Milliy universitetining jizzax filiali amaliy matematika fakulteti
Download 0.57 Mb. Pdf ko'rish
|
bmk 5 YIL PROGNOZ
|
7. Kompleks usulli modellari.
Iqtisodiy tizimning murakkablashuvi, tasodifiy kattaliklar va noaniqlik omillarini hisobga olish zaruriyati, joriy natijalar va kelgusi hodisalarning o‘zaro bog‗liqligi dinamikligi, o‘rganilayotgan ko‘pchilik hodisalar o‘rtasida kompleks bogliqlik tufayli bunday murakkab tizimga adekvat bo‘lgan an‘anaviy IMMni tuzish murakkabroqdir. Odatda, murakkab tizimlarni modellash vazifaning yirik o‘lchamliligiga, ichki o‘zaro bog‗lanishlar soniga, turli xil ehtimolli tavsiflarga duch keladi. Aralash axborot asosidagi usullar kombinatsiyalashganligi davlat «SES»i kabi murakkab tizimlarni prognozlashda qo‘llaniladigan quyidagi usullarni kiritish mumkin: - tarixiy o‘xshatish usuli; - ssenariy tuzish usuli; - ekonometrik modellar; - imitatsion modellar. Xulosa Korrelyatsiya koeffitsiyenti yordamida iste‘mol narxlari indeksi va Yaim deflyatori mohiyatiga ko‘ra, bir xil hodisani xarakterlashi isbotlangan. Ular orasida farq katta emas. Shuning uchun omilli tahlilda bir o‘zgaruvchini boshqasiga almashtirishi uning natijalariga statistik ahamiyatli ta‘sir etmaydi. O‘z navbatida, iste‘mol narxlari indeksi ko‘rsatkichini Yaim deflyatori indeksi ko‘rsatkichi bilan almashtirish va aksincha, inflyatsiya sur‘atlarini boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkich bilan boglab turuvchi hollarda sifatli o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin emas. Biroq ko‘pchilik iqtisodchilar inflyatsiya sur‘atlarini taxlil qilish va prognozlashda 1 ta ko‘rsatkichni o‘rganishi yetarli emasligini, turli ko‘rsatkichlarning kompleks tahlili kerakligini ta‘kidlaydilar. Inflyatsiya dinamikasini prognozlash uchun iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillari o‘rtasidagi o‘zaro ta‘sirni va mos ravishdagi vaqt oraligini belgilash kerak. Odatda esa, masalani o‘rganish pul massasi dinamikasi va iste‘mol narxlari indeksi tahlili bilan cheklaniladi. Тurli davlatlarda milliy iqtisodiyotning xususiyatlarini hisobga oluvchi inflyatsiya darajasini prognozlashning turli modellari ishlab chiqilmoqda. Masalan, AQShda ishlab chiqilgan inflyatsiya darajasini hisoblashning MODJS modeli. Bu ekonometrik modelda quyidagi omillar - argumentlar qo‘llanilgan: - hukumat ko‘zda tutayotgan egri soliqlarning o‘zgarishi (narx ichidagi soliqlarning); - davlat subsidiyalari (subvensiya va dotatsiyalari)ning taxminiy o‘zgarishi; - davlat nazoratidagi ba‘zi tovar va xizmatlar guruhi narxining taxminiy o‘zgarishi; - hukumat va fermer uyushmalari o‘rtasida qishloq xujalik mahsulotlari narxi bo‘yicha mehnat bitimlari va kelishuvlarining ma‘lum holati; - transfert to‘lovlari. Yuqorida keltirilgan barcha omillar boshqaruvchi (instrumental), chunki hukumat qarorlariga bog‗liq va shu ma‘noda ular endogen hisoblanadi. Modelda omillar sifatida ba‘zi ekzogen o‘zgaruvchilar ham qo‘llanilgan: - import mahsulotga prognoz narxlar; - bandlik darajasi prognozi va boshqalar. Bir vaqtning o‘zida iqtisodiy modellarni EХM uchun ishlab chiqish va dasturlash, odatda, ko‘p mehnat va vaqt sarflari bilan bogliq. Chunki ularning har biri o‘zicha ajoyibdir. Iqtisodiy modellar asosida prognozlash o‘z ichiga bir qancha asosiy bosqichlarni oladi: tadqiqot vazifasini belgilash, prognozlanayotgan tizimni o‘rganish, emperik axborotlarni to‘plash, modellashning asosiy muammolarini ajratish; iqtisodiy modellarni shakllantirish, model va uning ostki modellarini ifodalashning strukturasi va prinsiplarini tanlash, shuningdek, yo‘l qo‘yiladigan soddalashtirishni tanlash, o‘lchanadigan parametrlar va model sifati mezonlarini tanlash; kiritilgan ma‘lumotlar bilan iqtisodiy modelning adekvatligini va modellashtiruvchi algoritmning nazorat tajribalari natijalari muvofiqligi va chegaraviyligi darajasiga ko‘ra, aniqlik va yaroqliligini baholash; ko‘p variantli tajribalarni rejalashtirish, tadqiqot uchun prognozlanayotgan tizimning funksional tavsifini tanlash, tajriba natijalarini qayta ishlash usullarini belgilash; model bilan ishlash, hisob - kitoblar va imitatsion tajribalar o‘tkazish; natijalar tahlili, modellash ma‘lumotlari bo‘yicha xulosalarni shakllantirish, yakuniy prognoz ishlab chiqish. Aytish kerakki, imitatsion sistemadan foydalanish rejimini imitatsion biznes o‘yin shakliga o‘tkazish mumkin. Buning uchun, birinchidan, imitatsion tajribada ekspert-eksperimentatorlar guruhi ishtirok etishi, ikkinchidan esa ishtirokchilarning faoliyati alohida o‘yin qoidalari ko‘rinishida aks etgan va chegaralangan bo‘lishi zarur. |
