«Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi «Ma`naviyat asoslari»
Download 0.78 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Adabiyotlar
- Mavzu 3. Manaviyatda milliylik va umuinsoniylik. Qadimgi Markaziy Osiyo manaviyatining shakllanish jaraenlari Reja
Takrorlash uchun savollar: Siyosat va uning yunalishlarini qanday tushunasiz? uzbekiston siyosatining Ma`naviy jihatlarini qanday tushunasiz? Ma`naviyat va huquq, ularning uzaro bog`liqligi nimalarda kurinadi? Huquqiy, demokratik davlatning asosiy belgilari nimalarda deb bilasiz? uzbekiston Konstitutsiyasidan xalqimiz Ma`naviyati va ruhiyati qirralarini aks ettiruvchi misollar keltiring. Islom Karimovning rahbar xodimlarning asosiy Ma`naviy-ahloqiy xislatlari haqidagi fikrlarini izohlab bering. uzingiz rahbar xodim qanday xislatlarga ega bulishini istaysiz?
33[33]
¹àðàíã. È. Êàðèìîâ. Àäîëàò, âàòàí âà õàë3 ìàôààòè µàð íàðñàäàí óëó2. «Õàë3 ñ5çè» ãàçåòàñè, qooi éèë qq íîÿáðü. Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Istiqlol va Ma`naviyat T., uzbekiston, 1994 y. 2. Karimov I.A. uzbekiston buyuk kelajak sari. T., uzbekiston, 1998 y. 3. Prezident I.Karimovning uzbekiston Konstitutsiyasi o` yilligiga bag`ishlangan tantanali marosimdagi nutqi. Xalq suzi, 1999 yil 8-dekabr`. 4. Azizxujaev A. Davlatchilik va Ma`naviyat. T., Sharq, 1997 y. 5. Mustaqilliku` izohli ilmiy-ommabop lug`at. T., Sharq, 1998 y. 6. Yangi uzbekistonning o` zafarli yili. T., Sharq, 1999 y. 7. И.А.Каримов Юксак манавият енгилмас куч. Т., 2008 8 . Руўхыйлық тийкарлары Н., 2009 Mavzu 3. Manaviyatda milliylik va umuinsoniylik. Qadimgi Markaziy Osiyo manaviyatining shakllanish jaraenlari Reja: 1. Milliy Ma`naviyat va uning xususiyatlari. 2. umuminsoniy Ma`naviyat va uning zaminlari. 3. Bozor munosabatlari sharoitida millatlararo madaniy-Ma`naviy munosabatlarning kengayishi va chuqurlashuvi. 4. Qadimgi xalq og`zaki ijodiyoti va yozma yodgorliklarida Ma`naviyat masalalari. 5. Avesto»da inson, uning Ma`naviyati masalalari. 6. Moniylik va mazdakizm ta`limotlarida Ma`naviyat masalalari.
Milliy Ma`naviyat haqida fikr yuritar ekanmiz, bu tushunchani bilib olishni «millat» tushunchasini izohlashdan boshlash maqsadga muvofiq. «Millat» suzi «uzak», «tub mohiyat», «negiz» degan ma`noni bildiradi. «Millat» suzi arab tilida quyidagi uch ma`noni anglatadi: birinchi - din, mazhab; ikkinchi - ummat; uchinchi - xalq, qavm. Millat suzi Qur`oni Karimda ham qullanilgan. Quronda har bir millat vakili uz milliy qadriyatlarini rivojlantirishi savobli ish, uz millatidan, qavmidan kechib, boshqa millatga utib olishi esa gunoh deb ta`riflangan. evropa adabiyotida qullaniladigan «natsiya» suzi esa qabila, xalq degan ma`noni bildiradi. Binobarin, bu ikki tushunchada ham asosan muayyan etnik birliklarning uziga xosligini bildiruvchi ma`no yotadi. Oldingi ma`ruzalarda ta`kidlanganidek, insonlar, jamiyat rivojlanib borgan sari Ma`naviy munosabat, aloqalar rivojlanib boraveradi va ular jamiyat taraqqiyotida katta rol` uynab kelgan. Milliy Ma`naviyat, avvalo tarixiy hodisa ekanligi bilan ajralib turadi. u bir kunda, bir yilda, balki bir asrda ham mukammal shakllanmaydi. Milliy Ma`naviyat tarixi millatning Ma`naviy takomil jarayoni bilan bog`liq. unda ba`zan asrlar kunlarga va aksincha, kunlar asrlarga teng bulishi mumkin. Milliy Ma`naviy kamolot zamonda, ya`ni millatning butun tarixi davomida yuz beradi. Bunda esa u ba`zan shiddat bilan yuksalib borsa, ba`zan esa ma`lum darajada tanazzulga yuz tutishi ham mumkin. Insoniyat tarixiy jarayoni uchun bir narsa ayonki, tarix hodisalari, shaxslar, voqealar utib ketadi, moddiy madaniyat unsurlari emiriladi, ammo Ma`naviyat yuksalib, boyib, tobora kengroq kulam va teranroq mazmun kasb etib boraveradi. Millatning aksariyat qismi Ma`naviy tanazzulga yuz tutgan fojiaviy sharoitlarda ham milliy Ma`naviyat yuqolmaydi, kulami va mazmuni jihatdan uzi etishgan kamolot bosqichini yuqotmaydi. Milliy Ma`naviyat erishgan kamolot bosqichini yuqotish uchun (shu jumladan, umuman milliy Ma`naviyatni ham) ajdodlar yaratgan barcha Ma`naviy merosni mahv etish, insonlar xotirasini tamomila uchirib tashlash, ulardan hatto irsiy xotirani ham barbod qilib - manqurtga aylantirish kerak buladi. Bunday holdan Sizu Bizni Ollohning uzi asrasinA` Millat mavjud ekan, milliy Ma`naviyat buladi. Milliy Ma`naviyatni yuqotish mumkin emas. Milliy Ma`naviyatni yuqotish uchun qanchalik harakat qilinsa, shunchalik milliylikni, milliy Ma`naviyatni saqlash uchun kurash kuchayadi. Xulosa shuki, inson qalbidagi milliylikni yuqotish mumkin emas. Kurinadiki, milliy Ma`naviyat hodisasi ham tarixiy, ham bugungi kunda mavjudligini saqlab turgan kup ulchamli voqe`likdir. Inson Ma`naviy olami ulchamlari cheksiz bulib, uni hech bir narsa bilan ulchash, qiyoslash mumkin emas. Milliy Ma`naviyat avvalo milliy ongda rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham mustaqillikka erishganimizdan buyon milliy ongni rivojlantirishni tarbiyaviy ishning muhim bug`imi sifatida olib qaramoqdamiz. Milliy ongning rivojlanishi pirovard milliy uzlikni anglash sari etaklaydi. Milliy Ma`naviyatning asosiy belgi va uzagi - milliy axloq sanaladi. Bizning milliy axloqimizdagi belgilar boshqa xalqlar axloqiy qarashlarida muayyan tarzda namoyon buladi. Milliy Ma`naviyatda - milliy his, tuyg`u, ruhiyat ham muhim urin egallaydi. Chunonchi, zamona taqozosi bilan boshqa yurtga safarga borgudek bulsak va usha erda milliy kuy, qushiqni
eshitgudek bulsak, bizning vujudimizni ajib bir his, tuyg`u qamrab oladi va undan ruhiy huzur olamiz, qanoat hosil etamiz. Ya`ni Ma`naviy ozuqalanamiz. Milliy Ma`naviyatda - milliy manfaat ham muhim rol` uynaydi. Sobiq Shurolar davrida milliy manfaatni millatchilikka yuyganlar va milliy manfaat yuzasidan harakat qilgan kishilarni, rahbarlar va yozuvchilarni millatchi deb badnom etganlar. uzbek xalqi uchun umuminsoniy Ma`naviyat bilan birga milliy Ma`naviyat va uning boyliklari ham g`oyat qimmatlidir. Bularga uzbek xalqining uzi yaratgan, boyitgan, saqlab kelayotgan, avloddan-avlodga utib, boyib, sayqal topib, rivojlanib borayotgan milliy-Ma`naviy boyliklar, ajdodlardan qolgan axloqiy an`ana, marosimlar, axloqiy pand-nasihatlar va hokazolar kiradi.
urta Osiyolik mutafakkirlarning ilmiy merosida, manbalarda uzbeklarda qadrlangan, uzbekona axloq, odobga oid Ma`naviy fazilatlar haqida kuplab qimmatli fikr, ma`lumotlar mavjuddir. Zahiriddin Muhammad Bobur uzining «Boburnoma» asarida uzbeklarga xos bulgan kuplab Ma`naviy-axloqiy sifatlarni tasvirlaydi. Bular iymon va e`tiqodlilik, andishalilik, oilaga muhabbat, bolajonlik, halollik, birovning haqiga xiyonat qilmaslik, farzandlarning ota-onalariga, aka-uka, opa-singil, qarindosh-urug`lariga mehribonligi, diniy qadriyatlarga rioya qilish, savodxonlik, sahovatlilik, xushfe`llik, shirinsuzlik, mardlik, odillik, hayolilik, sahiylik, odamiylik, oq kungillilik, mehnatsevarlik va boshqalardir. urta Osiyoga sayohatga kelgan German Vamberi «Buxoro yoxud Mavorounnahr tarixi» asarida Oltin urdadagi uzbeklarning musulmoncha tarbiyalanganini, savdo-sotiqda og`ir vazminligini, oq kungillilik va samimiyligini, kamgapligini, sadoqatliligini, dovyurakligini, shinavandligini, oilaviy munosabatlarda pokligini, mulohazaliligi, andisha bilan tug`ri suzlashishini, ota-onaga hurmati va e`tiqodi kuchliligini, birinchi bulib utirmaslik va birinchi bulib suzlashmasligini, mug`ombirlikni bilmasligini, dinga e`tiqodi kuchli bulib, bu jihatdan anatoliyali turklarga uxshashligini kursatgan. uzbek xalqining hozirgi milliy Ma`naviyati va qadriyatlari utmish milliy Ma`naviyatining davomi bulib ularga dustlik, urtoqlik, mehmondustlik, odamgarchilik, insonparvarlik, axloqiy teranlik, tadbirkorlik, fazilatlilik, saxiylik, xushmuomalalilik, jamoa ichida uzini tuta bilishlik, hayolilik, sizlab muomala qilish, ozodalik, xushchaqchaqlik, xushfe`llik, mardlik, samimiylik, lutfi karamlilik, ruzg`orparvarlik, shirinsuzlik, tashabbuskorlik, ona-yurt va xalqiga muhabbatlilik, insoflilik, diyonatlilik, rostguylik, halollik, oru-nomuslilik, tug`rilik, rejalilik, poklik, sabr-andishalik, vazminlik, hojatbarorlik, ota-ona va kattalarni hurmat qilish, mehnatsevarlik, utmishga hurmat, insoflilik, iymonlilik, milliy g`urur, mustaqillikni qadrlash, vatanparvarlik, millatparvarlik va boshqa milliy, Ma`naviy - axloqiy fazilatlar kiradi. Millat, xalq bor ekan uning Ma`naviy dunyosida milliy jihatlar doim saqlanib qoladi. uzbeklarning milliy Ma`naviyati, erkak va ayollarning uziga xos sharqona axloqiy fazilatlari, ota-ona, farzandlar, quni-qushnilar, mahalla-kuy aloqalari, halollik, iymon, vijdon bilan bog`liq Ma`naviyati faqat utmish sadosi emas, balki hozirgi kun uchun ham xosdir. uzga millatlarning Ma`naviy qadriyatlari qanchalik ta`sir kursatmasin kattalarga, ota-onaga hurmat, kamtarlik, halollik, iymon, mehnatsevarlik, mehmondustlik singari milliy Ma`naviy fazilatlarimiz barqarordir. Chunki bu Ma`naviy xislatlar avloddan-avlodga utib qon-qonimizga singib ketgan. Ayollarimiz qanchalik zamonaviylashmasinlar, ular hayo, ibo, nomus bobida, oila, qarindosh-urug`larga nisbatan munosabat bobida sharqona, uzbekona fazilatlarni tark etmaydilar. Millat bor ekan, uning Ma`naviyati saqlanib qoladi va rivojlanaveradi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, ota-onani, yoshi ulug`larni va kichiklarning izzatini uz urniga quyish, hurmat qilish ham milliy Ma`naviyatimizga kiradi. Bu yul istiqlol va istiqbol muammolarini utmishning boy tajribasi bilan bog`lashga yaqindan yordam beradi. Odatda kishilar kupincha ikki ishda katta xatoga yul quyadilar. Birinchisi - yoshlarni hali yosh deb, ularga ishonmaganida, ikkinchisi - keksalarni qariya deb chetga surib quyganida. YOshlarda kelajakka intilish bilan bog`liq bulgan katta tashabbus, kuch va g`ayrat buladi. Keksalar esa hayot yulida kup issiq va sovuq kunlarni boshdan kechirib, boy tajriba orttirgani uchun ularda uzoqni uylab, bosiqlik bilan ish qilish, etti ulchab bir kesish singari Ma`naviy boylik va etuk tafakkur salohiyati bor. uzbeklarning «qari bilganni pari bilmas», degan hikmatida kup ma`no bor. YOshlarning tashabbusi, kuchi, g`ayrati keksalarning boy hayotiy tajribasi bilan bog`langandagina yaxshi ijobiy samara beradi. Keksa avlodning bilimi, hayot tajribasi yoshlar uchun Ma`naviy kamolot va ibrat maktabidir. Keksa avlodning hayot tajribasini mensimaslik hamma davrlarda ham jamiyat uchun falokatli oqibatlarga olib kelgan. Chunonchi, 1920- 30 yillarda hali hayotda biror og`ir saboqni kurmagan, baland-pastni bilmagan 15-17 yoshlik komsomollar kuplab ishbilarmon, mehnatsevar dehqonlarni quloq qilish, molu-mulkini musodara etib, uzoq erlarga badarg`a qilish vazifasini uz zimmasiga olgani ham katta iqtisodiy, ijtimoiy, Ma`naviy buxronlarga sabab buldi. Hozir ham keksalarning qadriga etmaydigan, ularni mensimaydigan yoshlar oz emas. Bu uzbek milliy Ma`naviyatidagi salbiy bir hol, kurinish. uning oldini olish zarur. Sovet totalitar tuzumi sharoitida Ma`naviy-axloqiy fazilatlarning milliy jihatlari, an`analarini inkor etish yoki kamsitish kuchaydi. ularni Ma`naviy qoloqlik ifodasi sifatida talqin etildi. Sharq xalqlarining, jumladan uzbek xalqining ming yillik Ma`naviy boyliklarini uzida mujassamlashtirgan hadislar, shariat hukmlari diniy xurofat sifatida qoralandi. Xalqimizning axloq, andisha, sharmu-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati tug`risidagi Ma`naviy qadriyatlariga zid bulgan evropacha an`analar yoshlar Ma`naviyatiga salbiy ta`sir utkazdi. Shu tufayli Ma`naviy tubanlik yuzaga keldi. Yoshlarda asriy milliy Ma`naviyatimizga zid bulgan bag`ritoshlik (farzandni, ota-onani tashlab ketish singari), qotillik (uz farzandini uldirib yashirish), xudbinlik, maishiy buzuqlik, giyohvandlik kabi Ma`naviy qiyofa yuzaga kelib, ildiz ota boshladi. Abdulla Avloniy va boshqa Ma`rifatparvar fidoiylar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkistonda hukmron bulgan Ma`naviy inqiroz haqida gapirib, bu og`ir vaziyatdan ta`lim-tarbiya ishlarini yaxshilash, axloqni yuksaltirish orqaligina chiqish mumkinligini qayd qilgan edilar. «Tarbiya, - degan edi Abdulla Avloniy, - bizlar uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir». Bu fikrlarning ahamiyati hozirda ham kamaygani yuq. uzbek millati faqat milliy Ma`naviy kamolat orqaligina yuzaga kela boshlagan milliy-Ma`naviy aynishning oldini olishi mumkin. Sovet totalitar tuzumi barbod bulishi, uzbekistonning uz mustaqilligini qulga kiritishi jamiyatimiz Ma`naviyatida chuqurlashib borayotgan inqirozning oldini olish uchun tangrining inoyati, xalqimizning baxti buldi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyatimizda milliy Ma`naviy poklanish, unglanish, tiklanish jarayoni yuz berdi. YOsh avlodni, Siz kabi talaba yoshlarni vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik ruhida tarbiyalash, milliy g`urur tuyg`usini kuchaytirish, iymon, vijdon, halollik, poklik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik singari xislatlarni shakllantirish, mustaqillikning ongli fidoyisiga aylantirish hozirgi kundagi milliy-Ma`naviy tarbiya ishining asosiy maqsadidir. Shu urinda milliy-Ma`naviy tarbiya va uning asosiy yunalishlari va mohiyatini aniqlab olish zarur. Milliy tarbiya - u yoki bu millatni, elatni tashkil qiluvchi kishilarning milliy madaniyatni, merosni, qadriyatlarni, urf-odatlarni, an`analarni uzlashtirishdagi faoliyatini rivojlantirish bulib, u milliy ong va milliy uzlikni anglashning sub`ektidir. Milliy tarbiyaning asosiy yunalishlarini millatparvarlikni, xalqparvarlikni, vatanparvarlikni, mehnatsevar-likni, yuksak insoniylikni rivojlantirish, merosni, urf-odatni, qadriyatlarni, fan, texnika, texnologiyalarni uzlashtirishga intilishni rivojlantirish, mehr-oqibat, iymon-e`tiqod, or- nomus, insof-diyonat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini tushunib etish va unga amal qilish ruhiyatini shakllantirish kabilar tashkil etadi. Milliy tarbiyaning yana bir yunalishi – ota-ona, qarindosh-urug`larning hurmatini joyiga quyish, oilaning muqaddasligi tuyg`ularining barkamol bulishiga erishish, uzaro munosabatlarda yonma-yon yashayotgan uzga millatlar va elatlar vakillarining manfaatlarini hisobga olish kabilar tashkil etadi. Xullas, Prezidentimiz Islom Karimov ta`kidlaganidek, milliy tabiatimizga xos bulgan mehr-oqibat, muruvvat, andisha, or-nomus, sharmu-hayo, ibo-iffat kabi betakror fazilatlar va
xalqimizning kup jihatdan ajratib turadigan bag`rikenglik, mehmondustlik, oqkungillilik xususiyatlari haqida uzoq gapirish mumkin 34[34] .
Yuqorida qayd etganimizdek, umuminsoniy Ma`naviyat - butun insoniyatga, jahon xalqlariga tegishli bulgan Ma`naviy boyliklardir. umuminsoniy Ma`naviyat uzoq va yaqin utmishdagi hozirda esa Ma`naviy jihatdan juda qimmatli, inson qalbida uchmas iz qoldiradigan, mangu yashaydigan, insoniyat ijtimoiy manfaati, ehtiyoji uchun xizmat qiladigan, ularni ezgulikka yullaydigan Ma`naviy boyliklardir. umuminsoniy Ma`naviy boyliklariga esa ilm-fan, jumladan falsafiy tafakkur yutuqlari, adabiyot va san`at asarlari, kashfiyot va ixtirolar, Ma`naviy madaniyat durdonalari, hurfikrlik, umuminsoniy axloqiy me`yorlar va boshqalar kiradi. umuminsoniy Ma`naviyat uz ijobiy ahamiyatini hech qachon yuqotmaydi. Oltin zanglamas, quyosh qoraymas deganlaridek, umuminsoniy Ma`naviyat ham doim qadimiy va navqiron bulib turaveradi. ular umumbashariy Ma`naviyat deb ham yuritiladi. Inson ozodligi, salomatligi, har bir shaxsning yashash, bilim olish, keksayganda ijtimoiy himoyalanish imkoniyatlari va u haqda g`amxurlik qilish kabi Ma`naviy mas`uliyat uz ahamiyatini doim saqlab qolaveradi. Adolat, tenglik, ahil qushnichilik kabi Ma`naviy qadriyatlar asrlar osha yashab kelmoqda, uni butun insoniyat avaylab-asrab kelmoqda. Mehnatsevarlik, ezgulik, yaxshilik qilish, tinchlik, dustlik, halollik, vatanparvarlik va boshqalar ham umuminsoniy Ma`naviyat sanalib, u har bir xalq, millatda uziga xos ravishda namoyon buladi. uzidan kattalarni, ota va onani hurmat qilish, farzandlar haqida g`amxurlik qilish ham umuminsoniy Ma`naviy jihatlari bilan ajralib turishini yoddan chiqarmaslik kerak. Vijdon, burch, baynalmilalchilik ham umuminsoniy Ma`naviyat tizimidan urin olgandir. Yuqoridagi Ma`naviyat tushunchalarining millati yuq. u hamma millat, xalq uchun bab- barobar tegishlidir. Ammo ularning hammasi faqat muyayan milliy shaklda namoyon buladi. umuminsoniy Ma`naviyatda biz milliy Ma`naviyatning eng olijanob, eng yuksak kursatkichlarining umumjahon miqiyosida mujassamlashgan birligini kuramiz. uz taraqqiyoti uchun har bir millat umuminsoniy Ma`naviyat boyliklaridan, xazinasidan foydalanishi, unga suyanishi tarixiy zaruratdir. Buningsiz zamonaviy ilg`or millat haqida orzu qilish mumkinmas. umuminsoniy Ma`naviyat boyliklaridan foydalanish milliy cheklanganlik qobig`idan chetga chiqishga, olamni kengroq kurish va kuzatishga undaydi. Agar milliy Ma`naviyat bulmasa umuminsoniy Ma`naviyat yuq, umuminsoniy Ma`naviyatlarsiz esa hozirgi zamon ilg`or millatlari yuq. Millatlar umumjahon, umumbashariy Ma`naviyatning yaratuvchilaridir. Islom Karimov aytganidek: «Bizning milliy xususiyatlarimiz umuminsoniy qadriyatlar bilan bog`lanib ketgan. Asrlar davomida xalqimiz umumbashariy, umuminsoniy qadriyatlar takomiliga ulkan hissa qushgan. Turli millat vakillariga hurmat, ular bilan bahamjixat yashash, diniy bag`rikenglik, dunyoviy bilimlarga intilish, uzga xalqlarning ilg`or tajribalari va madaniyatini urganish kabi xususiyatlar ham xalqimizda azaldan mujassam» 35[35]
. umumjahon, umuminsoniy Ma`naviyat esa hozirgi zamon ilg`or millatlari taraqqiyotining zamini, tayanchi va negizidir. Mustaqil uzbekiston taraqqiyotida esa milliy va umuminsoniy Ma`naviyatning ana shu dialektik bog`liqligini hisobga olishimiz davr talabi. Buni esa Prezidentimiz Islom Karimov Ma`naviyat tug`risidagi siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirishda hisobga olganligining guvohimiz. Xususan, Prezidentimiz «uzbekistonning uz istiqlol va taraqqiyot yuli» asarida «Milliy madaniyatning uziga xosligini tiklashga alohida e`tibor berilishi kerak. Shu bilan birga milliy uz-uzini anglashning tiklanishi jahon insonparvarlik madaniyati va umumbashariy qadriyatlari, ideallaridan bizning kup millatli jamiyatimiz an`analaridan ajralib qolishi mumkin emas»
36[36] , - deb ta`kidlagan edi. Mustaqillikni mustahkamlash, sog`lom avlodni tarbiyalash,
34[34]
¹àðàíã. Êàðèìîâ È.À. Ìèëëèé èñòè3ëîë ìàôêóðàñè-õàë3 ýúòè3îäè âà áóþê êåëàæàêêà èøîí÷äèð. öêåò. 35[35]
Êàðèìîâ È. Äîíèøìàíä õàë3èìèçíèíã ìóñòàµêàì èðîäàñèãà èøîíàìàí.«Ôèäîêîð», w000 éèë, i-èþí. 36[36]
Êàðèìîâ È. %çáåêèñòîí áóþê êåëàæàê ñàðè, yw-áåò. komil insonni voyaga etkazish borasidagi tarbiyaviy ishlarni milliy Ma`naviyatimiz boyliklari bilan birga umuminsoniy Ma`naviyat boyliklaridan foydalanish negiziga qurmog`imiz lozim. Bozor munosabatlariga utish davrida kup millatli davlatlar uchun milliy siyosatni tug`ri, aniq kuzlangan maqsad asosida olib borish juda muhimdir. Bu esa taraqqiyotning jadallashuviga yordam beradi. Millatlarning va ular madaniyatlarining bir-biriga ta`sir kursatishi kup millatli davlatlarda yashayotgan xalqlarning Ma`naviy-aqliy boyishi uchun yaxshi manba bulib xizmat qilib kelgan. Millatlar urtasidagi turli munosabatlarni uyg`unlashtirish sobiq Sovet Ittifoqi hududida yangi mustaqil milliy davlatlar qaror topayotgan davrda, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu masalaga ziyraklik va noziklik bilan yondashishni talab qiladigan dolzarb masaladir. Kup millatli davlatlarda milliy masalani barcha millat va xalqlar manfaatlarini hisobga olmasdan hal etishga urinish yomon, salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bulsak, kup elatli davlatlar jumlasiga kiruvchi uzbekiston Respublikasi uchun ham millatlararo munosabat juda muhimdir. Bu hududda asosiy millat - uzbeklar bilan bir qatorda uz madaniyati, an`analari va Ma`naviyatiga ega bulgan yuzdan ortiq millat vakillari istiqomat qiladilar. ularning mamlakat aholisi umumiy tarkibidagi ulushi 20 foizdan oshiqni tashkil etadi. Bozor munosabatlariga utish davrining dastlabki bosqichlarida demokratik va siyosiy islohatlarning borishini umumiy baholab, aytish mumkinki, uzbekistonda millatlararo munosabatlar masalasiga alohida, ehtiyotkorlik bilan yondashilmoqda. uzining tarkibi va mazmuni jihatidan xilma-xil xalqlar birligidan tashkil topgan bizning jamiyatimizda millatlararo totuvlikni saqlab qolishda bizning qonun bazamiz yaqindan yordam bermoqda. uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida: «uzbekiston xalqini millatidan qat`iy nazar uzbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi», -deb ta`kidlanadi. uzbekiston Respublikasining «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari tug`risida»gi qonuni uzbekiston Respublikasining hamma fuqarolariga «...ijtimoiy kelib chiqishidan, ijtimoiy va mulkiy mavqei, irqiy va millatga mansubligidan...qat`iy nazar» teng saylov huquqini beradi. uzbekiston hududida yashaydigan etnik ozchilikning xuquqlarini himoya qilish davlat kontseptsiyasi uzbekiston Konstitutsiyasida yaqqol belgilab berilgan. unda aytilganidek, «uzbekiston Respublikasi uz hududida istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf- odatlari va an`analarini hurmat qilinishini ta`minlaydi, ularning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi». Mustaqillik yillari millatlararo Ma`naviy va madaniy-ma`rifiy munosabatlarning kengayishi va chuqurlashuvi ana shu qonun doirasida rivojlantirilib kelinmoqda. Shu yillar maboynida milliy uyg`onish jarayoni faqat uzbeklar orasidagina kechib kelmayotir. uzbekistonda yashayotgan boshqa millatlarning vakillari orasida ham etnik - madaniy, Ma`naviy asoslarda jipslashish jarayonlari faol yuz bermoqda. 1989 yildayoq jamoat tashkilotlari - milliy-madaniy markazlar tashkil etila boshlagan edi. Hozir Respublikada 80 dan ortiq milliy-madaniy markaz mavjud. Bulardan ba`zilarining ruyxatini keltiramiz: uzbekiston Respublikasining koreys madaniy markazlari assotsiatsiyasi (1993 y); qozoq madaniy markazi (1995 y); qirg`iz madaniy markazi (1995 y); uzbekiston nemislarining «Videgerburt» madaniy markazi (1994 y); rus madaniy markazi (1994 y); uzbekiston «Axisxa» turk madaniy markazi (1997 y) va boshqalar. uzbekistonning kup millatli jamiyatini siyosiy, iqtisodiy, madaniy-Ma`naviy jihatdan qayta qurish jarayonida ijobiy rol uynamoqda. Bizning jamiyatimiz etnik guruhlar va millatlar urtasida shu hududda yashaydigan har qanday odamga uzini erkin va teng huquqli deb his qilishi imkonini beradigan uzaro munosabatlar urnatishga intilmoqda. Yurtimizda milliy ayirmachilikning har qanday kurinishlari qoralab kelinmoqda. Milliy kalondimog`lik g`oyat zararli, biz ulardan yiroq bulishimiz kerak... Chunonchi milliy kalondimog`lik kasaliga yuliqqan kishilar uz milliy Ma`naviyatini bilib, boshqa millat Ma`naviyatini tan olmaydilar. Bunday munosabat tamomila notug`ri. ular jahon xalqlari Ma`naviy merosi urtasidagi aloqadorlikni, bir-birini boyitishini bilmaydilar. Milliy mahdudlik, xudbinlik kasaliga chalingan kimsalar esa - mening millatim Ma`naviyati, madaniyati bulmaganda jahon madaniyati, Ma`naviyati bulmas edi, degan g`oyat zararli qarashni, g`oyani ilgari surib, himoya etadilar. Mustaqillik sharoitida bunday zararli g`oyalarni ilgari surish va himoya etishga intilish millatlararo munosabatlarning negiziga putur etkazadi, milliy totuvlikka rahna soladi. Biz qanchalik uz madaniyatimiz, Ma`naviyatimizni hurmat qilmaylik, shu bilan birga boshqa millatlar, jahon xalqlari Ma`naviyatiga ham hurmat bilan qarashimiz lozim. Bizning maqsadimiz «Yurtimizda istiqomat qiluvchi barcha insonlar uchun millati, tili va dinidan qat`iy nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kafolatlanadigan turmush darajasi va erkinliklarini ta`minlash» 37[37] .
taraqqiyot jarayoni bilan bevosita bog`liq bulib, ushbu sahnda yuz beruvchi hodisa sanaladi. Xalqimiz madaniy taraqqiyoti uta murakkab tarixiy hodisalar majmuini tashkil etib, uz ichiga bir necha ming yilliklarni qamrab oladi. Ana shu murakkab va kup ming yillik Ma`naviy takomilimiz jarayonidan asosiy bug`inlarni ajratib olishimiz lozim. Busiz milliy Ma`naviyatimiz rivojlanishi bosqichlari haqida fikr yuritib bulmaydi. Kupgina tadqiqotchilarning, shu jumladan M. Imomnazarovning bu boradagi fikrini qullab, unga qushilib milliy Ma`naviyatimizning necha ming yillik tarixini uch yirik davrga (balkim turt davrga) ajratib kuzdan kechirishni kup jihatdan maqbul bildiku` 1. Islomgacha milliy Ma`naviyatimiz taraqqiyoti. 2. Islom mintaqa madaniyati takomilida milliy Ma`naviyatimizning urni va mavqei. 3. Yangi davr jahon madaniyati va milliy Ma`naviyatimiz takomili masalalari. (Biz nazarda tutgan turtinchi davrga balkim Temur va Temuriylar davri Ma`naviyatini alohida davr sifatida izohlash maqsadga muvofiqroq bularmikin). Bu davrlar uz ichiga olgan tarixiy davrlar muddatiga kura aslo teng emas. Birinchi davr bir necha ming yillarni qamrab olsa, ikkinchi davr a`a`-a`g` asrni (a`000-a`g`00 yilni) uz ichiga oladi. uchinchi davr esa bizning ulkamiz - Turkiston uchun deyarli a`00-a`u0 yilni tashkil etadi. Biz mazkur ma`ruza matnida Islomgacha Ma`naviyatimiz takomili, mazmuni va mohiyati haqida fikr yuritamiz. Islomgacha bulgan milliy Ma`naviyatimiz va uning takomillashishi haqidagi eng muhim manbalar guruhini turtga bulish mumkin. 1. Zardushtiylikning «Avesto» kitobi va turkiy bitiklar (yozuvlar). 2. Qadim Shumer, Bobil, Ashshur, qadim Misr, Yunon, Hind, Xitoy manbalari va Eron shahanshohlaridan qolgan toshbitiklar. 3. Arxeologik yodgorliklar - moddiy ashyolar va turli inshootlar. 4. Xalq og`zaki va yozma adabiyot namunalari, urf-odat va marosimlar, uyinlar, bayramlar va boshqalar. Bizning eng qadimiy ajdodlarimiz Ma`naviyat va Ma`rifati haqidagi ma`lumotlar asrlardan asrlarga utib hozirgacha saqlanib qolgan mif, afsonalar va qadimiy yozuvlarda saqlanib kelayotir. urta Osiyo xalqlarining qadimiy mif va afsonalari turli mavzularda bulgan. Chunonchi kosmogonik miflar, hayvonlar va qushlar haqidagi miflar, xudolar va afsonaviy qahramonlar haqidagi miflar bulib, ularda yaxshilik, baxt-saodat, quyosh nuri va issiqlik yomonlik, baxtsizlik, zulmat va dahshatli sovuqqa qarama-qarshi quyilgan. Shu asosda baxt ulkasi va baxtsizlik ulkasi degan miflar yuzaga kelgan. Yaxshilik va yomonlik kuchlari urtasidagi kurash mifologik obrazlar Mitra, Anaxita, Kayumars, Yima (Jamshid), Elikbek va boshqalar obrazida mujassamlashtirilgan. Bular haqidagi miflar biz keyingi masalada kurib utadigan zardushtiylikning «Avesto» kitobiga ham kirgan. Mitra - quyosh xudosi. u kishilarga nur, issiqlik, baxt-saodat baxsh etadi. Shu bilan birga u yaxshi qurollangan bulib, dushmanlarga qarshi dahshat soladi, kishilarni ofatdan qutqaradi. Mitra bitmas-tuganmas kuchga ega bulgan pahlavon sifatida tasvirlangan. u dushmanga qarshi shafqatsizlik bilan jang qiladi va uni mahv etadi. Mitra - utda kuymas, suvda chukmas, uq utmas qahramon. Kayumars haqidagi mif ham «Avesto»ga kirgan. Mifologiyaga kura Kayumars er yuzida paydo bulgan birinchi odam bulib, guyo u Axura Mazda (Xurmuz) tomonidan yaratilgan va ikki
37[37]
Êàðèìîâ È. Äîíèøìàíä õàë3èìèçíèíã ìóñòàµêàì èðîäàñèãà èøîíàìàí. «Ôèäîêîð», w000 éèë, i-èþí. vujuddan: hukiz va odamdan tashkil topgan. Insoniyatning ashaddiy dushmani bulgan Axriman Kayumarsni uldiradi. Kayumars tanasining hukiz qismidan 55 xil don, 12 xil usimlik, sigir va hukiz, ulardan esa 272 xil foydali hayvonlar paydo buladi; tananing odam qismidan esa erkak va ayol jinsi hamda metall vujudga kelgan deb tasvirlanadi. Yima (Jamshid) haqidagi mifda kishilar uchun najotkor hukmron obrazi tasvirlangan. Shunday qilib, yuqoridagi kabi xalq og`zaki ijodi - miflarda xalq najotkori va xaloskori tasvirlanadi, kishilarning Ma`naviy g`alabasi va uz kelajagiga ishonchi tasvirlangan. Xalq og`zaki ijodida mifologik obrazlar bilan birga afsonaviy qahramonlar obrazi ham yuzaga kelgan. Bu qahramonlar kishilarning osoyishtaligi va baxt-saodati uchun kurashib, fidokorlik kursatadilar. Chunonchi, Gershasp va Elikbek haqidagi afsonalarda ajdar va jinlarni enggan, ulimdan qurqmas, mard, bahodir, kishilarni halokatdan qutqaruvchi qahramonlar obrazlari tasvirlangan. Qadim urta Osiyo aholisi yaratgan og`zaki adabiyot yodgorliklari orasida qahramonlik eposi katta va muhim urin tutadi. ularda xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi vatanparvarlik kurashi asosiy urinni egallagan. Chunonchi Tumaris, Shiroq, Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi xalq og`zaki eposlarida vatanparvar va fidokor bahodirlarning monumental obrazlari yaratilgan. «Tumaris» eposida urta Osiyo aholisining chet el bosqinchilariga, xususan eramizdan avvalgi VI asrda bu ulkaga bostirib kirgan eron ahmoniylari shohi Kirga qarshi massaget qabilalarining qahramonona kurashi aks etgan. Kir qushini tor-mor etilib, uning uzi e.a. 529 yilda jang maydonida uldiriladi, kallasi tanasidan judo etilib, qon bilan tuldirilgan meshga solinadi. «Shiroq» eposi ham urta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga qarshi qahramonona kurashini aks ettiradi. Vatanparvarlik va jasorat, vatan va uz xalqi baxti-saodati yulida fidoyilik qilishga shay, tayyor turish kabi yuksak Ma`naviylik sak qabilasining chuponi Shiroq timsolida gavdalangan. Yuqoridagi har ikkala xalq og`zaki ijodi namunalari zaminida haqiqiy tarixiy faktlar yotadi. Tumaris va Shiroq xalq qahramoni bulib, uz xalqi, Vatani uchun jonini ham ayamaydigan buyuk va betimsol mardlik va jasorat namunasi sanaladi. ularga ham qoyil qolib havas qilamiz. Qadimiy turkiy tilda yaratilgan yozma yodgorliklardan bizgacha urxun - enisey va uyg`ur tilidagi yodgorliklar saqlanib qolgan. urxun - enisey yodgorliklari V-VIII asrlarga mansub bulib, ulardan Kul-Tagin, Bilka-qoon, Tunyukuk qabr toshlariga uyib yozilgan tekstlar ayniqsa ahamiyatlidir. Bu yozuvlarni turkiy-run yozuvi ham deb yuritiladi. Run yozuvi - «yashirin», «sirli» yozuv demakdir. Chunki ularni ancha vaqtgacha uqishning iloji bulmagan. Kul-Tagin Bilka-qoon (ulug` hoqon demakdir) ning ukasi bulib o`qg` yili vafot etgan. u urushlarda zur qahramonliklar kursatgan. Kul-Tagin qabr toshida Bilka-qoonning tilidan aytilgan judolik qayg`usi marsiyasi badiiy til vositasida ifodalangan. u uz ukasining vafotidan juda qayg`uga tushadi. Chunonchi: Agar Kul-Tagin bulmasa edi, hammangiz halok bulur edinglar. Mening inim Kul-Tagin uldi, men qattiq qayg`urdim, kurar kuzlarim ojiz buldi, aql-fahmim utmas bulib qoldi, uzim qayg`urdim. Qismatni kuk samo (xudo) taqsim qiladi, odam bolasi ulish uchun tug`ilgan.... kabi suzlar yozilgan. Kul-Tagin qabr toshi yozuvi turk xoqonligi davlatining ijtimoiy-siyosiy xayoti, qabila va xalqlarning urf-odatlari, tili va mafkurasi bilan tanishtiruvchi manbadir. Markaziy Osiyoda Ma`naviyat bilan birga Ma`rifat ham rivojlangan. Ma`rifat rivojining isboti sifatida bu ulka xalqlarining yozuvini kursatish mumkin. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillik urtalarida oromiy, grek yozuvlari, forsiy mixxat mavjud bulgan. Keyinroq avesto, xorazm, sug`d, kushon, run (urxun - enisey), uyg`ur yozuvi kelib chiqqan. Qadim urta Osiyoda astronomiya, geometriya, geodeziya, matematika, fizika, meditsina fanlari rivoj topgan. Bizga qadar saqlanib qolgan sug`d kalendari va Beruniy asarlaridagi ma`lumotlar bu ulkada, ayniqsa astronomiya fani rivojlanganidan darak beradi. urta Osiyo xalqlari juda qadim zamonlardayoq sug`orish inshootlari qurganlar, kanallar ochganlar, chig`ir va koriz usuli bilan suvsiz erlarga suv chiqarganlar. Albatta bular kishilardan ma`lum tajriba va bilimni talab etgan. Shunday qilib, bizgacha etib kelgan ma`lumotlarga asoslanib, Markaziy Osiyo qadimiy madaniyat, Ma`naviyat va Ma`rifat uchoqlaridan biri bulgan degan xulosa chiqara olamiz. Biz yosh avlod bu bilan faxrlanishimiz lozim. «Avesto» zardushtiylik dinining muqaddas kitobi. Zardusht eramizdan avvalgi 660 yilda Xorazmda dunyoga kelgan. Otasi savodli bulib, karomatguy bulgan ekan. Zardusht 20 yoshidan boshlab yakka xudolikni targ`ib qilgan. 28 yoshida shuhrat qozonadi, lekin uning targ`ibotlari mahalliy hukmdorlarga yoqmaydi. uni osishga hukm etadilar. Zardusht uzi bilan 300 ga yaqin safdoshlarini olib hozirgi Afg`oniston tomonga yul oladi va uz g`oyalarini targ`ib etadi. u 77 yil umr kurgan. Zardushtiylikning paydo bulishi eramizdan oldingi X asrga tug`ri keladi. uning muqaddas kitobi «Avesto» ham birdan yuzaga kelgan emas. u bir necha asrlar mobaynida yaratilgan. Zardusht «Avesto»ning qadimiy nusxalarini urganib, tuplab bir kitob holiga keltirgan. u q0 ta kohin bilan uch yil davomida «Avesto»ning bilimlarini yig`ib, bir tizimga solgan va a`g` ming hukiz terisiga zarhal harflar bilan yozdirgan. Avesto quyidagi besh qismdan iborat: 1. Vendidod - g`g` bobdan iborat bulib, unda Axura Mazda erdagi barcha mavjudotning yaratuvchisi ekanligi bayon etiladi. 2. Visparad - g`n` bobdan iborat bulib, ibodat qushiqlaridan tashkil topgan. Zulmat kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi.
3. Yasna - o`g` bobdan iborat bulib, qurbonlik vaqtida, marosimida aytiladigan qushiqlardan tashkil topgan. 4. Yasht - g`g` qushiqdan iborat bulib, zardushtiylik ma`budalari madhi kuylangan. u. Xurda Avesto - Kichik Avesto - quyosh, oy va boshqa xudo hamda ma`budalar sharafiga aytilgan kichik ibodat matnlaridan iborat. Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi «Avesto» haqida qisqa ma`lumot berdik. Bu kitobning kup qismi Iskandar Zulqarnayn va arablar istilosi davrida yuqolib ketgan. Bizgacha etib kelgan nusxasi a`qo`n` yilda kuchirilgan bulib, hozirda Kopengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda. Zardushtning uzi tarixiy shaxs ekanligi ham munozarali, bahsli masala. Biz ayrim mualliflar fikriga qushilib, unga tarixiy shaxs sifatida yondoshdik. Zardusht sariq tuya mingan, degan ma`noni anglatadi. «Avesto» ta`limotiga kura, olamda ikkita kuch, yaxshilik va yomonlik, yorug`lik va zulmat, issiqlik va sovuqlik kabi qarama-qarshi kuchlar mavjud bulib, ular abadiy murosasiz kurashib keladilar. Yaxshilik va yorug`lik kuchlariga Axura Mazda boshchilik qiladi. Bu kurashda yorug`likning zulmat, yaxshilikning yomonlik ustidan g`alabasiga ishonch bildiriladi. Endi zardushtiylikda va uning muqaddas kitobi «Avesto»da Ma`naviyat va Ma`rifat masalalari va ularning bizning bugungi kun uchun ahamiyati haqida fikr yuritamiz. «Avesto»da mehnat nihoyatda ulug`lanadi. Mehnatni yaxshilik, moddiy noz-ne`matlar manbai deb biladi. Inson saxovatli bulishi uchun avvalo mehnat qilishi, uz quli bilan noz- ne`matlar yaratishi zarurligi uqtiriladi. «Avesto»da: «Don ekkan kishi taqvodorlik urug`ini ekadi, u Mazdaga ixlosmandlik e`tiqodini olg`a suradi, imonni oziqlantirib turadi..», deyiladi. Bunga amal qilish un ming marta ibodat qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish, mehnat qilish - erdagi yovuzlikni yuqotishdir, deb qaraladi. «g`alla erdan unib chiqqanda, - deyiladi «Avesto»da, devlar larzaga keladi, g`alla urib olinayotganda devlar nola-faryod chekadi, g`alla yanchib un qilinayotganda ular mahv buladi...» deb mehnat ulug`lanadi. «Avesto»da inson axloq-odobi, Ma`naviyati quyidagi uchlikda: Gumata - yaxshi fikr, Gugta-yaxshi suz, Gvarshta-yaxshi ishda ifodalanadi. «Men yaxshi fikr, yaxshi suz, yaxshi ishga shon- shavkat baxsh etaman», -deb ta`kidlaydi Axura Mazda. Yaxshi fikr deganda yaqin kishilarga mehribonlik, muhtojlik va xavf-xatar ostida qolganda yordam berishga shaylik, kishilar baxt va saodati uchun faol kurashishga doim tayyor turish, hamma bilan ahil va totuv yashash va boshqalar tushuniladi.
Yaxshi suzlar deganda esa uz va`dasiga rioya qilish, suzining ustidan chiqish, savdo-sotiq ishlarida halol bulishga, qarzini uz vaqtida tulash, ug`rilik va talonchilik qilmaslik, buzuqlikdan uzini tiyish va hakozolar tushunilgan. Yaxshi ishlar deganda insonning uz xatti-harakatida yaxshi fikr va yaxshi suzlarda ilgari surilgan barcha ijobiy yul-yuriqlarga og`ishmay amal qilish nazarda tutiladi. Zardushtiylik axloq-odobi hayvonlarga nisbatan ham beshafqat bulishni qat`iyan man etadi. Hayvonlarni kaltaklash va qiynash - gunoh deb hisoblanadi. Kishilarni foydali hayvonlar haqida g`amxurlik qilishga, ularga uz vaqtida ovqat berib turishga, yirtqich hayvonlardan quriqlashga da`vat etadi. «Avesto»da tozalik, poklikka alohida e`tibor qaratilgan. Hovuzdan yuvilmagan, iflos kuzada suv olgan kishi besh darra bilan jazolangan. Inson yashaydigan xonada yuvinish, poklanish qat`iyan qoralangan. «Avesto»da naslning pokligi, tozaligiga ham alohida e`tibor berilgan, qattiq nazorat qilingan, qarindosh-urug`, aka-ukaning quda-anda bulishi qoralangan. Hozirgi meditsina fani aka-uka, yaqin qarindoshlar urtasidagi qudachilik munosabatlari kelajak avlodning sog`lom, tula-tukis bulib tug`ilishiga salbiy ta`sir kursatishini tuliq aniqlagan. Buni esa bizning ajdodlarimiz allaqachon aniqlaganlari hozirgi zamon kishisini lol qoldiradi. Qolaversa, yaqin kishilarning nikoh masalalarida Ma`naviy jihatlar ham borki, bunga inson qalbi yul bermasligi kerak. Kurinadiki, urta Osiyoda keng tarqalgan qadimiy Zardushtiylikda oila va nikoh masalalari, inson muammosiga muhim ahamiyat berilgan. Insonning jismoniy va Ma`naviy pokligi zardushtiylik axloqi-ning eng qadimiy talablaridandir. Oila va nikoh yaratguvchining talabiga mos kelganligi bois uni buzish taqiqlangan. Agarda oilada er yoki xotin axloqsizlik, ya`ni buzuqchilik gunohi sodir etsa, unday kishilar tayoq bilan jazolangan. Shu orqali oila mustahkamligi uchun kurashganlar. Zardushtiylik ta`limotidan kurinib turibdiki, Sharqda qadimdan oila muqaddas hisoblangan. uni mustahkamlab, darz ketishiga yul quymaganlar. Zardushtiylikda qabristonlar aholi turar joyidan chetda, tepalik joyda bulishi kerakligi, u erga mevali daraxt utqazish, ustirish mumkin emasligi, archa, qayrag`och kabi mevasiz daraxt ustirish kerakligi ta`kidlanadi. «Avesto»da aholining kupayishiga ham ahamiyat berilgan. Qasddan erga chiqmaydigan qiz qopga solinib, 50 darra urilgan. Qasddan uylanmagan yigitga ham u0 darra urilgan va beliga temir kamar bog`lab yurish buyurilgan. «Avesto»da qadimgi tabiblarning qasamyodi va tabobat ramzi Ilon va jom berilgan. Demak, tabib qasamyodi va ramzi Gippokratdan emas, balki bizdan boshlangan. Bu ham bizning Ma`naviyatimiz qadimiyligini kursatuvchi dalillardan biridir. Kitobda Ma`rifatga, ilm va hunarni boshqalarga urgatish kerakligi ham uqtirilgan. Xulosa shuki, «Avesto» kitobida ajdodlarimizning necha ming yillik Ma`naviy merosi izlari uz aksini topgan. unda johillik, zuravonlik, tuhmat kabi yomon xislatlar qoralanadi. Sof kungilli bulish, xiyonat qilmaslik, savdoda bir-birini aldamaslik, haqorat qilmaslik kabi Ma`naviy xislatlar targ`ib etiladi. Markaziy Osiyoda quldorlik jamiyati eramizning II-III asrlariga kelib inqirozga yuz tutdi va uz urnini feodal munosabatlariga bushatib bera boshladi. Bu holat zardushtiylik ichida yangi oqim Moniylik ta`limotining yuzaga kelishi va kuchayishiga olib keladi. ushbu oqimning asoschisi Moniy (216-276 y) bulib, u tarixiy shaxsdir. uning ta`limoti hukmron tabaqalar manfaatiga zid bulgani uchun 276 yilda vahshiylarcha uldirildi. Moniy boy adabiy meros yaratgan bulsa ham, lekin uning ba`zi asarlaridan parchalargina bizgacha etib kelgan, xolos. uning Ma`naviy-axloqiy qarashlari «Sir ul asror» (Siru asror kitobi), «Kitob-ul-xudo-vost-tadbir» (Rahbarlik va boshqaruv kitobi), «Shaburkan» va boshqalarda bayon etilgan. Moniy ta`limoti zardushtiylikning yaxshilik va yomonlik ta`limotiga asoslangan bulib, keng xalq ommasining manfaatiga mos kelar edi. Moniylik ta`limotida dunyo - ziyo (yorug`lik) va zulmat (qorng`ulik) ning abadiy kurash maydonidan iborat, mana shu kurash maydonida insonning asosiy vazifasi yovuzlikni yuq qilish uchun yaxshilik, ezgulikka kumaklashishdan iborat degan Ma`naviy-axloqiy ta`limot ilgari suriladi. Moniy ta`limotiga kura, inson sof musaffolikka, uz gunoh-laridan holilikka faqat tarkidunyo qilib hayot kechirishi orqaligina erishishi mumkin, deb qaraladi. Moniylik axloqi dindorlardan imkoni boricha kam ovqat eyishni, ruza tutishni (demak ruza tutish odati islomdan avvval ham bulgan), uz turmushi, hayoti uchun kerakligidan ortiqcha mol-mulkka, boylikka yul quymaslikni, mutadil, urtacha, dabdabasiz hayot kechirishni targ`ib etadi. Moniy uz muridlari, izdoshlarini dunyoviy ishlarda «surbet» bulmaslikka va dunyoda kup narsalarga intilmaslikka da`vat qiladi. «Zero ulimdan keyin hech kimsada ruzg`or asboblari bilan hovli ham, uy ham qolmaydi». Boshqacha aytganda, inson hayoti davomida orttirgan boyliklarini uzi bilan olib keta olmaydi, ularning hammasi undan keyin qolib ketadi. Moniy aytadi: «Men uz umrimda kup hokimlarni kurdim, ular dunyoda axloqsizlik qilib, manmanlikka berilib yurdilar, ammo oxirida g`am-alamlarga, tubanlikka duchor buldilar». Demak, Moniyning bu suzlaridan biz ham ibrat olishimiz foydadan holi emas. Eramizning V asr oxiri VI asr boshlarida Eronda «mazdakizm» deb atalgan boshqa diniy- falsafiy ta`limot yuzaga kelib, u Markaziy Osiyoda ham keng yoyildi. Mazdakizm feodal munosabatlarning rivoji va u bilan bog`liq holda xalq ahvolining og`irlashuvi va ikki urtada ziddiyatlar va kurashning kuchayishi oqibatida yuzaga kelgan. Mazdakizmning Moniylik ta`limoti bilan kup uxshash tomonlari bor. u Moniylik ta`limotini tuldirib, uning zohidlik - noumidlik g`oyalarini dunyoga umid bilan qarash g`oyalariga almashtiradi. Mazdak Eronning Nishopur shahrida tug`ilgan. Dehqonlar quzg`oloniga yulboshchilik qilganligi uchun 529 yilda Anushurvon tomonidan qatl etilgan. Mazdak feodal mol-mulkini umumiylashtirishni, feodallar hukmronligini yuqotishni talab etadi. Moniylikdagi kabi mazdakizmda ham dunyoni tushunish negizida bir-biriga qarama-qarshi ikki kuch: yaxshilik va yomonlik, yorug`lik va zulmat kurashi yotadi deb qaraladi. Bu kurashda yaxshilik yomonlik ustidan, yorug`lik zulmat ustidan g`alaba qiladi, deb ishonch bildiriladi. Mazdakning aytishicha, yomonlik va zulmat kuchlari hukmronlik qilar ekan, kishilar ularga nisbatan befarq bulishlari kerak emas, balki yaxshilik kuchlariga yordam berishlari kerak. Mazdakning fikriga kura, ijtimoiy tengsizlik kishilar urtasida ziqnalik, ug`rilik, yomonlik, makkorlik, shafqatsizlik, urushlar, turli-tuman falokat va baxtsizliklar kabi illatlarni keltirib chiqaradi. Shu boisdan bunday yovuzliklarni keltirib chiqaruvchi asosning uzini tugatish kerak, deb hisoblaydi. Olloh hammaga mol mulkni teng bulgan, ammo boylar xudbinlik yullariga utib (uzim bulay), barcha boylikni uziniki qilib olish yuliga utgan. Kambag`allar ham mol-mulkka egalik qilish huquqiga ega, shuning uchun boy-badavlat kishilar mol-mulkining bir qismini ular urtasida taqsimlab berish odilona ish buladi degan g`oya ilgari suriladi. Albatta Mazdakning bunday qarashlari hukmron tabaqa manfaatlariga zid edi. Mana shuning uchun ham Mazdak va uning tarafdorlari ta`qib ostiga olindi va ular shafqatsizlarcha jazolandilar. Mazdakizm Ma`naviy-axloqiy ta`limotida ham xuddi Zardushtiylik ta`limotidagi kabi hayvonlarga nisbatan shafqatsizlik qilish, urish man etiladi. Xulosa shuki, Moniylik va mazdakizm Markaziy Osiyo xalqlari Ma`naviy yuksalishida, ayniqsa ularning adolatsizlik, zulm, zurlik, shafqatsizlikka qarshi kurashiga uz ta`sirini utkazgan. |
ma'muriyatiga murojaat qiling