatlari haqida fikr yuritganda, ularning kontseptual g`oyalarni ishlab chiqish bilan bir qatorda ana shularni amalga oshirish borasida qilayotgan katta xizmatlari haqida alohida ta`kidlash lozim buladi. Jumladan, 1994 yildayoq respublikamizda «Ma`naviyat va Ma`rifat» jamoatchilik markazini tuzish tug`risida farmon chiqarganlari, ularning faoliyatini takomillashtirish haqida g`amxurlik kursatayotganliklarini aytish joiz. Mustaqillik yillarida Ma`naviy merosimiz rahnamolari nomlari tiklandi, ular tavallud topgan kunlar nishonlanmoqda, asarlari chop etildi va etilmoqda. Chunonchi, Bahouddin Naqshband tavalludining 625 yilligi; Najmiddin Kubro tavalludining 850 yilligi keng nishonlandi. 1998 yilda Imom al-Buxoriy hazratlarining 1225 yilliklari, Ahmad al-Farg`oniyning 1200 yilligi nishonlanishida bosh-qosh bulganliklarini ta`kidlash lozim. Mustaqillik yillari Quroni Karim uzbek tiliga tarjima qilinib kup nusxada chop etildi. Imom al-Buxoriyning turt jildlik hadislarini chop etish tugallandi. Xoja Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar» tuplami chop etildi. Kuplab Qur`oni Karim sharhlariga oid kitoblar ham chop etilganligini va ulardan xalqimiz bahramand bulayotganligining guvohi bulib turibmiz. Mustaqillik yillari Iydi Ramazon va Qurbon Hayit kunlari diniy qadriyatlarimizning bayrami sifatida nishonlanmoqda. Navruz umumxalq bayrami sifatida xalqimiz hayotidan mustahkam urin oldi. Har yili 3000 dan ortiq vatandoshlarimiz muborak haj safarlarini ado etmoqdalar. Mustaqillik yillari kuplab masjid va madrasalar ta`mirlandi. Amir Temur, Mirzo ulug`bek, Bobur Mirzolarning nomi qayta tiklandi. Amir Temur tavalludining 660 yilligi, Mirzo ulug`bekning esa 600 yilligi keng nishonlandi va shu munosabat bilan yurtimizda beqiyos Ma`naviy-ma`rifiy ishlar amalga oshirildi. Mustaqillik tufayli milliy istiqlolimiz kurashchilari Abdulla Qodiriy, Chulpon, Fitrat, usmon Nosir, Behbudiy va boshqalarning nomi tiklandi, asarlari chop etildi, ular tavallud topgan kunlar umummilliy bayram sifatida nishonlandi. Qatag`on yillarida millatimiz mustaqilligini ta`minlash yulida qurbon bulgan xalqimizning ana shu sevikli farzandlarining muborak nomlarini abadiylashtirish maqsadida Vatanimiz poytaxti Toshkent shahrida Shahidlar hiyoboni barpo etildi. uzoq tariximiz, boy madaniyatimiz, serqirra Ma`naviyatimizdan guvohlik beruvchi Xiva va Buxoro shaharlarining 2500 yillik tuylari 1997 yilda katta tantanalar bilan nishonlandi. Vazirlar mahkamasining qaroriga binoan xalqimizning milliy qahramoni buyuk vatanparvar Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi, xalqimizning buyuk merosi hisoblangan «Alpomish» dostonining 1000 yilligi, milliy-Ma`naviyatimiz rivojiga ulkan hissa qushgan buyuk davlat arbobi, fan homiysi Muhammad Rizo Erniyozbek ug`li Ogahiyning 190 yilliklari 1999 yilda keng nishonlandi. Bu yil esa ilohiyot ilmining darg`asi Abu Mansur al-Moturidiyning muborak yubileyi, kelgusi yil yana bir ulkan merosimiz hisoblangan «Avesto»ning 2700 yilligini nishonlashga qizg`in tayyorgarliklar ketmoqda. uzbek tilining davlat tili darajasiga aylanishi borasida bir qator ijodiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, davlat idoralarida ish yuritish, shaharlarda kuchalar va joylarni nomlashda tarixiy haqiqat tiklanmoqda. Ma`naviy merosimiz sanalgan kuplab asarlar uzbek tiliga tarjima etilmoqda. Xullas, mustaqillik yillari biz uchun uzbek tilining xalq va davlat hayotidagi asosiy ahamiyati va urnini tiklash borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Shu tariqa millatning qadr- qimmati, mustaqil davlatimizning qadr-qimmati mustahkamlandi, maktablar va oliy uquv yurtlarida uzbek tilini rusiyzabon yoshlarning urganishi uchun ham katta imkoniyatlar yaratib berilmoqda. Mustaqillik yillari Ma`naviyatimizning muhim elementi hisoblangan ta`lim va tarbiya tizimiga milliy ruh bag`ishlashda bir qator ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, Prezidentimiz tashabbusi va bevosita rahbarligi ostida «Ta`lim tug`risida qonun», «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi» va «Sog`lom avlod dastur»ining qabul qilinishi milliy Ma`naviyatimizning yuksalishida, mamlakatimizning kelajakda rivojlangan mamlakatlar qatoridan munosib urin egallashi, millatimizning obru-e`tiborining oshib borishida muhim ahamiyatga ega buldi. Bugungi kunda mamlakatimizning eng iqtidorli 2000 dan ortiq yoshlari rivojlangan xorijiy mamlakatlarning oliy uquv yurtlarida ta`lim olmoqdalar. «Mahalla», «Kamolot», «Sog`lom avlod uchun», «Nuroniy», «ulug`bek», «umid», «ustoz» kabi jamg`armalar ham Prezidentimiz tashabbusi bilan vujudga keldi. ular bugungi kunda ta`lim, tarbiya va milliy Ma`naviyatimizni rivojlantirish ishlariga katta yordam bermoqda. Eng muhimi bugungi kunda mustaqilligimiz ta`minlandi, millatimiz qadrini, g`ururini, or-nomusini, milliy-Ma`naviy merosimizni tiklash borasidagi harakatimiz Prezidentimiz rahnamoligida haqiqatga aylandi. Bu haqiqat. Bundan hech kim, xatto muxoliflarimiz ham kuz yumolmaydi. Bu muvaffaqiyatlarimiz utmishda faqat orzu edi, xolos. Qilingan ishlar, Ma`naviy merosimizni uzlashtirish, milliy uzligimizni anglash va boshqa kuplab Ma`naviy hayotimizda sodir etilgan uzgarishlar mustaqilligimizning mevasi hisoblanadi. Shuning bilan bir qatorda milliy-Ma`naviy tiklanish borasida kulami jihatidan juda katta vazifalar turibdi. Biz millatimiz tarixi va merosini chuqur urganishimiz lozim buladi. Zero, Prezidentimiz Islom Karimov ta`kidlaganidek, «Biz xalqni nomi bilan emas, balki madaniyati, Ma`naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar tashlaymiz» 17[17] .
Prezidentimiz nomi bilan bog`laydi. Milliy-Ma`naviy tiklanishimiz borasida Prezidentimiz tomonidan amalga oshirilgan muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega bulgan ishlar qatoriga yana quyidagilarni qushish lozim buladi:
a) milliy-Ma`naviy tiklanishimizning ilmiy-nazariy kontseptsiyasini ishlab chiqqanligi va istiqbolda Ma`naviy taraqqiyotimizning XXI asrdagi vazifalarini belgilab berganligi; b) milliy-Ma`naviy tiklanishning mamlakatimizning totalitarizmdan demokratik jamiyatga utish sharoitidagi uziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslab berganligi va uning faqat milliy, ijtimoiy-Ma`naviy tafakkurimizda emas, shuning bilan birga umumijtimoiy-falsafiy tafakkur taraqqiyotida yangi yunalish boshlab berganligini ham ta`kidlash lozim buladi. Islom Karimov tomonidan amalga oshirilgan barcha ishlar xalqimizning qaddini kutarmoqda, uzligini anglashga va mamlakatimizning rivojlanishiga xizmat qilmoqda, millatimiz abadiyligini mustahkamlamoqda. Mazkur mavzuda ma`ruza uqilganda yuqorida keltirilgan har bir g`oyaning mohiyati va mazmunini tushuntirishda muallim masalani har tomonlama kengaytirgan holda talabalarga etkazishga e`tiborini qaratishi lozim buladi. Eng muhimi, talabalar uqilgan ma`ruzadan kelib chiqqan holda, kutarilgan masalalarni kengroq, chuqurroq urganib, amaliy mashg`ulotlarda, referat yozishda mustaqil fikr yuritish hamda chuqur uzlashtirishlari lozim. uqituvchi Ma`naviyat tushunchasini bayon etar ekan, oxirgi yillar mobaynida kupchilik ziyolilarimiz Ma`naviyat nima degan savolga javob izlab, qizg`in izlanish ishlari olib borayotganliklarini aytish joiz buladi. Bunga sabab Ma`naviyatning kup qirrali tushuncha ekanligidir. u inson faoliyatining barcha qirralarini, uning yaqqol kuzga tashlanuvchi zohiriy va yashirin, ichki ruhiy - botiniy tomonlarini ham qamrab olganligidadir. Hozirda matbuotda ushbu mavzuga bag`ishlab kuplab maqola va mulohazalar e`lon qilinmoqda, kitoblar chop etilmoqda.
17[17]
Êàðèìîâ È.À. Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê é53. o-áåò. Ochig`ini aytish kerak, bu suz, bu tushuncha «sovetlar tuzumi davrida» kup ham tilga olinmas, muhokama qilinmas edi. Albatta, bu holatning uz sabablari mavjud bulgan. Bular haqda keyingi ma`ruzalarimizda alohida tuxtaymiz. uqituvchi, avvalo, Ma`naviyat - insonni jamiki boshqa mavjudot-lardan ajratib turishini alohida uqdirib utishi lozim. Inson - tabiatning, barcha mavjudotning gultoji deyilganda uning ushbu xislati, ya`ni yuksak Ma`naviyat egasi bula olish imkoniyati nazarda tutiladi. Bu imkonni boshqa jonzotlarda kurmaymiz. Moddiy narsalar odamga jismoniy oziq va quvvat bersa, Ma`naviyat unga ruhiy oziq va qudrat bag`ishlaydi. Faqat moddiy jihatdan ta`minlanish bilan kifoyalanish - ongsiz va ruhsiz maxluqotlarga xos. Ma`naviyatga intilish esa ruh va ong egasi bulmish odamzotgagina xos fazilatdir. Ma`naviyat odamning ruhiy va aqliy olami majmui kabi murakkab ijtimoiy hodisadir. Yuqorida aytganimizdek, Ma`naviyat juda keng qamrovli tushuncha bulib, uni bir jumlada ifodalash nihoyatda mushkul. Ma`naviyat kuproq inson qalbiga, botiniy tomoniga qaratilganligi bilan ajralib turadi. Shu ma`noda Ma`naviyat inson qalbidagi ilohiy bir nur sanaladiki, bu ilohiy nur hech bir jonzotda yuq. Ma`naviyat shunday sehrli tilsimki, uni tugal echishga bashar qudrati etmaydi. Shunday ekan, uqituvchi dars davomida «Ma`naviyat» tushunchasiga bir yula mukammal ta`rif berishga urinmasligini, mavzuga muqaddima tarzida yondashib, uning ba`zi jihatlarini aks ettiruvchi ta`riflarni berib utishini maslahat beramiz. Bu borada ham Prezidentimiz Islom Karimovning nazariy qarash-lariga, milliy qadriyatlarimizni, tarixiy va madaniy merosimizni tiklash borasidagi amaliy faoliyatlariga tayanishimiz, uni uzimiz uchun dasturulamal qilib olishimiz maqsadga muvofiq. Yurtboshimiz «Turkiston» gazetasi muxbirining savollariga javoblarida, Ma`naviyat ham borliq, tabiat, jamiyat kabi uzluksiz harakatdagi jarayon ekanligini, inson fikri, tafakkuri, his-tuyg`usi tinim bilmaganidek, ularning mahsuli bulmish Ma`naviyat ham doimo uzgarish va yangilanishda bulishini uqdiribu` «Ma`naviyat avvalambor odamni ruhan poklanishga, qalban ulg`ayishga chorlaydigan, inson ichki dunyosini, irodasini baquvvat, iymon-e`tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg`otadigan kuch... 18[18] » deb ta`riflagan edilar. Bu ta`rifda inson faoliyatining barcha Ma`naviy qirralari qamrab olingan bulib, biz bundan buyon Ma`naviyat haqida suz yuritganimizda unga metodologik asos sifatida tayanamiz. Keyingi paytlarda Ma`naviyatga oid e`lon qilinayotgan maqo-lalarda, utkazilayotgan anjumanlarda «Ma`naviyat» tushunchasiga ta`rif berish, uning jamiyat, inson va millat taraqqiyotidagi urniga katta e`tibor qaratilmoqda. Xususan, taniqli faylasuf A.Jalolov «Mustaqillik ma`suliyati» asarida «Ma`naviyat - insonning zot belgisi, uning faoliyatining ajralmas tarkibiy qismi, ongi, aql-zakovatining mahsuli» 19[19]
, - deb ta`riflagan. «Hayot falsafasi va falsafa hayoti» maqolasida bu ta`rifni yanada kengaytirib, mukammalroq tarzda quyidagicha ta`riflaydi: «Ma`naviyat - inson faoliyatining ruhiy mazmuni bulib, kishilar uning vositasida uzlarini anglaydilar, jamiyatni, tabiatni, ularning mavjudligi hamda taraqqiyoti xususiyatlarini urganadilar, qonunlarini kashf etadilar va ularga tayanib, uz turmush sharoitlari, amaliy faoliyatlari muammolarini hal etadilar» 20[20] . Muallif uz fikrini davom ettirib, Ma`naviyatsiz hayotni qorong`i bir xonaga uxshatadi. Kurinadiki, bir muallifning uzi Ma`naviyatni ta`riflashga turlicha yondashadiki, bu ham Ma`naviyatning kup qamrovli tushuncha ekanligini kursatadi. «Vatan tuyg`usi» kitobining mualliflari «Ma`naviyat - jamiyatning, millatning va yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qobiliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi tushuncha» 21[21] , - deb ta`riflaganlar. 18[18]
Òóðêèñòîí ãàçåòàñè, 1999 éèë ôåâðàëü. 19[19]
Æàëîëîâ À. Ìóñòà3èëëèê ìàñúóëèÿòè. Òîøêåíò:, %3èòóâ÷è, qooy, wo-áåò. 20[20]
Ìóëî3îò. 1997, ¹ t, qt-áåò. 21[21]
Èáðîµèìîâ À., Ñóëòîíîâ Õ., Æ5ðàåâ Í. Âàòàí òóé2óñè. Òîøêåíò:, %çáåêèñòîí, qooy, qqq-áåò. Bundan tashqari bir qator olimlarimiz anjumanlarda qilgan ma`ruzalarida «Ma`naviyat - insondagi axloq, odob, bilim, ilm, iymon, ixlos va insoniyat kamoloti uchun ijobiy ta`sir qiluvchi tizim yoki Ma`naviyat - insonning aqliy, axloqiy, ilmiy, amaliy, mafkuraviy qarashlar yig`indisi hisoblanib, diniy va dunyoviy qarashlarining aks etish darajasidir», deb ta`rif berib kelmoqdalar. A. Erkaevning fikricha, «Ma`naviyat – insonning ijtimoiy-madaniy mavjudot sifatidagi mohiyatidir, ya`ni insonning mehr-muruvvat, adolat, tug`rilik, sofdillik, vijdon, or-nomus, vatanparvarlik, guzallikni sevish, zavqlanish, yovuzlikka nafrat, iroda, matonat va shu kabi kuplab asl insoniy xislatlari va fazilatlarining uzviy birlik, mushtaraklik kasb etgan majmuidir» 22[22] .
Ma`naviyat muammosi bilan anchadan buyon shug`ullanib kelayotgan olimlarimizdan biri M. Imomnazarov mazkur masalaga bag`ishlab ikkita kitob chiqardi. Muallif birinchi kitobida «Ma`naviyat inson qalbidagi ilohiy nur...» 23[23]
,
- deb yozgan bulsa, ikkinchi kitobida «Ma`naviyat - inson qalbida, kungil kuzgusida aks etgan haqiqat nuridir, deyilgan ta`rif darhaqiqat, sufiyona ramziy ta`rifdir, zotan boshqacha ta`rif bu cheksiz mohiyatni cheklab quyadi» 24[24]
, - deb yozadi. E. Yusupov insonda mavjud buladigan hamma xislatlar emas, balki ijobiylarigina Ma`naviyat bula olishini kursatib: «Ma`naviyat - inson axloqi va odobi, bilimlari, iste`dodi, qobiliyati, amaliy malakalari, vijdoni, iymoni, e`tiqodi, dunyoqarashi, mafkuraviy qarashlarining bir-biri bilan uzviy bog`langan, jamiyat taraqqiyotiga ijobiy ta`sir etadigan mushtarak tizimdir» 25[25] , - deb ta`riflaydi. Albatta, yuqorida keltirilgan fikrlarning hammasida ham Ma`naviyatning kupgina qirralari uz ifodasini topgan va ularda mualliflar uzlarining nuqtai nazarlarini bildirganlar, ammo ularda inson salohiyatini ustirish masalasi e`tibordan chetda qolganligi kurinadi. Hali yana kuplab olimlarimiz Ma`naviyat tushunchasiga uz munosabatlarini bildiradilar va ana shu bildirilgan turli fikrlar asosida umumiy mukammal ta`rif shakllanadi, degan umiddamiz. Haliga qadar Ma`naviyat tushunchasiga mukammal ta`rif shakllanmaganligi sabab uning keng qamrovli, murakkab va ayni vaqtda «sodda» tushuncha ekanligida. Ma`naviyat kuproq insonning ichki, botiniy, yashirin dunyosini aks ettirishdir. Inson ichki, botiniy dunyosi esa gavhar tula tubsiz dengiz singaridir. Bu dengizdan qancha gavhar olsangiz tugamagani singari inson ichki dunyosi ham tubsiz, rang-barang tarzda namoyon buladi. Inson qalbiga, botiniy dunyosiga qanchalik chuqur kirib borsangiz, shunchalik turli-tumanlik bilan toblanib, uzining yangidan-yangi qirralarini namoyon etadi. Mana shuning uchun ham Ma`naviyat tushunchasiga mukammal, har taraflama tuliq ta`rif berish mushkulroq. Yuqoridagilardan kelib chiqib, Ma`naviyat - insonning ruhiyatini, uning uz-uzini anglashi, didi, farosati, adolat bilan razillikni, yaxshilik bilan yomonlikni, guzallik bilan xunuklikni, vazminlik bilan johillikni ajrata bilish qobiliyatini, aql-zakovatini, yuksak maqsad va g`oyalarni quya bilish, ularni amalga oshirish uchun harakat qilish va intilish salohiyatidir, - deb ta`rif berish urinli deb hisoblaymiz. Albatta, bu ta`rif eng oxirgi, qiyomiga etgan, mukammal deb, aytishimiz mumkin emas. Odam ota-onadan tug`iladi, ammo uning axloqi, odob borasidagi fazilatlari, ya`ni Ma`naviy dunyosi jamiyatda, ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy munosabatlar ta`sirida shakllanadi. Insonning Ma`naviy olami asosan ijtimoiy taraqqiyotning mahsuli bulsa ham, u uz navbatida, jamiyat taraqqiyotiga nihoyatda katta ta`sir kursatadi, uni belgilab beradigan omillardan biri sanaladi. Odamlarda axloq, odob, iymon, vijdon, xalollik, mehnatsevarlik, baynalmilalchilik, insonparvarlik e`tiqodi, vatanparvarlik, milliy va insoniy g`urur tuyg`usi, burch va mas`uliyatni his qilishi qanchalik kuchli, yuqori bulsa, jamiyat taraqqiyotining zaminlari ham kengayishiga, tinchlik, osoyishtalik, hamjihatlik barqaror bulishiga olib keladi.
22[22]
Ýðêàåâ À. Ì1íàâèÿò-ìèëëàò íèøîíè. Òîøêåíò. Ì1íàâèÿò, qoou, wu-áåò. 23[23]
Èìîìíàçàðîâ Ì. Ì1íàâèÿòèìèçíèíã òàêîìèë áîñ3è÷ëàðè. Òîøêåíò: Øàð3, qooy, y-áåò. 24[24]
%øà ìóàëëèô. Ìèëëèé Ì1íàâèÿòèìèç íàçàðèÿñèãà ÷èçãèëàð. Òîøêåíò: Øàð3, qooo, qr-áåò 25[25]
Þñóïîâ Ý. Èíñîí êàìîëîòèíèíã Ì1íàâèé àñîñëàðè. Òîøêåíò: Óíèâåðñèòåò, qooi, er-áåò. Islom Karimov Oliy Majlisning Birinchi chaqiriq, Birinchi sessiyasida suzlagan nutqidau` «Taraqqiyot taqdirini Ma`naviy jihatdan etuk odamlar hal qiladi. Texnikaviy bilim, murakkab texnologiyani egallash qobiliyati Ma`naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kerak. Aqliy zakovat va ruhiy-Ma`naviy salohiyat - Ma`rifatli insonning ikki qanotidir» 26[26]
, - deb kursatgan edi. Jamiyat taraqqiyotining har bir yangi bosqichi kishilarning Ma`naviy kamolatida ham yangi davrning yuzaga kelishidir. Ma`naviyatsiz adolatli, yuksalish imkoniyatiga ega bulgan jamiyat bulmaganidek, jamiyatsiz Ma`naviyat ham rivojlanishi mumkin emas. Jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy sohalarida mavjud bulgan muammolarini Ma`naviyatni rivojlantirish, unga tayanish orqali hal etish mumkin. Ma`naviyat millatni taraqqiyotga etaklovchi, davlatning qudratini oshiruvchi muhim omil sanaladi. Chunki qaerda, qaysi mamlakatda Ma`naviyat yuksak darajada bulsa, usha joyda, usha mamlakatda johillik, hasadguylik, beparvolik, xudbinlik, yalqovlik, manmanlik, tekinxurlik, g`iybat qilishlik, kurolmaslik, yovuzlik, tuhmat qilish kabi salbiy illatlar, Ma`naviyatsizlik kurinishlariga urin qolmaydi. Ma`naviyat har doim Ma`rifat bilan uyg`un holatda rivojlanib boradi. Ma`rifat - bilish, bilim, tanish va ma`lumot, - degan ma`noni anglatadi. Insoniyatning bir jamiyatdan ikkinchi jamiyatga, bir tarixiy davrdan ikkinchi bir yangi tarixiy davrga utishi Ma`rifatparvarlikdan boshlanadi. Zamonaning, millatning eng etuk, ongli, oq-qorani tanigan, fidoyi, elim, yurtim deb yashovchi, uzoqni kuzlovchi Ma`naviyatli kishilari Ma`rifatparvarlik bilan shug`ullanganlar. Chunki, Ma`rifat - Ma`naviy qaramlik, qurquv va hadikni bartaraf etadi, insonga beqiyos ilohiy qudrat, mislsiz salohiyat baxsh etadi. Mamlakat, millatning ozodligi - uning ma`rifiy uyg`oqligidadir. Odamzod naslining ulug`ligi esa bilimdan. Bilingki, bilim va Ma`naviyat uylab kurilsa, misoli bir jilov. u insonlarni barcha yomon, yaramas ishlardan, ya`niki Ma`naviyatsizliklardan tiyib turadi. Shu tufayli ota-bobolarimiz, avlod-ajdodlarimiz doimo Ma`rifat va Ma`naviyatga intilib yashaganlar. ular Ma`naviyat va Ma`rifat chiroqlarini mash`ala singari yoqqanlar. Yuksak Ma`naviyat va Ma`rifat tufayli Turon zamin er yuzida shuhrat qozongan. Prezidentimiz Islom Karimovning mamlakatimizda Ma`naviyat va Ma`rifatga katta e`tibor berayotganliklarining asosiy sababi ham ana shu Ma`naviy zaminlarni qayta tiklash orqali taraqqiyotga erishish mumkinligini kursatishidir. Oliy Majlisning XIV sessiyasida qilgan ma`ruzalarida ta`kidlaganlaridek, 2005 yilga qadar respublikamizda 1611 ta kasb-hunar kolleji va 181 akademik litseydan iborat bulgan urta maxsus va kasb-hunar uquv yurtlarining zamonaviy tarmoqlarini bunyod etish rejalashtirilgan 27[27] .
yuritish jarayonida, yana bir narsaga, chunonchi Ma`rifat va Ma`naviyat, Ma`naviyatlilikning nisbati masalasiga ham e`tibor berishi lozim. Ma`naviyatli odamlarning hammasi ham doimo Ma`rifatli, shu bilan birga Ma`rifatli, ilmli kishilarning ham hammasi yuksak Ma`naviyatli bulavermaganlar. Shunday kishilarga qarata haqli ravishda olim bulibti-yu, ammo odam bulmapti iborasi ishlatiladi. Boshqacha aytganda insonlar borki, olim emas. Bulmasa bulmas, ammo Ma`naviyati yuksak. Olimlar borki, inson zotiga loyiq emas. Bunisi og`ir. ulardan elga, yurtga foyda yuq. Shuning uchun xalqimiz: «Olim bulma - odam bul», - iborasini ishlatib kelgan. Bu Ma`naviyat va Ma`rifat bir-birini inkor etadi degani emas. Aksincha, Ma`naviyat va Ma`rifat bir-biriga chambarchas bog`liqdir. ular bir-birini quvvatlab, uzaro ta`sirlanib rivojlanib boradi. Zaminimizda kamol topgan, el-yurtga tanilgan buyuk zotlar, komil insonlar uzlarida Ma`naviyat va Ma`rifatni yuksak darajada mujassam etgan allomalar bulganlar. Shundan kelib
26[26]
Êàðèìîâ È.À. %çáåêèñòîííèíã ñèéîñèé-èæòèìîèé, è3òèñîäèé èñòè3áîëèíèíã àñîñèé òàìîéèëëàðè. Ò., %çáåêèñòîí, qoot, ry-áåò. 27[27]
¹àðàíã. Êàðèìîâ È.À. %çáåêèñòîí ÕÕI àñðãà èíòèëìî3äà. ei-áåò. chiqib, aytish mumkinki, hozirgi davrda milliy kamolot yuli, komil insonni, sog`lom avlodni voyaga etkazish yuli mana shu yul, bundan boshqa yul yuq. Ma`naviyat va Ma`rifat xalqimizning, millatimizning kelajagi uchun suvday va havoday zarur.
Ma`naviy va ma`rifiy tarbiyani birga olib borish taraqqiyot taqozosi. ularni boshqa-boshqa olib borib bulmaydi... Ma`naviyat ham uzining bir qator kategoriyalariga - tushunchalariga va rivojlanish qonuniyatlariga egadir. uning tushunchalariga shaxsning uz-uzini anglashi, bilimdonlik, qalbi tozalik, saxiylik, samimiylik, hayrihohlik, iymonlilik, halollik, e`tiqodlilik, diyonatlilik, poklik, mehr-shafqatlilik, vijdonlilik, rostguylik, adolatparvarlik, ota-onaga hurmat, oilaga sadoqat, vafodorlik, tug`rilik va boshqalar; millatning vakili sifatida: milliy uz-uzini anglash, milliy g`urur, millatparvarlik, vatanparvarlik, millat taqdiriga nisbatan mas`uliyatni, milliy manfaat ustivorligini his etish, milliy til, milliy tarix, adabiyot, san`at, urf-odatlar, an`analar, qadriyatlar, davlat tizimiga hurmat, qonunlarga hurmat va itoatkorlik, vazminlik, uz kasbining mohir ustasi bulish, mamlakat ichki va tashqi faoliyatidan habardor bulish va uni qullab-quvvatlash, mamlakat ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, Ma`naviy hayotida faollik va boshqalar kiradi. Ma`naviyatning yuqorida keltirilgan tushunchalaridan kurinib turibdiki, Ma`naviyat har bir insonning millat, jamiyat, davlat hayoti, insonlararo buladigan va ijtimoiy hayotga nisbatan buladigan munosabatlarini uz ichiga oladi. Yuqoridagilardan tashqari, Ma`naviyatning boshqa bir qator tushunchalari ham bor. Bu erda gap ularning hammasi ustida tuxtash haqida emas, balki Ma`naviyatning kup qirrali, keng qamrovli ekanligi, u inson ongi, ruhiyati, ichki dunyosining salohiyati, xatti-harakatlari kabi bir qator masalalarni uz ichiga olishini tushunib etish haqida bormoqda. Ma`naviyatni chuqur tahlil qilishda ana shu kursatilgan tushunchalarni uyg`un holda tahlil qilish maqsadga muvofiq buladi. Ma`naviyat rivojlanishi ham ma`lum qonuniyatlarga tayanadi. Garchand bunday qonuniyatlar bir necha yunalish va jarayonlarni uz ichiga olsa ham, ularni yirik guruhlarga ajratish mumkin. Birinchi guruhga shaxs, millat yoki jamiyatning ichki salohiyati bilan bog`liq bulgan qonuniyatlar kiradi. Ya`ni shaxs, millat yoki jamiyatning ichki salohiyati mustahkam, zaminlari chuqur bulishi Ma`naviyat rivojlanishining asosini tashkil qiladi. Agar ichki salohiyat nochor bulsa, shaxs barkamollik darajasiga, millatning uz bir butunligini saqlashga va ayni paytda jamiyatning yuksak taraqqiyot pog`onasiga erishishiga salbiy ta`sir kiladi. Yana ham aniqroq qilib aytiladigan bulsa, ichki salohiyat asosiy tayanch va ob`ektiv zaruriyatdir. Ichki salohiyatning darajalari esa ob`ektiv va sub`ektiv omillar bilan bog`liq buladi. uning rivojlanishi ularning uyg`un holatda bulishini taqazo etadi. Ichki salohiyatning mustahkam bulishi, tarixiy taraqqiyot bosqichi yoki shaxs shakllanish jarayoni qanday murakkab bulmasin, baribir zaruriy sharoitlar yuzaga kelgan paytda shaxs Ma`naviy kamolotini va millatning yuksalishini ta`minlashga xizmat qilaveradi. Ikkinchi guruh qonuniyatlariga shaxslar va millatlarning uzaro munosabatlari jarayonida sodir buladigan «uzaro ta`sir» va «uzaro boyitish» orqali namoyon buladigan jarayonlar kiradi. Ya`ni shaxs Ma`naviy kamoloti onadan tug`ilishi bilan yuzaga kelmaydi. Xuddi shuningdek millat ham tarixiy taraqqiyotning ma`lum bosqichlarida boshqa xalqlar, millatlar bilan hamkorlik natijasida yuzaga keladi. Hech qachon shaxs, inson uzgalarsiz yashay olmaganidek, millat ham boshqa millatlar, xalqlar bilan aloqa qilmasdan taraqqiy qila olmaydi, boz ustiga bugungi kunda dunyoda «sof» millat borligiga hech kim guvohlik yoki kafolat bera olmaydi. Jamiyat ham xuddi ana shu qonuniyat asosida rivojlanadi. Ma`naviyat ana shu uzaro munosabatlar va «ta`sirlar» asosida rivojlanib boradi. Bu jarayonda bir tomon ikkinchisiga nimanidir «beradi» va nimanidir «qabul» qiladi. Shunday qilib, Ma`naviyat rivojlanishidagi «ta`sir» va «aks ta`sir» qonuniyati mavjud bulib, u Ma`naviyatning rivojlanib borishini ta`minlashga xizmat qiladi. Ma`naviyat tushunchalari va uning rivojlanish qonuniyatlari ushbu kursning boshqa mavzularida ham urganilishini e`tiborga olib, bu urinda qisqa tuxtab utishni lozim topdik. Yuqorida Ma`naviyatning jamiyat, shaxs va millat hayotidagi muhim urni haqida fikr yuritildi. Ammo uni real hayotga qanchalik tadbiq qilish yo qilmaslik davlat olib borayotgan siyosat bilan bog`liq. Tug`ri, shaxs va millat shakllanishi yoki jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida Ma`naviyatning roli va ahamiyatiga e`tibor berib kelingan. Bugunga kelib Ma`naviyatning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatiga nisbatan munosabat tobora kuchayib bormoqda. Sobiq ittifoqdosh, bugungi mustaqil davlatlarning kupchiligida birida oldinroq, ikkinchisida keyinroq Ma`naviyat omilining roli va ahamiyatini oshirishga imkoniyat darajasida e`tibor berilmoqda. Bu borada uzbekistonning tarixan qisqa vaqt ichida Prezident Islom Karimovning bevosita tashabbusi asosida ma`lum tajribalarni tuplashga erishganligini ta`kidlash lozim buladi. Ma`naviyatni kutarish davlat siyosatida ustivor sohaga kutarildi va u uzining ijobiy natijalarini kursata boshladi. Prezidentimiz Islom Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning birinchi sessiyasida qilingan ma`ruzasida ham Ma`naviyat masalasi XXI asr busag`asida ikkinchi ustivor yunalish deb qaraldi. Hozirda erkin fuqaro Ma`naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifa ekanligi qayd etildi. Boshqacha aytganda, biz uz haq-huquqlarini taniydigan, uz kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bulayotgan voqea- hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg`un holda kuradigan erkin, har jihatdan barkamol, sog`lom avlodni tarbiyalashimiz kerak ekanligi uqdiriladi. Aslini olganda, hozirgi kunda Ma`naviyatning ustivor sohaga kutarilishining bir qator sabablari bor. Biz bu urinda ana shu sabablarning ba`zilarinigina kursatib utishni lozim topdik. Birinchidan, jamiyatda amalga oshiriladigan barcha vazifalarning taqdiri, unda yashaydigan odamlarning tafakkuri, ongi qay darajada usishi bilan bog`liqdir. ularning ongi va tafakkurini amalga oshirmoqchi bulgan vazifalar mohiyati va manfaati yunalishidan kelib chiqqan holda uzgartirmasdan turib kuzlangan maqsadga erishib bulmaydi. Ana shu ma`noda ham Ma`naviyat jamiyat hayotini uzgartirishning muhim mexanizmi hisoblanadi va har qanday davlat uz maqsadlari va manfaatlaridan kelib chiqqan holda uni rivojlantirishga ustivorlik bilan qaraydi. Ikkinchidan, mustaqillikning dastlabki yillarida sobiq Sovet mafkurasidan voz kechish bayrog`i ostida umuman har qanday mafkuraga qarshi kurash boshlandi. Bu uz navbatida odamlarning Ma`naviyatiga, shakllangan qadriyatlariga ham uzining salbiy ta`sirini utkaza boshladi. Ayniqsa, matbuotlarda ba`zi olimlar, birinchi navbatda iqtisodiy tafakkurni shakllantirish zarur, Ma`naviyat esa ana shu iqtisodiy tafakkur zaminida yuzaga keladi degan fikrlarni ilgari sura boshladilar. Oqibatda odamlar ruhiyatida yana bir tomonlama ketish turmush tarzida etakchi urinni egallay boshladi. Bu uz navbatida, milliy manfaatlar yoki vatanparvarlik haqida qanchalik gapirmaylik, u uzining biz kutayotgan natijalarini bermasdan, balki odamlarda shaxsiy manfaatlarga ustivorlik berishga xizmat qila boshladi. Bunday salbiy jarayonning yuzaga kelishi yangi jamiyat qurish uchun xatarli. uchinchidan, mustaqillikning dastlabki yillarida yuzaga kelgan iqtisodiy muammolar oldida odamlarning aksariyat qismi dovdirab qoldi, kupchilik hollarda yoshlarning ta`lim olish, kasb urganish, san`at va badiiy asarlarga qiziqishdan kura bozorga chiqish, pul topishga intilish xavfini yuzaga keltirdi. Tug`ri, pul topish, uz hayotining iqtisodiy imkoniyatini mustahkamlash har bir inson uchun hayotiy ehtiyoj va zarurat hisoblanadi. Ammo bu ehtiyoj shaxs va millat kamoloti manfaatlariga zid bulmasligi, ularning Ma`naviy qashshoqlashib ketishiga xizmat qilmasligi lozim. Ana shu yuzaga kelayotgan xavfli jarayonning oldini olish zarur. Turtinchidan, sobiq ittifoq sharoitida fan, texnika, maorif, oliy ta`lim, bir qator sanoat korxonalarini vujudga keltirish va rivojlantirishda kupgina yutuqlar qulga kiritilgan edi. Ammo, ular markaz va qolaversa «katta og`a» manfaatlariga xizmat qilgan. Ana shu potentsial sobiq Ittifoqdosh Respublikalarga turli bahonalar bilan rus millati vakillarini yuborish, ularni mahalliy xalqni boshqarish, ularga rus turmush tarzi, tili, urf-odatlarini, xarakterini singdirish hisobiga mamlakatda rus millati Ma`naviyati ustivorligiga tayanuvchi yagona til, Ma`naviyat va turmush tarzini shakllantirishga xizmat qilib kelgan edi. Bunday ayyorona va zuravonlik siyosati oqibatida millatlarning uzligini anglashga bulgan intilishiga katta zarba berildi. Bu sobiq ittifoqda umummilliy inqirozni yuzaga keltirdi. Bu inqiroz millatning «yuq» bulib ketishi xavfini vujudga keltirdi. Bunday salbiy jarayonning oldi olinmasdan, millatning rivojlanishiga erishib bulmaydi. uni bartaraf etish faqat milliy Ma`naviyatni tiklash va rivojlantirish orqali amalga oshirilishi mumkin. Beshinchidan, Ma`naviyatning davlat siyosatida ustivor bulishiga yana bir sabab, millat son jihatidan kattami yoki kichikmi bundan qat`iy nazar, uning real sub`ekt, ma`lum moddiy va Ma`naviy boyliklarni yaratuvchisi, iste`molchisi, boshqalarda uchramaydigan, uziga xos xususiyatlari mavjudligini va uzining mustaqil urniga ega bulishi kabi omillarni, ya`ni chinakam millat sifatidagi maqomini tiklash hayotiy ehtiyoj darajasiga kutarilgan edi. uni hal etish millat va davlatning kelajagi uchun amaliy ahamiyatga egadir. Oltinchidan, uzbeklar jahon tsivilizatsiyasiga ulkan hissa qushgan xalqdir. uning Ma`naviyat, fan, madaniyat sohasidagi erishgan yutuqlari jahon xalqlariga asrlar osha xizmat qilib kelmoqda. Ammo shurolar tuzumi davrida ajdodlari tomonidan yaratilgan ana shu yutuqlarni uzbek xalqining ongi va qalbidan «chiqarish» borasida ham katta ishlar amalga oshirilgan edi. Mustaqillik sharoitida esa uni qayta tiklash, jahon tsivilizatsiyasidagi munosib va adolatli urnini tiklash zarur edi. Bunga esa faqat Ma`naviyatni rivojlantirish orqali erishish mumkin. ettinchidan, Ma`naviyat millatni va butun mamlakat aholisini ma`lum maqsadlar sari davlat atrofiga uyushtiruvchi, ularni faollashtiruvchi, yorqin kelajakka ishontiruvchi, inson zotini ulug`lovchi, uning qadrini anglatuvchi ulkan «mexanizm» hamdir. Xuddi ana shu muhim «mexanizm»dan mustaqillikni mustahkamlash, islohotlarni amalga oshirish, millatimizning qaddini kutarishda foydalanishga bulgan ehtiyoj davlatimiz, eng avvalo Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan uz vaqtida anglab olindi. Ana shu sabablar va ehtiyojlar mustaqillikni qulga kiritganimizdan keyin Ma`naviyatni rivojlantirish va milliy merosni qayta tiklashni davlatimiz hayotida ustivor siyosat darajasiga kutarilishiga olib keldi. Shu sababli Respublika Prezidenti 1994 yil 23 aprelda «Ma`naviyat va Ma`rifat» jamoatchilik markazini tashkil qilish tug`risida»; 1996 yil 8 sentyabrda «Ma`naviyat va Ma`rifat» markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish tug`risida»; 1999 yil 3 sentyabr`da «Respubltka Ma`naviyat va Ma`rifat kengashini qullab-quvatlash tug`risidap» farmonlarini chikardi. 1996 yil 8 sentyabr`dagi farmonda, «...Ma`naviy-ma`rifiy islohotlar davlat siyosatining asosiy, ustivor yunalishi, deb hisoblansin» 28[28]
, deb belgilandi. 1998 yilning 24 iyulida Vazirlar mahkamasi «Ma`naviy-ma`rifiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va uning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari tug`risida» qaror qabul qildi. Yuqorida qayd etganimizdek, Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasida ham jamiyat Ma`naviyatini yanada yuksaltirish, islohotlarni amalga oshirishda davlat siyosatining ustivor yunalishi ekanligi yana bir bor qayd etildi. Bu sohadagi muhim vazifalar, oldimizda turgan muammolar va ularni kechiktirmay hal etish zarurligiga xalqimiz e`tibori qaratildi. Ana shu muhim hujjatlar mamlakatimizda Ma`naviyatni rivojlantirishga qaratilgan davlat siyosatini amalga oshirishda katta amaliy ahamiyatga ega buldi. Ma`naviyatni rivojlantirishdagi davlat siyosati Prezidentimizning «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblarida «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman» va «Tafakkur» jurnali bosh muharriri bilan bulgan muloqotida «Kuch - bilim va tafakkurda» 29[29] , degan kontseptual ahamiyatga ega bulgan fikrlariga monand ravishda amalga oshirilmoqda.
28[28] Õàë3 ñ5çè. qooy, q0 ñåíòÿáð. 29[29] «Фидокор», 2000 йил, 8 июн. |
ma'muriyatiga murojaat qiling