Milliy g„oya tarixi va nazariyasi

“Milliy g„oya tarixi va nazariyasi” fanining obyekti, predmeti, maqsadi 
va vazifalari 
Reja: 
1.  ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖ fanining shakllanishi 
2.  ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖ fanining obyekti va predmeti.  
3.  ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖ fanining  maqsad va vazifalari 
 
1-masalaning bayoni: ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖  fani   mustaqillik 
yillarida shakllangan nazariy fanlardan biridir.  Chunki, ―Jamiyat hayotida shunday 
davrlar  bо‗ladiki,  о‗z  umrini  yashab  bо‗lgan  eski  tuzum  qonun-qoidalarini 
yangicha  asosda  о‗zgartirish,  barcha  sohalarda  keng  kо‗lamli  islohotlarni  amalga 
oshirish  zarurati  eng  muhim  ehtiyoj,  kerak  bо‗lsa,  hayot-mamot  masalasi  sifatida 
kun tartibiga chiqadi‖.
1
 О‗zbekiston mustaqillikka erishgandan sо‗ng о‗zbek xalqi 
о‗z  mustaqilligini  saqlab,  milliy  taraqqiyot  yо‗liga  kira  oladimi  yoki  yana 
mustamlakachilikning yangi kо‗rinishlariga xos hayot kechiradimi, degan dilemma 
yuzaga keldi.  
1. 
Mustaqillikka  erishgandan  keyin  mustabid  tizimning  yakka  hukmron 
bо‗lgan  kommunistik  mafkurasidan  bezib,  zada  bо‗lib  qolgan  xalq  jamiyatning 
barcha sohalarini «mafkuradan xoli qilish» siyosatini qо‗llab-quvvatladi. Natijada, 
mustaqillikning  dastlabki  yillarida  jamiyatda,  ma‘lum  ma‘noda  «mafkurasizlik», 
«mafkuraviy bо‗shliq» paydo bо‗lib, sarosimali va tahlikali vaziyat vujudga keldi, 
mustaqillikning  taqdiriga  jiddiy  xavf  tug‗ildi.  Buni  о‗z  vaqtida  teran  anglagan 
Prezidentimiz  xalqni  birlashtirish,  mustaqillikni  mustahkamlashning  muqobili 
bо‗lmagan bir yо‗li - о‗zbek xalqini uyushtiruvchi, yangi jamiyat qurishga safarbar 
etuvchi  milliy  g‗oyani,  jamiyat  mafkurasini  shakllantirib,  xalq  ishonchi  va 
e‘tiqodiga aylantirish masalasini о‗rtaga tashladi.  
―Mafkura  sohasida  bо‗shliq,  vakkum  bо‗lmaydi.  О‗zbekiston  xalqlarining 
dunyoqarashi,  ma‘naviy  va  siyosiy  madaniyatining  eng  ilg‗or  an‘analari  asosida 
ishlab  chiqilayotgan  milliy  mustaqillik  mafkurasi  individualizmning  vayron 
qiluvchi ta‘siriga qarshilik kо‗rsatishga qodir. Mafkuraviy ish, mustaqillik, yuksak 
ma‘naviyat, axloqiylik, madaniyat g‗oyalarini targ‗ib qilish о‗tkinchi holga aylanib 
ketmasligi kerak‖
2
, deydi Prezidentimiz I.Karimov. 
Davlatimiz  rahbarining  ma‘naviy-mafkuraviy  sohadagi  nazariy  va  amaliy 
masalalar  chuqur  tahlil  etilgan  ―Yuksak  ma‘naviyat  –  yengilmas  kuch‖  asarida 
ham bu masalaga alohida e‘tibor qaratilgan.
3
 
G‗oyalarning  jamiyatga  ta‘sir  yо‗nalishlari  va  xarakterini  belgilash  uchun, 
ularni  maxsus  bilish  obyekti  sifatida  olib  qarashning  ahamiyati  juda  katta. 
Xususan,  g‗oyalarning  mohiyatini  о‗rganishda,  nazariy  bilimlar  va  amaliy 
faoliyatlar samaradorligini oshirish - birinchidan, umuminsoniy va milliy ma‘naviy 
madaniyatning  mushtaraklashgan  ifodasi  bо‗lgan  g‗oyalarni  strukturaviy-
                                                 
1
 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. –Б. 102. 
2
 
1
 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ этиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Озод ва обод 
ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт – пировард мақсадимиз. -Т.:Ўзбекистон, 2000. 8.Т. –Б.565-566. 
3
 Қаранг: Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. -Т.: Маънавият, 2008. –Б. 76. 
 

funksional  о‗rganuvchi  maxsus  fan  -  ideologiyani  rivojlantirish;  ikkinchidan, 
g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarni  tashkillashtirish,  boshqarish  va  nazorat 
qilishda  ijtimoiy-siyosiy  ideologiyalarning  ilmiy  usullari  hamda  vositalari 
uyg‗unlashuvini  ta‘minlash;  uchinchidan,  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarning 
turli  tarixiy  shakllarini  va  muqobil  yо‗nalishlarini,  ilmiy-nazariy  bilish  asosida 
muvofiqlashtirishga bog‗liq bо‗ladi.  
G‗oya  va  mafkuralar  mazmunini  nazariy  bilish-ijtimoiy  munosabatlarning 
turli  darajalarda:  kundalik  amaliy  urf-odatlar,  an‘analar,  yoki  murakkab  ijtimoiy-
siyosiy  madaniyatga  asoslangan  tizimlar  tarzida  namoyon  bо‗lishini  ilmiy 
izohlashdan  iborat.  Bu  esa,  о‗z  navbatida,  insonning  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy, 
ma‘naviy  munosabatlarini  ilmiy  ideologiya  asosida  tashkil  qilish  uchun: 
birinchidan,  milliy  doiradagi  moddiy  va  ma‘naviy,  nazariy  va  amaliy  faoliyat 
yо‗nalishlarining  umuminsoniy  manfaatlar  asosida  bog‗lanishni;  ikkinchidan, 
ularning  о‗zaro  munosabatlarini  tashkil  qilish  va  boshqarishda  umuminsoniy 
g‗oyalar  majmuasining  milliy  doiradagi  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlarga  ta‘sir  rolini 
kо‗rsatishni;  uchinchidan,  milliy  g‗oya
 
rivojlanishiga  differensiallashgan  tarzda 
yondoshgan  holda,  alohida  ta‘sir  kо‗rsatadigan:  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy, 
ma‘muriy omillarning ahamiyatini belgilashni; tо‗rtinchidan, ijtimoiy g‗oyalarning 
milliy va umuminsoniy xususiyatlarini jamiyatning aniq rivojlanish darajalari bilan 
bog‗lab ifodalash lozim.  
Milliy g‗oya
 
va mafkuralarning rivojlanish darajasi ijtimoiy munosabatlarni, 
muayyan  mafaatlar  doirasida,  uyg‗unlashtirishdan  iborat  mafkuraviy  faoliyatni 
(nazariy  hamda  amaliy  jihatlardan)  tashkil  etish  xarakteriga  mos  keladi.  Zero, 
uning  pirovard  natijasida,  jamiyat  ijtimoiy-siyosiy  munosabatlarining  barqaror 
rivojlanishiga  olib  keladigan  yangi  progressiv  g‗oyalarga  asos  bо‗lib,  ularni 
amalga  oshirishning 
muayyan 
shart-sharoitlarini,  uslub 
va 
vositalarini 
ta‘minlaydigan  mafkurani  taqozo  qiladi.  Shu  nuqtai  nazardan,  ideologiyani 
jamiyatning  g‗oyaviy-mafkuraviy  munosabatlarini  о‗rganuvchi  fan  sifatida-
insonning  muayyan  ehtiyojlarini  (umuminsoniyat  manfaatlariga  mos  kelishidan 
qat‘iy  nazar)  qondirish,  maqsadlariga  erishish  yо‗li,  deyish  mumkin.    Ana  shu 
omillar  ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖ning yuzaga kelishiga sabab bо‗ldi. 
2-masalaning  bayoni:  Har  bir  bir  fanning    о‗rganadigan  bosh  mavzusi, 
obyekti bо‗lgani kabi ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖  fani  ham  о‗z obyektiga 
ega.  Xalqimizning  tarixiy,  milliy  –ma‘naviy  merosi,  qadriyatlari,  maqsad  va 
mо‗ljallari,  demokratik  prinsiplarini  namoyon  bо‗lishining  umumiy  va  milliy 
xususiyatlarini о‗rganish – ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖  fanining obyektidir.  
Mazkur  fanning  predmeti  –  milliy  g‗oya  va  mafkuraning  tarixiy  ildizlari, 
xalqimizning  ma‘naviy  merosi  va  qadriyatlarining  shakllanishi,  umuminsoniy 
demokratik  prinsiplar,  milliy  mafkuraning  bosh  va  asosiy  g‗oyalarining  о‗zaro 
munosabati, uni taqozo etuvchi umumiy va о‗ziga xos xususiyatlari.  
Umumlashtirib  aytganda,  birinchidan,  millatning  tarixiy  taraqqiyoti 
darajalariga mos ravishda vujudga kelgan bunyodkor g‗oyalari: ijtimoiy, iqtisodiy, 
siyosiy,  ahloqiy  munosabatlarning  mazmuniga  aylanib  boradi  va  ularning 
globallashish  tendensiyasini  о‗rganish  —  milliy  g‗oya  tarixi  va  nazariyasining 
tadqiqot  obyekti  va  predmeti  doirasini  belgilaydi.  Ikkinchidan,  ―Milliy  g‗oya 

tarixi va nazariyasi‖ – ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayot yо‗nalishlarining 
globallashuvi, integratsiyalashuvi о‗ziga xos individual milliy g‗oya shakllarini va 
ularni  nazariy  va  amaliy  jihatdan  о‗rganadigan    fan  hisoblanadi.    Uchinchidan,  
mazkur 
fan 
turli 
ijtimoiy, 
iqtisodiy, 
siyosiy 
va 
ma‘naviy—madaniy 
munosabatlarning  nisbatan  mustaqil  rivojlanishini  ifodalaydi.  Tо„rtinchidan, 
hozirgi  zamonda  ijtimoiy  munosabatlarning  intellektual  asoslari,  texnik—
texnologik  kommunikatsiya  vositalari  rivojlanishi  bilan  jahon  miqyosida  muqobil 
mafkura  yо‗nalishlarining  tarixiy  integratsiyalashuv,  intensivlashuv,  globallashuv 
va universallashuv jarayonlari kuchaymoqda.  
3-masalaning  bayoni:    Milliy  g‗oya  -  halqning  qalbidan  chiquvchi,  uning 
orzu-umidlarini  о‗zida  ifoda  etuvchi,  xalqning  haq-huquqini  himoya  qiluvchi, 
uning  qadr-qiymatini  yuksaltirishga  undovchi  haqqoniy  fikrdir.  Milliy  g‗oya 
xalqning  о‗zligini  anglatuvchi,  milliy  tuyg‗ularini  uyg‗otuvchi,  milliy  g‗urur  va 
oriyatini  qо‗zg‗atuvchi  fikrdir.  Milliy  g‗oya  xalqni  uyushtiruvchi,  uning  qadr-
qiymatini tiklovchi, о‗zligini anglatuvchi, ijodkorlik va yaratuvchanligini rо‗yobga 
chiqaruvchi,  jamiyat  taraqqiyotini  insonparvarlik  yо‗nalishiga  yetaklovchi  kuch 
sifatida  namoyon  bо‗ladi.  Milliy  g‗oya  vatanparvarlikka,  xalqning  tarixiy 
xotirasiga,  о‗zligini  anglashiga  asoslanadi.  Bizning  milliy  g‗oyamiz  millatning, 
davlatning,  yurtning  qadr-qiymatini  yuksaltiradi,  iqtisodiy,  sotsial,  siyosiy  va 
ma‘naviy  salohiyatini  yuzaga  chiqaradi,  oriyat  va  g‗ururini  asraydi,  istiqbolini 
belgilaydi, kelgusi taraqqiyot uchun yо‗l-yо‗riqlar kо‗rsatadi. Milliy g‗oya о‗zbek 
millatining  о‗ziga  xosligi  nimada  ekanligini  asoslab  beruvchi  ilmiy-nazariy  va 
falsafiy qarashlar sistemasidir. 
4
  
Darhaqiqat, Prezidentimiz I.Karimov ta‘kidlab о‗tganidek, tarix - millatning 
tarbiyachisidir,  о‗zlikni  anglash  -  tarixni  bilishdan  boshlanadi,  -  isbot  talab 
qilmaydigan bu haqiqat davlat siyosati darajasiga kо‗tarilishi lozim. Alohida inson 
xotirasida  о‗zining  hayotida  nimalar  qilganligi,  uning  aql-zakovati  va  irodasi 
nimalarga  sarflanganligi  qay  darajada  о‗rnashib  qolsa,  millat  uchun  ham  u 
tomondan amalga oshirilgan narsalar shu darajada yaqin va qimmatlidir. Tarix - bu 
insoniyatning,  millatning  ijtimoiy  xotirasi,  uning  о‗z-о‗zini  bilishi  va  anglashidir: 
voqelikda yо‗qolgan narsalar ongda, xotirada yashaydi. О‗tmishni bilish hozirgini 
yaratish uchun beqiyos ahamiyatga molik. Ijtimoiy hayotni tushunishdagi birinchi 
qadam  hozirning  о‗tmish  tomonidan  yaratilganligini  tasavvur  qilish  bilan 
bog‗liqdir.  Milliy  g‗oya  xalqimiz  tarixiga,  uning  tarixiy  xotirasiga  tayanadi. 
Tarixiy  xotirasidan  judo  bо‗lgan  xalq  о‗zini  millat  sifatida  anglay  olmaydi, 
millatning manfaat va ehtiyojlarini qalban xis qila olmaydi. Binobarin milliy g‗oya 
ham  ratsional,  ham  irratsional  mohiyatga  ega  bо‗lib,  u  milliy  ruhiyat,  kayfiyat, 
ichki  uyushtiruvchi,  yо‗naltiruvchi,  harakatga  keltiruvchi,  yetaklovchi  milliy  xis-
tuyg‗u hisoblanadi.
1. 
 
 Shulardan kelib  chiqqan holda ―Milliy g‗oya tarixi va nazariyasi‖  fanining 
maqsadini    quyidagicha  ifodalash  mumkin:  Mazkur  fanning  maqsadi    –  milliy 
g‗oyaning  shakllanishi,  uning  tarixiy  ildizlari  va  negizlarining  xalqimiz  hayotida 
                                                 
4
 Қаранг: Тўраев Б., Раматов Ж. Миллий истиқлол ғояси: асосий хусусиятлари, фалсафий ва тарихий 
илдизлари. -Т.: Ижод дунѐси, 2002. 
1. 
Қаранг: Тўраев Б., Раматов Ж. Ўша китоб.  

tutgan  о‗rni  va  rolini  о‗rganish,  О‗zbekiston  mustaqilligini  mustahkamlashda 
milliy g‗oya va mafkuraning ahamiyatini ochib berishdir.  
Fanning  vazifalari  –    milliy  g‗oyaning  shakllanish  va  rivojlanish  tarixi  va 
nazariyasi  bilan  bog‗liq    asosiy  tushuncha  va  tamoyillar  asosida  yoshlar 
dunyoqarashini  shakllantirish,  ularning  milliy  g‗oyaga  bо‗lgan  ishonch  va 
e‘tiqodini  mustahkamlash,  Vatanga  sadoqat  va  xalqqa  hurmat  ruhini  oshirish, 
yoshlarning ogohligini va sezgirligini kuchaytirish hamda  ularni huquqiy davlat va 
fuqarolik jamiyati qurish yо‗lida birlashtirish va safarbar etish.  
 
MAVZUGA OID TAYANCH TUSHUNCHA VA IBORALAR: 
 Mafkura,  ideologiya,  milliy  ideologiya,  ideologiya  paradigmalari, 
mafkuraviy  munosabat,  mafkura  nazariyasi,  mafkura  muqobilligi,  mafkuraviy 
manfaat, ideologiya funksiyalari.  
 
NAZORAT SAVOLLARI 
1.  Ideologiyaning tadqiqot obyekti va predmeti nima? 
2.  Milliy ideologiyaning mazmuni nimadan iborat? 
3.  Milliy ideologiyaning maqsadi va vazifalarini kо‗rsating.  
4.  Milliy  ideologiyaning  paradigmalari  о‗zgarishi  qanday  omillarga 
bog‗liq? 
5.  Ideologiyaning nazariy-metodologik asoslari nimadan iborat? 
6.  Mafkuralar muqobilligini qanday omillar belgilaydi?  
 
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR: 
1.  О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. –T. : 2008. 
2.  О‗zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  ―Milliy  g‗oya  va  ma‘naviy-
ma‘rifiy  ishlar  samaradorligini  oshirish  tо‗g‗risida‖gi  Qarori.-«Xalq  sо‗zi».  2006 
yil, 26 avgust.  
3.  Karimov  I.  О‗zbekiston  XX1  asr  bо‗sag‗asida:  xavfsizlikka  tahdid, 
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T. : «О‗zbekiston», 1997.  
4.  Karimov  I.  Jamiyatimiz  mafkurasi  xalqni  –  xalq,  millatni  –  millat 
qilishga xizmat etsin. –T. : О‗zbekiston, 1999.  
5.  Karimov  I.  Milliy  mafkura  –  davlatimiz  va  jamiyatimiz  qurilishida  biz 
uchun ruhiy-ma‘naviy kuch-qudrat manbai. G‗ T. 8. -T. : О‗zbekiston, 2000. 462-
474 betlar.  
6.  Karimov  I.A.  Ozod  va  obod  vatan,  erkin  va  farovon  hayot–pirovard 
maqsadimiz. T.: О‗zbekiston, 2000.  490,491,505, 565,566 betlar. 
7.  Karimov I. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma‘naviyat, 2008. 
8.  Milliy istiqlol g‗oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: О‗zbekiston, 
2001.  
9.  Milliy istiqlol g‗oyasi. –T.:Akademiya, 2005. 
10. Mustaqillik  mafkurasi  va  О‗zbekistonda  demokratik  jamiyat  qurishning 
iqtisodiy, ijtimoiy va ma‘naviy negizlari. -T. : Universitet, 2001. 
 
 

Milliy g„oyaning shakllanish tarixi, uning namoyon bо„lish xususiyatlari 
Reja: 
1.  Inson,  millat  va  jamiyat  hayotida  g‗oya  va  mafkuraga  bо‗lgan  talab-
ehtiyojlar 
2.  Milliy g‗oyaning tarixiy negizlaridagi asosiy manbalar va undagi ilg‗or 
g‗oyalar. 
3.  О‗zbekiston  mustaqillikka  erishish  ostonasida:  g‗oyaviy-mafkuraviy 
jarayonlar. 
 
1-masalaning  bayoni:    Har  qaysi  davrda inson,  millat va  jamiyat  hayotida 
g‗oya  va  mafkuraga  bо‗lgan    talab-ehtiyojlar  kuchli  bо‗lgan.  Zero,  Odamlarning 
ming yillar  davomida shakllangan dunyoqarashi va mentalitetiga asoslangan, ayni 
vaqtda  shu  xalq,  shu  millatning  kelajagini  kо‗zlagan  va  uning  dunyodagi  о‗rnini 
aniq-ravshan belgilab  berishga xizmat  qiladigan,  kechagi va  ertangi  kun  о‗rtasida 
о‗ziga  xos  kо‗prik bо‗lishga qodir g‗oya  jamiyat  mafkurasidir.  (Islom  Karimov. 
“Jamiyatimiz  mafkurasi  xalqni      -xalq,  millatni  –  millat  qilishga  xizmat  etsin” 
asaridan).   
G‗oya  va  mafkura  tushunchalari,  umuman  ijtimoiy-siyosiy  fanlar,  xususan 
falsafada  muhim  о‗rin  tutadi,  ammo  ularning  mazmuni  maxsus  tadqiqot  obyekti 
sifatida hali yetarli darajada ilmiy tadqiqot qilinmagan, aksariyat hollarda mazkur 
tushunchalarga  sinfiylik,  partiyaviylik  nuqtai  nazaridan  yondoshib  kelingan. 
Shuning  uchun  ham  hozirgi  falsafiy,  ijtimoiy-siyosiy  adabiyotlarda  g‗oya  va 
mafkura tо‗g‗risida bir-biridan farq qiluvchi turli-tuman ta‘riflarni, tavsiflarni, izoh 
va  talqinlarni  uchratish  mumkin.    G‗oya  va  mafkuralar  obyektining  dinamik 
о‗zgarishi,  plyuralizm  va  tolerantlik  tamoyillari  tobora  kо‗proq  e‘tirof  etib 
kelinayotgan  hozirgi  davrda  bu  jarayonga  «tabiiy  hol»  sifatida  qarash  taqozo 
etiladi.  Zero,  shu  jarayonda  g‗oya  va  mafkura,  milliy  g‗oya  va  milliy  mafkura 
tushunchalarining turli-tuman qirralari har xil nuqtai nazarlardan tahlil qilinmoqda. 
Ma‘lumki, an‘anaviy tarzda, aksariyat hollarda «g‗oya» va «ideya» atamalari 
sinonimik  tushunchalar  sifatida  qо‗llanilib  kelinadi.  Xususan,  Platon  falsafasi 
haqida sо‗z yuritilganda odatda «ideyalar dunyosi» atamasi emas, balki «g‗oyalar 
dunyosi» atamasi qо‗llanilib kelinadi. Darhaqiqat, keng ma‘noda ideya yoki g‗oya 
deganda  muayyan  narsa-hodisalarning  muhim  belgilari  majmuasi,  asosiy 
mazmunini ifodalovchi asosiy fikr nazarda tutiladi.  
Umuman,  xalqlar,  millatlar  va  davlatlar  mavjud  ekan,  ularning  borligini 
anglatib  turuvchi  g‗oyalarning  amal  qilishi  tabiiydir.  Insoniyatning  taraqqiyoti, 
uning kelajagi mavjud mintaqaviy, irqiy va diniy manfaatlarni о‗zida aks ettiruchi 
g‗oyalarning  mutanosibligini  ta‘minlashga  bog‗liq.  Bunday  mutanosiblikning 
buzilishi esa dunyoda kо‗plab muammolarning yuzaga kelishiga sabab bо‗lmoqda.  
Gnoseologik  jihatdan  g‗oya  va  mafkura  ruhiy  olam,  subyektiv  reallik,  ong 
hodisalari  sifatida,  birinchidan,  mavjud  obyektiv  reallik  in‘ikosi  va  ayni  paytda 
kelajakning    rejasidir;  ikkinchidan,  о‗z-о‗zining  in‘ikosi  va  rejasidir.  Ontologik 
jihatdan  g‗oya  va  mafkura  subyektiv  reallik  hodisalari  sifatida  muayyan  narsa-
hodisa,  jarayon-voqelikning  bizning  ongimizdan  tashqarida  mavjud  ekanligini 
ifodalovchi  mazmunga  ega.  Ammo,  ayni  paytda,  g‗oya  va  mafkura  inson  ichki 

dunyosining  ham  realligidirki,  bu  reallik  inson  uchun  undan  tashqaridagi  moddiy 
narsalarga nisbatan muhimroq ahamiyatga ega bо‗lishi mumkin. Binobarin, g‗oya 
va  mafkura  tushunchalari  obyektiv  va  subyektiv  reallikning  in‘ikosi  va  kelajak 
rejasini  ifodalovchi  belgilarni  ham,  obyektiv  va  subyektiv  reallikning  mavjudligi 
va rivojlanishini ifodalovchi belgilarni ham о‗z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, 
bir  tomondan,  muayyan  g‗oya  va  mafkura  tushunchalarining  mazmuni  muayyan 
voqelikning  in‘ikosidir  (gnoseologik  jihat),  ammo  ular  о‗z-о‗zini  emas,  balki 
mazkur  voqelikni  ifodalaydi  (ontologik  jihat),  ikkinchi  tomondan,  bu  muayyan 
mazmun,  ayni  vaqtda,  subyektiv  reallik  sifatida  mavjud  (ontologik  jihat)  va 
mazkur subyektiv reallikning mazmuni sifatida in‘ikos etadi (gnoseologik jihat).  
Har  qanday  g‗oya  eng  avvalo  individual  ongda  paydo  bо‗ladi.  Individual 
ong  esa,  ijtimoiy  ongga  nisbatan  faoldir.  Ba‘zan  ijtimoiy  ongning  mavqei 
mutlaqlashtiriladi  va  natijada  jamiyat  ma‘naviy  hayotida  shaxsning  roli 
kamsitiladi.  Bunday  hollarda  g‗oyalarning,  umuman  madaniy  qadriyatlarning 
birdan-bir  yagona  ijodkori,  aql  va  tafakkurning,  vijdon  va  ijodiy  ruhning  yagona 
sohibi,  mas‘uliyat  his  qiluvchi  jonli konkret  inson  g‗oyib  bо‗ladi,  uning  qobiliyat 
va  vakolati  u  yoki  bu  mavhum  umumiy  kuchlar  foydasiga  begonalashtiriladi. 
Vaholanki,  ijtimoiy  ongda  sodir  bо‗ladigan  har  qanday  yangiliklarning  birdan-bir 
yagona manbai individual ongdir. Ijtimoiy ong tarkibidan avval boshda individual 
g‗oya  bо‗lmagan  biron-bir  g‗oyani  topib  bо‗lmaydi.  Ijtimoiy  mavqe  kasb  etgan 
barcha  g‗oyalar  individlar  tomonidan  yaratiladi,  rivojlantiriladi  va  boyitiladi.  Biz 
keng  aholi  ommasiga,  butun  insoniyatga  aloqador  muammolarni  tahlil  qilgan 
paytlarimizda  aksariyat  hollarda  davr  voqeliklarining  mualliflari  о‗zimiz 
ekanligimizni yetarli darajada anglay olmaymiz.  
G‗oya  va  mafkura  tushunchalari  ham  obyektiv  reallik  in‘ikosini,  ham 
muayyan maqsad-muddao va ideallarni о‗zida mujassam etadi. Bu ikki tomon bir-
biri  bilan  uzviy  bog‗liq  bо‗lib,  g‗oya  va  mafkura  tushunchalarining  о‗ziga  xos 
xususiyatlarini  va  ularning  inson  ongi  harakatidagi  о‗rnini  belgilaydi.  G‗oya  va 
mafkura  tushunchalari  voqelik  rivojlanishida,  insonning  amaliy  faoliyati 
jarayonida yangi, hali mavjud bо‗lmagan reallik shaklini yaratuvchi faol, vositachi 
zvenodir.  Boshqacha  aytganda,  g‗oya  va  mafkura  tushunchalari  praksiologik 
xarakterga egadir. Bu hol - kelajak loyihasi, maqsadga erishishga intilish, hohish-
iroda  va  ijobiy  yaratuvchanlik  omillarini  ifodalaydiki,  psixologiyada  bu  omillar 
yoki  xislatlar  «xohish»,  «intilish»,  «maqsad  qо‗yish»,  «irodaviy  kuch»,  «aqliy 
harakat» kabi atamalarda ifodalanadi.  
Insoniyat  tarixi  -  g‗oyalar  tarixidir,  deyishadi.  Darhaqiqat,  insoniyatning 
tarixiy  taraqqiyoti  davomidagi  barcha  yirik  voqea-hodisalarning  tag-zamirida  u 
yoki bu g‗oya  yotadi. Eng buyuk kashfiyotlar yoki tub sotsial о‗zgarishlar avvalo 
ular haqidagi orzu-niyatlardan, intilishlardan boshlangan. Muayyan ijtimoiy guruh, 
qatlam,  millat,  xalq,  davlat  yoki  jamiyatning  ehtiyojlarini,  maqsad-mudaolarni, 
orzu-intilishlarin  о‗zida  mujassam  etuvchi  g‗oyalar  tizimi  sifatida  namoyon 
bо‗ladigan mafkura - istiqbolning yaratuvchisidir. Kecha orzu-niyat bо‗lgan milliy 
davlatimizning  bugun  biz  uchun  sha‘n  va  iftixorga  aylanganligi  buning  yaqqol 
misolidir.  

Milliy g‗oyalar va mafkuraviy qarashlar har bir davlatning mavjudlik belgisi 
hisoblanadi.  Ayni  paytda,  ushbu  qadriyatlar  о‗sha  davlat  va  xalqning  ijtimoiy 
mо‗ljali  hamdir.  Yana  shu  narsaga  e‘tibor  berish  lozimki,  davlatlarning  ijtimoiy-
siyosiy  tuzumlari  о‗zgargan  paytlarda  g‗oyaviy-mafkuraviy  qarashlar  ham 
о‗zgaradi.  Umuman,  g‗oyaviy-mafkuraviy  qarashlar,  ular  tomonidan  himoya 
qilinadigan  qadriyatlar  har  bir  davlat  va  xalqning  ijtimoiy  taraqqiyotida  katta 
ahamiyat kasb etadi.  
Ayni  paytda,  bir  ijtimoiy-siyosiy  tuzum  davridagi  g‗oyaviy-mafkuraviy 
qarashlar boshqa tuzum sharoitida tamomila yangicha mohiyat kasb etsada, ammo, 
ularning  ayrim  jihatlari  vorislik  ahamiyatiga  ega  bо‗ladi.  Davlatlarning  ijtimoiy-
siyosiy tuzumidan qat‘iy nazar bu holning mohiyati о‗zgarmasdan qolishi mumkin.  
2-masalaning  bayoni:    G‗oya  va  mafkuralar  tarixini  davlatlashtirishda 
umumiylik  mavjud.  Hozirgi  kunda  tarixni  sinfiylik,  partiyaviylik  kabi  tamoyillar 
asosida  о‗rganish  va  davrlashtirish  inkor  etilgani  kabi,  ularni  sivilizatsion 
yondashuv  asosida  о‗rganish  ham  aniq  bо‗lib  qoldi.  Sivilizatsion  hodisalarni 
kopleks-  tizimli  yondashuv  asosida  о‗rganish  bizga  g‗oya  va  mafkuralarning 
rivojlanish tarixini davrlashtirishda tо‗g‗ri yо‗l tanlashga imkon bermoqda.  
Agar  masalaga  shu  asosda  yondashadigan  bо‗lsak,  unda  О‗zbekistonda 
g‗oya  va  mafkuralar  rivojlanishini  quyidagi  sivilizatsion  yondashuv  asosida 
о‗rganish mumkin: 
1. 
Ibtidoiy jamiyat ; 
2. 
О‗rta asrlar davri; 
3. 
Xonliklar davri; 
4. 
Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri; 
5. 
Sovet mustabid tizimi davri; 
6. 
Milliy mustaqillik davri.  
Ta‘kidlash  lozimki,  har  bir  davrning  о‗ziga  xos  ijtimoiy  taraqqiyotining 
о‗sha  bosqichini  о‗zida  mujassam  etgan  g‗oyalari  mavjud  bо‗lgan.  Masalan, 
ibtidoiy  jamiyatda  inson  yovvoyilikdan  madaniylashishga  о‗ta  boshladi,  tabiat 
sirlarini о‗rganib о‗zining inson ekanligini his etish bilan bog‗liq g‗oyalar yuzaga 
kela boshladi.  
G‗oya yoki ideya fenomeni maxsus tadqiqot obyekti sifatida G‗arb falsafasi 
tarixida  ilk  bor  Sokrat  va  Platon  tomonidan  qо‗yilgan  va  о‗ziga  xos  «yechimini 
topgan»  edi.  Xususan,  Platon  fikricha,  ideya  bu  -  haqiqiy  borliq  bо‗lib,  moddiy 
narsalarning  namunasi,  andozasi  tarzida  real,  obyektiv  mavjud  bо‗lgan  g‗oyalar 
dunyosining umumiy tavsifidir; har bir g‗oya yagona va о‗z-о‗ziga ayniy bо‗lgani 
holda,  ayni  vaqtda  hamma  narsalarda  mavjud  bо‗la  oladi.  Platon  mushohadasiga 
kо‗ra, ideal borliq moddiy borliqni, faqatgina belgilabgina qolmay, ayni paytda u 
о‗zida mutlaq umumiylik va qiymatlilik mohiyatlarini ham mujassam etadi. 
G‗arb falsafasi tarixida «ideal borliq» atamasi ilk bor Platonning ontologik 
ta‘limoti  doirasida  shakllangan  va  uning  falsafasida  «g‗oyalar  dunyosi»,  «g‗oya» 
tushunchalari bilan chegaralangan. Platon mushohadasiga kо‗ra, g‗oyalar - konkret 
narsa-hodisalardan tashqaridagi haqiqiy obyektiv reallik hisoblangan jismsiz, ideal 
mohiyatlardir. Platon g‗oya tushunchasining ma‘no-mohiyatini tahlil qilishda ideal 
(ideal borliq) kategoriyasiga asoslangan. Shunga kо‗ra, muayyan ma‘noda, Platon 

falsafasini  «g‗oyalar  falsafasi»,  deyish  mumkin.  G‗arb  falsafasining  qadimgi 
davrida Demokrit ideya yoki g‗oya deganda bо‗linmas atomlarni nazarda tutadi. 
Milliy  g‗oyaning  tarixiy  ildizlari  xalqimizning  uzoq  о‗tmishiga  borib 
taqaladi.    Zero,  milliy  g‗oya    tarixi  о‗zbek    xalqi  tarixi  bilan  chambarchas 
bog‗liq.О‗zbekistonda  hozir  shakllanib,  rivojlanayotgan  milliy  g‗oya  asosida 
yurtimizda ming yillar davomida paydo bо‗lgan sivilizatsiya (lotincha - fuqaroviy, 
ijtimoiy)  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  «Hozir  О‗zbekiston  deb  ataluvchi  hudud, 
ya‘ni  bizning  Vatanimiz,  -  deydi  I.Karimov,  -  nafaqat  Sharq,  balki  umumjahon 
sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bо‗lganini butun jahon tan olmoqda»
1
. 
 Shu  bois  yoshlarimizga  о‗zbek  xalqining  rivojlanish  tarixini  о‗rganish 
jarayonida  о‗zbek  xalqining  qadim-qadimdan  Turon,  Turkiston  deb  atab  kelingan 
kо‗hna  zaminning  minglab  yillar  davomida  yashab  kelayotgan  va  о‗z  tarixiy 
takomilida о‗nlab saltanatlar qurgan haqiqiy egalari ekanligini, bu Turon-Turkiston 
О‗zbekiston qadim madaniyat beshiklaridan biri ekanligini, hozirgi zamonaviy fan 
va  texnikaning  poydevori  shu  yerda  yaratilganligini  anglamog‗imiz  va  yoshlarga 
ham    anglatmog‗imiz  zarur. «Biz  kim,  mulki  Turon,  amiri  Turkistonmiz,  biz  kim 
millatlarning eng qadimi va ulug‗i - turkning bosh bо‗g‗inimiz» - Sohibqiron Amir 
Temurning  buyukligi  zamirida  ana  shunday  milliy  о‗zlikni  anglash,  tarixiy  xotira 
yotgan bо‗lsa ajab emas. Zero, milliy his-tuyg‗u va mustahkam e‘tiqod - insoniy va 
milliy  kamolotning  ikki  qanotidir.  Tо‗maris  momomiz  va  Alp  Ertо‗nga 
bobomizdan  to  Abdulla  Qodiriy  va  Ozod  Sharafiddinovgacha  yengilmas  kuch-
qudrat ato etgan narsa milliy his-tuyg‗u va e‘tiqodiy ruhdir, desak xato qilmasmiz. 
Darhaqiqat, insoniyat ibtidosi, binobarin, g‗oya va mafkuralar ibtidosi ham, 
Qadimgi  Sharqdan  boshlanadi.  «Sharq»  va  «G‗arb»  atmalari  odatda  jug‗rofiy 
atamalar sifatida idrok etilsa-da, aslida ikki xil madaniy-ma‘naviy an‘analarni ham 
ifodalaydi.  Qadimgi  yunonlar  Osiyo  qit‘asining  g‗arbiy  yarim  orolini  о‗zlarining 
afsonaviy  qahramoni  nomi  bilan  Yevropa  deb  ataganlarida  ana  shu  madaniy-
ma‘naviy  о‗ziga  xoslik  omiliga  asoslangan  edilar.  Asl  Qadimgi  Sharq  -  bu 
Qadimgi Turon, Qadimgi Hindiston va Qadimgi Xitoy mamalakatlaridir. Qadimgi 
Misr,  Qadimgi  Vavilon  kabi  mamlakatlar  nafaqat  jug‗rofiy  jihatdan,  balki 
madaniy-ma‘naviy jihatdan ham Sharqqa nisbatan G‗arbga yaqindir, yevropaliklar 
bu  mintaqani  «Yaqin  Sharq»  deb  ataganlarida  tamomila  haqdirlar;  zero,  G‗arb 
madaniyatining  poydevori  sanalgan  qadimgi  yunon  madaniyati  asosan  misrliklar 
va vavilonliklar madaniyati asosida shakllangandir.  
Qadimgi  Sharq  tarixida,  binobarin,  umuman  insoniyat  tarixida,  Qadimgi 
Turon shunday bir muhim о‗rin tutadiki, iqtidorli tarixchi tadqiqotchilarning e‘tirof 
etishicha,  uning  moddiy  va  ma‘naviy  madaniyatini  о‗rganmasdan  turib,  uning 
jahon  sivilizatsiyasiga  qо‗shgan  ulkan  hissasini  jiddiy  tadqiq  qilmasdan  turib, 
insoniyatning madaniy-ma‘naviy tarixi haqida haqqoniy tasavvurlarga ega bо‗lish 
va uning taraqqiyot qonunlarini tо‗g‗ri aniqlash mumkin emas. Qadimgi Turon hali 
ilmu-fanda  ochilmagan  sirli  va  mо‗jizaviy  bir  xazinaki,  uning  о‗rganilishi  - 
insoniyatning  yangi  bir  madaniy-ma‘naviy  dunyosini  kashf  etishdir.  Turon-
                                                 
1
 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.  Т.:  
Ўзбекистон, 1999. –Б. 132.  

Turkiston-О‗zbekiston  -  bu  ham  diniy,  ham  dunyoviy  ma‘noda  haqiqatdan  ham 
muqaddas  zamindir.  Bu  zaminlardan  topilgan  tosh  qurolning  yoshi  1,8  -  3,2 
million  yilni,  ibtidoiy  manzilgohlar  yoshi  taxminan  1  million  yilni,  ilk  ma‘naviy 
udum-e‘tiqodlar tarixi 100 ming yilni tashkil etadi. Oddiy ovqatga tuz solishdan to 
tо‗rt  unsur  haqidagi  falsafiy  ta‘limotlarga  qadar  kо‗plab  g‗oya  va  kashfiyotlar, 
insoniyat  tarixidagi  ilk  vahiy  e‘tiqod  sanalgan  zardо‗shtiylik  vatani  ana  shu 
muqaddas  zamindir.  Fransuz  va  ingliz  zardо‗shtiyshunos  olimlar  fikricha 
zardо‗shtiylik  miloddan  oldingi  3-2  ming  yilliklar  chegarasida  vujudga  kelgan. 
London  universitetining  professori,  zardо‗shtiyshunos  olima  Meri  Boys  fikricha, 
Zardо‗sht  miloddan  oldingi  1500-1700  yillar  oralig‗ida  yashab  о‗tgan. 
Zardо‗shtiylik – yuksak fazilatli, ezgu niyatli e‘tiqoddir. Uning kо‗pgina g‗oyalari 
noyob, betakror va ulug‗vordir. О‗zining insoniyatga bevosita yoki bilvosita ta‘siri 
borasida  dunyodagi  biron-bir  e‘tiqod  zardо‗shtiylikka  tenglasha  olmaydi. 
Zardо‗shtiylik  g‗oyalari  iudaizm,  buddizm,  xristianlik,  islom  dinlari  tomonidan, 
qator diniy yо‗nalishlar va falsafiy maktablar tomonidan о‗zlashtirilgan. Zardо‗sht 
tomonidan targ‗ib qilingan kо‗pgina g‗oya va ta‘limotlar hozirgi kunda ham jahon 
xalqlari  tomonidan  mamnuniyat  va  xayrihohlik  bilan  e‘tirof  etib  kelinadi. 
Zardо‗shtiylik  tarixini  о‗rganish  -  insoniyatning  minglab  yillar  davomidagi 
ma‘naviy-axloqiy  taraqqiyoti  tarixini,  g‗oya  va  mafkuralar  tarixini  о‗rganish 
demakdir.  Ezgu  g‗oyalar  majmuasi  sifatida  zardо‗shtiylik  mafkurasi  umumiy 
tartib-intizomni  mustahkamlashga,  tashqi  ta‘sirlarga  nisbatan  yaxlitlik  va 
mustaqillikni  saqlashga,  umumiy  his-tuyg‗u  va  birlikni  tarbiyalashga  xizmat 
qilgan.  Zardо‗shtiylik  qomusiy  e‘tiqod  bо‗lgan,  Zardо‗sht  о‗z  hayot  yо‗li  bilan, 
maqsad va intilishlari bilan insoniyatni ezgulikka, adolatga, haqiqatga undaydi. Bu 
e‘tiqodning  Hindiston  va  Afg‗onistondan  Yunonistongacha,  Armaniston  va 
Ozarbayjondan  Bobilgacha  bо‗lgan  ulkan  hududlarda  2000  yil  atrofida  hukmron 
e‘tiqod sifatida e‘tirof etilishi bejiz emas edi, albatta. Zardо‗shtiylikning muqaddas 
uchlikka  asoslangan  dunyoning  yaratilishi,  hozirgi  holati  va  kelajagi  haqidagi, 
«Ezgu niyat, ezgu sо‗z va ezgu amal» haqidagi, insonning tabiatga va bir-birlariga 
munosabatlari  haqidagi,  ezgulik  va  yovuzlik  haqidagi,  inson  hayotining  ma‘no-
mazmuni  va  maqsadi  haqidagi  g‗oyalar  tizimi  insonga  yangi  mavqe,  vakolat, 
yuksaklik, ulug‗vorlik, qadr-qiymat va mamnunlik baxsh etadi.  
Milliy  g‗oyaning  asosiy  tayanch  nuqtasi  hisoblangan  milliy  о‗zlikni 
anglashni,  tarixiy  xotiramizni  islom  dinisiz  tasavvur  qilish  qiyin.  Prezident 
I.Karimov ta‘kidlaganidek, islom dini - bu ota-bobolarimiz dini, u biz uchun ham 
iymon,  ham  axloq,  ham  diyonat,  ham  ma‘rifatdir.  Markaziy  Osiyoda  islom 
dinining  ruhan  о‗ziga  xosligi  shundan  iboratki,  unda  ajdodlarimizning  qadimiy 
qadriyatlari  mujassamlashgan,  milliy  va  diniy  qadriyatlar  birlashgan.  Islom  -  bu 
faqat  dingina  emas.  Milliy  falsafamiz,  uning  barcha  yо‗nalishlari  inson  baxt-
saodati ideali atrofida rivojlana borgan. Bu ideal dindan kengroq kо‗lamli bо‗lgan. 
Unda  diniy  va  ijtimoiy  mulkiy  tengsizliklarni,  qarama-qarshilik  va  ziddiyatlarni 
yо‗qotish,  ular  о‗rnini  о‗zaro  yordam  va  hamkorlik  egallagan  ijtimoiy  turmush 
orzu qilingan. Xususan, daho mutafakkir bobomiz Abu Nasr Forobiyning falsafiy 
mushohadasiga kо‗ra, koinotdagi har bir vujud-mavjudot о‗ziga xos martaba – eng 

yuksak  kamolatga  erishish  uchun  dunyoga  kelgan.  Inson  uchun  xos  bо‗lgan  bu 
kamolotning nomini eng yetuk baxt-saodat deb ataydilar.  
Ulug‗ bobomiz Imom Buxoriyning «Jome‘ as-sahih» kitoblari islom dunyosi 
ulamolari tomonidan yakdillik bilan Qur‘oni Karimdan keyingi ikkinchi muqaddas 
kitob deb e‘tirof etilishi va umuman, Qur‘oni Karimdan keyingi islom dinimizning 
asosini tashkil etgan oltita hadis tо‗plamidan tо‗rtasining ona-Vatanimiz Turkiston 
zaminida  yaratilganligi  ajdodlarimiz  an‘analarining  naqadar  ulug‗  va  samarali 
bо‗lganligi dalolatidir.  
Xalqimiz  tarixidagi Vatan ozodligi  yо‗lidagi    kurashlarda  erkinlik, ozodlik, 
hamjihatlik,  vatanparvarlik  bilan  bog‗liq  turli  g‗oyalar  namoyon  bо‗lgan.  
Chunonchi,  Eron  axmoniylariga  qarshi  Shiroqning,  Iskandar  Zulqarnaynga  qarshi 
Spetamenning,  arab  fotihlariga  qarshi  Abu  Muslim  va  Muqannalarning,  mо‗g‗ul 
istilosiga qarshi Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, Najmiddin Kubro, Mahmud 
Torobiy  va  boshqalarning,  ayniqsa  adolatparvar,  ma‘rifatparvar  xukmdor  Amir 
Temurning sa‘i-harakatlari, shuningdek, Pо‗latxon, Dukchi Eshon qо‗zg‗olonlari - 
bularning  bari  hech  qanday  «sinfiy  kurash»ga  aloqasi  yо‗q  edi.  Bunday 
harakatlarni  yuzaga  keltirgan,  unga  kuch  bag‗ishlagan  asosiy  omil  milliy  g‗oya 
bо‗lib, uning mohiyatini yurt ozodligi, tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligi 
tashkil etardi. 
Mustaqillikning  dastlabki  yillarida  milliy  mafkurani  shakllantirish 
tо‗g‗risida  kо‗plab  fikrlar  bildirildi.  Biroq,  bu  -  О‗zbekistonda  milliy  mafkura 
ilgari mavjud emasdi, degan ma‘noni anglatmaydi. Chunki о‗zbek xalqining uzoq 
tarixiy  -  madaniy  rivojlanishi  davrida  milliy  mafkuraning  muayyan  jihatlari 
shakllangan  edi.  Masalan,  «Avesto»,  turkiy  bitiklarda,  1X-X11  asrlardagi  Sharq 
О‗yg‗onish  davrida,  shuningdek,  Amir  Temur  va  temuriylar  hamda  jadidlar 
davridagi  ma‘naviy-mafkuraviy  jarayonlarda  milliy  mafkuraning  ustuvor 
kо‗rinishlari namoyon bо‗lgan edi.  
Ammo,  sovet  mustabid  tuzumi  davrida  bu  mafkura  siyosiy  aqidalar 
iskanjasiga olindi va rasmiy hokimiyat tomonidan rad etildi, uning gо‗yo reaksion 
ekanligini  «isbotlash»ga  harakat  qilindi.  Mustabid  tuzum  davrida  milliy  mafkura 
siyosiy tazyiqlar ostida bо‗lsada yashab qoldi, u yо‗qolmadi. Boshqacha aytganda, 
bu davrda ikki mafkuraviy muhit yuzaga keldi. Birinchisi, rasmiy mafkura bо‗lib, 
u  kommunistik  dunyoqarashni  aks  ettirar,  ikkinchisi  esa,  rasmiy  hokimiyatning 
cheklashlariga  qaramasdan  mavjud  edi  va  norasmiy  ravishda  о‗zbek  xalqining 
milliy qarashlarni tashkil etardi.