MiLLİy u`Rİp-a`detler ha`m da`stu`rler. Reje
Download 20.72 Kb.
|
мил урип ад дастурл
|
MİLLİY U`RİP-A`DETLER HA`M DA`STU`RLER. Reje: 1. İndividtin qa`liplesiwinde milliy u`rip-a`detler ha`m da`stu`rlerdin roli. 2. U`rip-a`detler ha`m da`stu`rlerdin qa`lilesiwine ta`sir etiwshi faktorlar. 3. «U`rip-a`det» ha`m «da`stu`r» tu`sinikleri. 4.U`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin o`zgeriwshi ha`m turaqlılıq o`zgeshelikleri. 5. U`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin ja`miyetlik wazıypaları. 6. O`zbek turmısındag`ı jana u`rip-a`detler. Bizge belgili, ha`r bir individ shaxs retinde qa`liplesiw barısında, tek o`zi jasap turg`an da`wirdegi ja`miyetlik qatnaslar ta`siri astında bolıp qalmastan, sonday aq tariyxıy ta`jiriybeler, a`wladlar ta`repinen jaratılg`an, toplang`an, a`wladtan-a`wladqa o`tip kiyatırg`an ma`deniy miyraslar, milliy qa`diriyatlar ta`siri astında da qa`liplesedi. Bunda a`sirese, ha`r bir xalıqqa ta`n bolg`an milliy u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin roli u`lken. Solay eken etnopsixologiyanın tiykarg`ı u`yreniwshi ob`ektlerinen u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin, ırım ha`m ha`r tu`rli merekelerdi ha`r ta`repleme u`yreniw olardın ju`zege keliwi, ko`rinisi, saqlanıwı ha`m o`zgeriwi sıyaqlı nızamların ashıp beriw de a`meliy jaqtan a`hmiyetke iye boladı. Ha`r bir da`wirdin, xalıqtın sotsial-ekonomikalıq ta`biyiy-biografiyalıq sharayatına sa`ykes bolatug`ın ha`m onı o`zinde sa`wlelendiretug`ın u`rip-a`det ha`m da`stu`rleri boladı. Adamzat sanalı o`mir keshire baslag`annan beri ju`zege kelgen u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi, merekeler ha`m a`detlerdi sanap shıg`ıw qıyın. Milliy u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerde pu`tin bir xalıqtın sotsiallıq mu`ta`jlikleri, a`dep-ikramlıq normaları, ma`pleri, a`meliy ta`jiriybeleri ha`m tariyxıy jasaw sharayatları o`zine ta`n ra`wishte birlesken boladı. Olar xalıqtın iskerligi protsesinde tuwıladı, ha`r bir xalıq pu`tin tariyxı dawamında jasaw sharayatının xarakteri ha`m o`zgesheliklerinen kelip shıqqan halda adamlar arasındag`ı qarım-qatnaslardın belgili normada jol - jorıqların jaratadı. Bul norma ha`m jol-jorıqlar a`wladtan-a`wladqa o`tiwi menen ta`kirarlanıp, u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerge aylanıp qaladı. Qa`liplesken u`rip-a`det ha`m da`stu`rler shaxstın ja`miyetlik qatnaslarg`a kirisiwinde shaxstın minez-qulqın ja`miyetlik ta`repten belgilewshi, basqarıp turıwshı ha`m qa`liplestiriwshi wazıypanı orınlaydı. Qaysı bir u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi, ırım yamasa merekenin kelip shıg`ıw sebeplerin u`yrenbesten turıp qaraytug`ın bolsaq, olar bir qarag`anda, biyma`ni, paydasız bolıp ko`rinedi. Tiykarında bolsa, olardın barlıg`ı kelip shıg`ıwı boyınsha xalıqtın sotsiallıq – ekonomikalıq ha`m a`meliy xızmeti na`tiyjesinde ju`zege kelgen ha`m olardın belgili za`ru`rliklerin ta`miyinlew ushın xızmet qılg`an. Orta Aziya ha`m Kavkaz xalıqlarının ayırımlarında bar ha`m ha`zirgi ku`nde eskilik sarqıtı dep qaralanatug`ın «qalın» beriw a`detin u`yrengen bazi bir alımlar, ha`zirgi da`wirge kelip, bul a`det tek simvolikalıq ma`niske bolıp qalg`anın ko`rsetedi. Belgili bolg`anınday, egzogam na`zeri hu`kim su`rip turg`an da`wirde qız alıw ha`m qız beriw bir a`wlad yamasa urıw ishinde bolmastan, basqa urıwlar menen de bolar edi. Bir a`wlad basqa a`wladqa qız bergennen keyin, qız bergen a`wlad yamasa xojalıq to`menlep qalmawı ushın olar da a`lbette qonsı a`wladlardan qız alar ha`m sonın menen jasawshı adamlardın o`siwin uslap turıw kerek bolg`an. Biraq sol waqıtta qonsı a`wladlarda boy jetken qızdın bolmawı na`tiyjesinde yamasa bir a`wladta u`ylenetug`ın jigittin bolmawı na`tiyjesinde bunday ten jag`dayda qız almastırıwlar siyrek jag`daylarda g`ana a`melge asırılg`an. Bunday jag`daylarda jigit ta`rep qız ta`repke beriw imkaniyatı kelgenge shekem ha`r qıylı mal-du`n`ya esabında kafalat yamasa ha`zirgi tu`sinikte qalın berip turg`an. Orta Aziya xalıqlarında qalın beriw jag`dayı derlik ushıramaydı. Ushırasa da egzogam nekesi qollanılatug`ın xalıqlar da`rejesinde emes. Sonday aq, ha`r bir xalıqta ol yamasa bul na`rselerge tıyım salıw, qadag`anlar bar boladı. Baqlawlar, ilimiy izertlewler sonnı ko`rsetedi, ha`r qıylı jag`daylardag`ı tıyım salıwlar, qadag`an etiwler ha`mmesi biyma`ni emes, zıyanlı bolmay, belgili zu`ru`rlik penen ju`zege keler edi. Yag`nıy olar xalıqtın jasaw ta`rizine, za`ru`rliklerine sa`ykes kelgenligi ushın da a`sirler dawamında a`wladtan-a`wladqa o`tip kelgen. Bul mısallar sonı ko`rsetedi, a`det ha`m da`stu`rler xalıq turmısına, o`mirine sanalı tu`rde kirip keledi, biraq olardın ta`siri bolsa stixiyalı boladı. Sonın menen birge ayırım u`rip-a`detler ha`m da`stu`rler o`z o`mirin o`tep bolg`an bolsa da, jasaw qa`siyetine iye bolg`anı ushın ja`ne uzaq waqıt saqlanıp, adamlar sanasına ta`sir etip turadı. Bul na`rse insanlar psixologiyası menen baylanıslı bolg`an halat esaplanadı. Sebebi bekkemlenip qalg`an u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerge a`mel qılmaw ko`pshilik ta`repinen qaralanadı. Ko`pshiliktin baqırıs-ga`plerine qalıwdan qorqıw ha`m tartınıw, ja`miyettin ha`r bir ag`zasın u`rip-a`detlerge anlı (sanalı) yamasa ko`zabag`a bolsa da a`mel qılıwg`a ma`jbu`rleydi. U`rip-a`det ha`m da`stu`rler ko`binese sinonim so`zler retinde qollanılsa da, bul terminler, tu`sinikler arasında tek g`ana terminologiyalıq ayırmashılıq bolıp qalmastan, ja`ne ma`nisi ta`repten de ayırmashılıq bar. U`rip-a`detler tiykarınan shanaraqta, sanaat tarawları menen baylanıslı boladı ha`m onda ta`rtip-intizam, diniy ha`m huqıqıy normalar tolıq o`z sa`wlesin tabadı. Da`stu`rler bolsa, sotsiallıq turmıstın barlıq tarawlarında bar bolıw menen birge, ja`ne kelip shıg`ıw protsesin de qamtıp aladı. Da`stu`rlerde adamlardın na`rse ha`m buyımlarg`a, ta`biyatqa ko`z-qarasları anlatıladı. Belgili bolg`anınday, ko`rkem-o`ner ha`m a`debiyatta, armiya ha`m joqarı oqıw orınlarında, sport ha`m islep shıg`arıw orınlarında u`rip-a`det bolmaydı, al da`stu`rler bar. Mısalı armiyag`a endi barg`an soldattın ant qabıl etiwi, joqarı oqıw ornına kirgen jaslardı student qatarına qabıl etiw, iri sport jarıslarında jenimpaz sportshı ushın ma`mleket bayrag`ın ko`teriw ha`m gimnin shertiw – bular da`stu`rler bolıp esaplanadı. Bunnan tısqarı da`stu`rlerdin ta`sir etiw shegarası ken bolıp, bir da`stu`r birneshe u`rip-a`det, ırım ha`m merekelerdi o`z ishinde alıwı mu`mkin. Mısalı xalqımızda bar bolg`an miymandoslıqtı alıp qaraytug`ın bolsaq, miymandoslıq belgili bir da`rejede ha`r bir xalıq ha`m milletke ta`n bolg`an qa`siyet. Biraq bir na`rse joqarıda ko`rip o`tkenimizdey, o`zine ta`n ja`miyetlik-tariyxıy sharayatlar ta`siri astında, xojalıq-turmıslıq o`mirdegi qarım-qatnaslar na`tiyjesinde o`zbek xalqında o`zine ta`n bir bag`darda ko`rinedi, bul o`zbek xalqının milliylik belgisine(qa`siyetine) milliy da`stu`rine aylanıp qalg`an. Mine usı miymandoslıq da`stu`ri birneshe u`rip-a`detler, ırımlar arqalı tolıq ko`rinedi. Ma`selen, o`zbek qag`ıydalarında ba`rha`ma ashıq kewil menen ha`m shiyrin sa`lem menen ku`tip alınadı. Xojalıqtag`ı en qa`dirli na`rseler miyman aldına qoyıladı. Miymannın qa`dir-qımbatı joqarı qoyıladı. Endi salt-da`stu`rler ha`m merekelerge kelsek, olar ku`shli psixologiyalıq ha`m sezimlik ta`sir etiw ku`shine iye bolıp, solar ja`rdeminde u`rip-a`det ha`m da`stu`rler anıq ju`zege shıg`adı. A`det bazı bir u`rip-a`det yamasa da`stu`rdin orınlanıw waqtında a`mel etiletug`ın ta`rtip ha`m qag`ıyda. Mereke bolsa, da`stu`rdi ko`rsetiwshi sırtqı bezegi ko`rinisi, yag`nıy orınlanıw barısı. Eki qonsı xalıq o`zbekler menen qazaqlardın toy o`tkeriw waqtında orınlanatug`ın a`det ha`m meresimlerin belgili jazıwshımız Aybek «Balalıq» qıssasında(poema) ju`da` sheber su`wretlegen. Mine qazaqlardın toyında bolatug`ın da`stu`rler qalay su`wretlengen bir otawda adamlar tıg`ılıs. Hayallar erkeklerden qashpaydı. Bir-birinin jelkelerinen qag`ıp, arqayın ha`zillesip so`ylesedi. Birden qazaqlar tıpırshılag`an, aspang`a sekiretug`ın atların minip, ılaq oyının baslap jiberedi. Ilaqtan son qızlar otawına bir topar jasang`an jigitler kirip keledi. Qızlar qosıq aytadı. Ku`lki, qıyg`ırıq, o`len tınlaydı. Kelin menen ku`yew o`len aytısadı. Endi toy meresimi o`zbeklerde basqasha boladı. Karamattın toyı ko`rinisinde erkekler ha`m hayallar derlik qosılmaydı, olar merekeni bo`lek-bo`lek o`tkeredi. «Qız ası» ku`ni qızdın uzaq-jaqındag`ı dosları ha`m ma`ha`llenin qızları jıynaladı. Duwtarg`a qosılıp qosıq aytadı. Toy ku`ni ha`r tu`rli kewilashar oyınlar oynaladı, hayallar yar-yar aytısadı h.t.b. Mine usı ko`rkem su`wretlewdegi eki xalıqta bar bolg`an toy o`tkeriw barısındag`ı a`det ha`m ma`resimler da`stu`r sıpatında birneshe a`sirler dawamında a`wladtan-a`wladqa jetip kelgen. U`rip-a`det, salt-da`stu`rler ha`m meresimler bir-birin tolıqtırıp, bir-birine o`tip turıwı mu`mkin. Geyde belgili u`rip-a`detler da`stu`r bolıp sanalıwı mu`mkin, dep ko`rsetedi, professor N.Sarsenbaev. Ma`selen, «qonaqqa barg`anda juwas bolıp otır» degen o`zbek maqalı bar. O`zbekler arasında bul a`det. Basqa millet wa`killeri aylanasında bolsa, bul a`det o`zbek xalqının milliy da`stu`ri sıpatında ko`rinedi. Ja`miyetlik mazmunı ha`m a`hmiyetine qarap u`rip-a`det ha`m da`stu`rler aldıng`ı ha`m kalaq boladı ha`m ja`miyetlik rawajlanıwg`a unamlı ta`sir ko`rsetedi. Qalaq u`rip-a`det ha`m da`stu`rler dep, o`mirin o`tep bolg`an da`wir ruxına say kelmeytug`ın, ja`miyetlik turmıstın rawajlanıwına tosqınlıq etetug`ın u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerge aytıladı. Xalıq turmısına sinip ketken u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi pa`rman beriw, qadag`an etiw menen joq etip bolmaydı, eski u`rip-a`detlerdi qısıp shıg`arıw ushın jana, u`lgili a`det ha`m da`stu`rlerdi jaratıwımız, xalıq turmısına sindiriwimiz kerek. Sonın ushın da u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi u`yrengende, og`an a`mel etkende ju`da` ıqtıyatlılıq penen paydalanıw kerek, sebebi o`ytpegende olar narazılıqlarg`a, ha`m du`zelmes qa`telerge alıp keliwi mu`mkin.O`zbek shanaraqlarında o`tetug`vn bazı bir jıynalıs, mereke, toy-tamashalar, ko`mek ha`m abadanlastırıw isleri jası u`lkenlersiz, kekse adamlarsız, olardın ma`sla`ha`tlerisiz o`tpeydi. Alıs saparg`a shıqqan ha`r bir adam, qaytıp kiyatırg`an ha`r bir adam a`lbette, ma`ha`lle ha`m awıldın barlıq jasıu`lkenlerin ha`m kesel bolıp jatqan adamların barıp ziyarat etiwi za`ru`r. Eger saparda waqtında birew qaytıs bolg`an bolsa, birinshi gezekte onın shanarag`ına barıp kewil aytadı. Milletimizdin a`sirlik u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerin, milliy ideologiyanı qa`liplestiriw mu`mkin emes. Bunda Batıs xalıqları ushın biytanıs, biraq milliy ta`biyatımızg`a ta`n bolg`an o`z-o`zin basqarıw usılı – ma`ha`lleni rawajlandırıw ha`m onın abırayın asırıw kerek. Ja`miyet turmısında tatıwlıq ha`m ja`miyetlik ta`rbiyanı sho`lkemlestiriwde ma`ha`llenin a`hmiyeti ko`p. Hesh bir a`wlad o`zine shekem jaratılg`an jıynalıp kelgen ma`deniy miyraslarsız, bilim ha`m da`stu`rlersiz jasay almaydı. Belgili bir ja`miyette jasap turıp, ol ata-babalar ta`repinen toplang`an salt-da`stu`rlerdi o`mirdin birinshi ku`ninen-aq o`zlestrip baradı. Sonın ushın da xalıq o`mirine sinip ketken u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi hesh qanday pa`rman ha`m adminstrativlik jol menen joq etip bolmaydı. Biraq ma`deniw miyrasımızdı u`yreniwde u`lgili u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi eski da`stu`rlerden ajıratıwda ayırım qa`teler de bolg`anlıg`ın tastıyıqlaw kerek. Ma`selen: jaqıng`a shekem xalıq arasında ken tarqalg`an «Nawrız» bayramına tiykarsız tu`rde diniy tu`s berilip, nadurıs tiykarda kritikalap, tıyım salınıp kelindi. Kelip shıg`ıw mazmunına qarag`anda «Nawrız» bayramın diniy de, konservativ te dep bolmaydı. Onı o`tkeriw qag`ıydaları, a`detleri ba`ha`r pasının kirip keliwi ha`m rısqı-nesiybe bolg`an egin-tegin jumısların baslap jiberiw quwanıshların ko`rsetetug`ın xalıq bayramı boladı. Nawrız shıg`ıs xalıqlarında Jana jıldın kirip keliwi bolıp esaplanadı. U`rip-a`det ha`m da`stu`rler ha`rbir xalıqta ma`ngi berilgen ha`m hesh o`zgermeytug`ın emes. O`mir olardı elekten o`tkerip, pushın-pushqa, seresin – serege ayırıp beredi. Jana da`wirge maslasa alg`anı saqlanıp qaladı. Sonın menen birge ha`r bir da`wir o`zinin a`det ha`m salt-da`stu`rlerin, merekelerin jaratadı. Jana ju`zege kelip atırg`an u`rip-a`detler o`z-o`zinen, bos jerde payda bolmastan, tiykarınan eki derekte – birinshisi aldıng`ı bar bolg`an da`stu`rler o`zgertiledi. Ayırım jerlerde qalaq u`rip-a`detlerdin saqlanıwı adamlarg`a jaqqanı yamasa og`an ku`shli itibar etkenligi ushın emes, al olardı biykarlawshı, olardın ornın basıwshı jana a`detlerdin ha`m da`stu`rlerdin joqlıg`ınan boladı. Qalıwshı u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdi pa`rman yamasa buyrıqpazlıq penen ansat joq etiwge bolmaydı. Olar ku`shli ha`m abıraylı jana a`det ha`m da`stu`rler menen qısıp shıg`arıladı. Toy-mereke, meresimler. Anıqlama berin.
Sorawlar. 1.U`rip-a`detlerdin da`stu`rden qanday ayırmashılıg`ı barw 2.U`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin qa`liplesiwi haqqında aytıp berin. 3.U`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin o`zgeriwshenligi ha`m turaqlılıg`ı haqqında aytıp berin. 4. O`zbeklerde jana u`rip-a`det ha`m da`stu`rlerdin ju`zege keliw sebepleri nedew A`debiyatlar. X.Alimov «Milliylik va ijtimoiy ruxiyat» T. 1992 y M.Mamatov «Milliy psixologiya kiyofa va uning o`zgeshelikleri» T. 1980y V.Karimova «İjtimoiy psixologiya asoslari» T. 1994 y Download 20.72 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|