Milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligi

Milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligi
Reja:
1. Qadriyatlar.
2. Milliy va umuminsoniy qadriyatlar mushtarakligi.
3. Qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagi o’rni.
Qadriyatlar tushunchasi nihoyatda xilma-xil ma‘noda turli soxalarda qo’l-laniladi. Qadriyatlar to’grisidani fan bu aksio-logiyadir. Bu atama ilmiy bilimlar soxasiga o’tgan asrning ik-kinchi yarmida nemis aksiologii E.Gertman va frantsuz olimi P.Lapi tomonidan kiritilgan. Garbda bu atama grekcha «qadriyat» va «fan», «ta‘limot» tushunchalariga asoslanadi. qadriyatni aksiologik nuqtai–nazardan talqin qilish, uning kategoriya sifatidagi mazmuni, ob‘ektiv asosi va sub‘ektiv jihatlari, namoyon bo’lish shakllari va xususiyatlarini o’rganishga imkon beradi.Qadriyat kategoriyasi buyum yoki narsalarning iqtisodiy qimmatini ifodalaydigan tushunchadan farq qiladi. qadriyatlar inson uchun biror ahamiyatga ega bo’lgan vokelikning shakllari, narsalar, voqealar, jarayonlar, holatlar, sifatlar, talab va tartiblar qadrini ifodalash uchun ishlatiladigan kategoriyadir.
Ma‘naviy madaniyat yoxud «ma‘naviyat»ning mаg’zиni (yadrosini) qad-riyatlar tashkil etadi. Qadriyat alloqanday hodisa, voqea yokinarsaning o’ziga xos xususiyati yokixossasi emas, balki uning mohiyati, o’z navbatida borlikning у yokibu ob‘ektining yashashi, mavjud bo’lib turishi uchun tom ma‘nodagi zaruriy shartidir. qadriyatlar inson bisotida turli - tuman ehtiyojlarning va his - tuyg’u-larning mavjudligidan dalolat beradi, atrofida sodir bo’layotgan voqealarni, hodisa-larni turlicha baholashlari uchun zamin yaratadi. Chunonchi birovlar uchun o’at qadrli, o’at muhim ahamiyatga ega bo’lgan, у yokibu hodisa, boshqa birovlar uchun qadrsiz, sariq chaqalik ahamiyatsiz bo’lishи mumkin. Xuddi шuning uchun ham qadriyatlarni oddiy qilib ijobiy yoki salbiy (ahamiyatsiz, ahamiyat kamroq, qadr-qimmat sezilmaydigan), absalyut va nisbiy, ob‘ektiv va sub‘ektiv qadriyat-larga bo’lish mumkin. Mazmuniga qarab mantiqiy, etik, estetik va narsalar qad-riyatlariga bo’lish mumkin. Shuningdek, qadriyatlarni haqi-qatni, ezgulikni, go’-zallikni ulug’lovchi qadriyatlarga ajratiш mumkin.
Qadriyatlar jamiyat ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy -ma‘naviy rataqqiyotining mahsulidir. Shuning uchun ham qadriyatlarda zamonning ruhi, imkoniyatlari, o’sha zamonda yashagan odamlarning orzu - umidlari, isatklari, atlab va ehtiyojlari o’z ifodasini topadi. Zamonlar o’tishi bilan qadriyatlarning mazmuni va ma‘nosi o’zgarib boradi. Xuddi shuning uchun ham qadriyatlarning atrbiyaviy ahamiyatga baho berganda konkret atrixiy shart - sharoitlarni doimo nazarda tutmoq zarur.
Qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagio’rni, ijtimoiy xarakteriga qarab milliy va umuminsoniy, sinfiy yokidiniy, shuningdek kishilarning yoshi, pro-fessional xususiyatlariga xos qadriyatlarga bo’lish mumkin.
Insonning qadr - qimmati, sha‘ni, or - nomusi, milliy g’ururi - milliy qadriyatlar bilan bevosiat bog’liq. Milliy qadriyatlar, har bir millatning o’ziga xos xususiyatlari, xossalari, belgilari, alomatlarini ifodalovchifalsafiy tushunchabo’lib, o’sha millat bosib o’tgan ijtimoiy rataqqiyot jarayonida shakl-langan milliy madaniy meros xazinasiga qo’shgan hissasini, ulushini ifodalaydi. Xuddi shu mil-liy o’ziga xoslik, o’ziga moslik, millat madaniyatida, adabiyotida, san‘atida, tilida, dinida, atrixiy xotirasida, yashash ishlash va fikrlash atrzida, urf-odatlarida, rasm - rusumlarida, bayramu - sayillarida o’z ifodasini topadi. Milliy qadriyatlar milliy ma‘naviy madaniyat ifodasi bo’lib, har bir millatning insoniylik xazinasiga qo’shgan munosib hissasining hosilasidir.
Milliy qadriyatlar, shubhasiz, millatning ravnaqi yokiinqirozi bilan bevosiat bog’liq bo’ladi. Boshqacha aytganimizda milliy qadriyatlar millatning o’tmishi va buguni bilan bog’liq. Shuning uchun ham, «milliy qadriyatlar millat rivojlanishi bilan rivojlanadi, inqirozga uchrashi bilan qadrsizlanadi.
Shuning uchun ham, millat - o’zining qadriyatlarini vujudga keltirib, ularning yangi - yangi qirralarini va jihatlarini sayqallashtirib, taraqqiyoti jarayonida takomillashtirib turishi ma‘nosida o’z qadriyatlarining haqiqiy egasi, makon va zamondagi ilgarilanma harakatdan iborat o’zgarishlar jarayonida ularni o’tmishdan kelajakka tamon yetkazib boradigan eng asosiy ob‘ektdir» .
Milliy qadriyatlarning negizini urf - odatlar, rasm -rusumlar, bayramu-sayillar atshkil eatdi. o’zbek milliy qadri-yatlari mazmunida insonparvarlik g’oy-alari yoatdi. Uzoq atrix davomida o’zbeklarning o’zaro munosabatlarida, kundalik turmush atrzida o’zaro hamkorlik va hamdardlik, vafodorlik va o’zaro hurmat, biri - biriga suyanish va yaxshi qo’shnichilik, bolajonlik va oat - onaga hurmat, mehr - oqibat va sadoqat har tomonlama e‘zozlanib kelinadi. Milliy qadriyatlar o’sha mil-latga mansub har bir kishi tomonidan yaratilgan, insoniylik, odamiylikka xos fazi-latlar, xislatlar, xosiyatlarni milliy - madaniy meros xazinasiga qo’shgan hissasini ifodalovchi buyuk ko’rsatkichdir.
Milliy qadriyatlarni tiklash - ularga hozirgi zamonga mos yangi mazmun ato etish demakdir. Xuddi shuning uchun ham, O’zbekiston davlat musatqilligiga erishishi bilan mamlakatimizga hozirgi zamon öivilizaöiyasi atlablariga javob beruvchi umuminsoniy demokratik Qadriyatlar xalqimiz turmush atrziga kirib kela boshladi. Inson haq - huquqlariga rioya qilish, atdbirkorlik erkinligi, matbuot erkinligi, ana shular jumlasidan edi. «Ushbu demokratik qad-riyatlar jamiyatimiz uchun muhim ahamiyatga egaligi haqida gapirar ekanmiz, bu qadriyatlar atrixiy jihatdan ham, etnik - madaniy jihatdan ham xalqimizning o’ziga xos xususiyatlariga zid emasligini qayat-qayat at‘kidlashni isatrdik».
Umuminsoniy demokratik qadriyatlarning eng muhimi - inson haq – hu-quqlari va erkinliklarini har tomonlama himoya qilishdir. Insoniyat atrixida Buyuk franöuz revolyuöiyasi (1789) qabul qilgan «Inson va grajdanlar huquqlari dekloratöiyasi», 1948 yilning 10 dekabrida BMT Bosh Assambeliyasi atsdiqlagan «Inson huquqlarining eng umumiy dekloratöiyasi» - inson haq - huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan atrixiy hujjatlar edi. O’zbekiston davlat musatqilligiga erishishi bilan musatbid tuzum sharoitida oyoq osti qilingan inson haq - huquqlari va erkinliklarini tiklash, uni himoya qilishga kirishdi. Insonning asosiy xuquqlari va erkinliklari O’zbekiston Respublikasi Asosiy qonuni – Kons-tituöiyaning umumiy qoidalari va olti bobdan iborat ikkinchi bo’limida xuquqiy jihatdan musathkamlandi. Shuningdek, demokratiya, barqarorlik, oshkoralik, tinchlik, hamkorlik kabi Umuminsoniy qadlriyatlarning rivoj topishi uchun ham imkon yaratildi.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg’unlashib borayotganligini, musatqillik yillarida O’zbekistonda vujudga kelgan - fuqarolarni tinch, totuv yashashga, barqarorlikka intilishida ham yaqqol ko’rish mumkin. Endilikda tinchlik, millatlararo totuvlik, barqarorlik O’zbekistonda yashovchi barcha xalq-larni, millatlarni, elatlarning buyuk ijtimoiy-siyosiy Qadriyatiga aylanmoqda. Ja-hon öivilizaöiyasining atlablariga mos tushuvchi bunday qadriyatlarni shakllani-shida va rivojlanishida, kishilar turmush atrzida musathkam o’rnashib olishida mustaqillik yillarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan bir qator xayrli tad-birlar turtki bermoqda.
Takidlash kerakki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng kamrovli islohotlar va bunyodkorlik ishlari natijasida xalqimizning ongu tafakkuri, dunyokarashi uzgarmokda. Yurtimizda huquqiy davlat, fukarolik jamiyatini
qurish qurishda "Milliy tiklanishdan - milliy yuksalish sari" degan xayotbaxsh goyaning olib borish tobor ortib bormokda.
Aysa, yoshlarda soglom dunyoqarash, jamladan, kitobxonlik kunikmasini yaratish internet-axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan okilona foydalanish madaniyatini oshirish va axborotlar ularga goyaviy xurushlariga karshi mafkuraviy immunitetni kuchaytirish dunyoda yuz berib qo'yish geosiyosiy va goyaviy-maf berish to'lamay qo'yish, xarakatlantiruvchi vositalarni yaratish- ekstremizm, akidaparastlik separaizm, odam savdosi, ommaviy madaniyat, narkobiznes va boshka taxdidlarga qarshi goyaviy kurash olib borish jamiyatning barkaror rivojlanishiga tushkinlik kilish ichki taxdidlar, el-yurt takdiriga lokydlik, mahallaliychilik, urug'-aymokchilik, axloqiy xodimlarga yordam berish va yo'l-yo'lakay. qaratilgan kompleks tadbirlar tizimimni ishlab chikish, milliy goyani viloyatlarimizda yoshi barcha millat va elatlar,ijtimoiy toifa vakillari o'rtasiga keng targ'ib qilish muhim vazifalari hisoblanadi.
Hususan, xozirgi globallash yarashuvchilarda yoshlarni shaxsiy ongini egallashga karatilgan xurijlardan ximoyalash har bir shaxsning ruhiy olamida muhim ruhiyatni shakllantirish, distributiv (gunchi) guruhlar birlashmasidan asrash, xar bir fukaroda yoshlar va milliy-maʼnaviy kadrlarimizga tayangan xolda maʼnaviyat va maʼnaviy-maʼrifiy kadrlar yaratish. dolzarb ahamiyat sotib olish.
Prezidentimizning 2017 yil 12 yanvardagi "Kitob mahsulotlarini chop etish va ishlab chiqarish tizimini yaratish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini ishlab chiqarish xamda targ'ibot buyicha komissiya tugash tug'risida"gi F-4789-sonli buyruq berish orqali ruhiy tarbiyani bosqichma-bosqich ishlab chiqish. Albatta, davlatimizda axoli, ayniksa, yoshlar urtasida kitob muomalasi va kitobxonlik madaniyatini ishlab chiqish chora-tadbirlariga doimiy ravishda xizmat ko'rsatishga qaratilib, noshirlik faoliyatini amalga oshirish takomil maqsadda tegishli huquqiy bazaxozirgi kunda 16777 ta matbaa korxonasi, 118 ta nashriyot davlat bulishi, Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston davlat bulishxonasi. ,
Albatta, tarixiy merosimizning bir qancha turlari mavjudki ular orasidagi muzeylar, tarixiy yodgorliklarning xam urni bekiyosdir. X,ozir O'zbekistonda birgina Madaniyat darajasi tizimida turli sohalar buyicha 68 ta muzey mavjud, bular 21 ta ulkashunoslik, 17 ta badiiy, 14 ta me'morial, 5 ta adabiyot memorial, 1 ta tabiy-ilmiy muzeylardir[7, 6]. Bu borada "Uzbekmuzey" jamgarmasi tashkil qiling.
Uzbek, ingliz va rus tillarida chop etiladigan ilmiy-amaliy, ma'naviy-ma'rifiy "Muzeydan sado" xalqaro jurnali ishlab chiqaradi. Demak, bunda maskanlarga tashrif buyurgan yoshlarda milliy gurur va sovg'a, boy madaniy merosimizga mehr-muxabbat tuygularini shakllantirishda muhim axamiyat kasb etish. Shu bois Prezidentimiz Shavkat Mirzieyov dasturii bilan barkamolni voyaga etkalish davlatimiz strategiyasini ta'minlash uchun bugungi kunda maktabgacha ta'lim, umumiy o'rta ta'lim, professional ta'lim va oliy ta'lim sohalarini isloh qilishning asosiy omillaridan bir shaxs ruhiyati tarbiyasi va tarbiya mustahkamligi belgilandi. Bu davlatimizning ichki materialni belgilab berganligi ta'lim va tarbiyaning yangicha strategiya modeli yaratildi. Shu bois, xozirgi jadal uzgarishlar va yangilanishlar davrida yoshlar dunyoqarashi,
Ta'lim tarbiya sifati va ma'naviy ishlar samaradorligini oshirishda birinchi navbatda yoshlarga ma'naviy, goyaviy, bilim va tarbiya berish xamdaga jamiyat manfaatlariga zid zararli goyalarga qarshi mafkuraviy immunitetni tark etib to'plash orkali O'zbekistonni buyuk kelajakka erishish xar to'g'ridan-to'g'ri yoshlarni voyaga etishtirish muhim axamiyat kasb etish.
Kichik yoshdagi bolalarning maktabgacha ta'lim bilan kamrab olish darajasi turt yil davomida ikki barobar ortib 60% ga yetdi. Bogalar soni esa uch barobarga kurayib, un turt mingdan oshdi. Bu yil oliy ta'limga qabul parametrlari 2016 yilga ikki yarim barobarga usdi yoshlarimizni oliy ta'lim bilan kamrab olish darajasi 9 foizdan 25 foizga yetdi .
"Yoshlarni kullab-kvvatlash va axoli sog'lig'ini mustahkamlash yili" deb atalishi maktabgacha ta'lim kamrovini 65 %ga, 2023 yil oxirida esa 75%ga yetqazishi kerak. Bu ishlarda byudjetdan 600 milliard sum subsidiya berilishi hisobidan kushimcha ravishda ikki mingta nodavlat bog'chalar tuzilib, shaxsiy sektor ulushi 25%ga etkaziladi. Oliy ta'lim sifatini oshirishga alohida yordam qaratildi. Keyingi yildan boshlab bo'lib ta'limga ajoyib davlat grantlari soni kamida 25%ga oshiladi. Oliy uquv
yurtlariga qabul kilishda extiyojmand oilalar kizlari uchun gran gazetasi ikki tengga kupaytirib, ikki mingtaga etkazamiz. A'lo baxolarga ukiyotgan, ijtimoiy ximoyaga muxtoj kizlar uchun maxsus mukofotlar jo'natiladi.
Oligohlar va taʼlim tizimining kuyi buginlari urtasidagi uzilishni kuchaytirish maqsadiida 65 ta akademik litsey oliy ukuv yurtlari tasarrufiga utkaziladi. Shuningdek, 187 ta texnikum xam uz yunalishi buyicha turdosh oligax va tarmok korxonalariga ulanadi.
Shu munosabat bilan kelgusi yilda "El-yurt umidi" jamgarmasi orkali etakchi xorijiy oliy ukuv yurtlarining magistratura va doktoranturasida uqishga yuklangan yoshlar soni 5 barobarga oshadi. Bu dastur orkali ilk bor bakalavr yunalishida chet ellarga 100 kishi ugil-kizlarimizni yuboramiz. Keyingi yillardan hosil soni 2-3 barobarga kupaytiriladi.
Kelgusi yilida ilm-fan sohasida oligohlar va ilmiy tashkilotlardagi doktorlar soni 4,5 mingtaga yetiladi yoki 2017 yilga 3 barobarga oshiladi [4].
Jaxon tarixiga nazar solsak, xar bir xalq avvalo ma'naviy birlashuvi, milliy goyasi bilan yuksalgan. Bugun yangi xayot kurish, rivojlangan davlatlar qatoriga chikish yulidan borayotgan mamlakatimizda xam milliy goya masalasi juda muhim axamiyatga egadir. Respublika Manaviyat va bilim kengash raisi Prezident ekanligi belgilab kuyildi. Bu uzgarish ma'naviy-ma'rifiy ishlarni davlatimiz amalda yana yuksak uringa kutardi.
"Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyyot bulsa, ruhiy joni va ruhiyatdir" [5] - deydi Shavkat Mirziyoev.
Yigilishda - Biz yangi Uzbekistonni qurishga qaror kilgan ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi - bozor tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyyot. Ikkinchisi - ajdodlarimizning boy merosi va milliy kadriyatlarga asoslangan kuchli ma'naviyat.
- Biz yaratayotgan yangi Uzbekistonning mafkurasi ezgulik, odamiylik, gumanizm goyasi buladi. Biz mafkura deganda, avvalo, fikr tarbiyasini, milliy va umuminsoniy kadriyatlar tarbiyasini tushunamiz. Ular xalqimizning necha ming yillik hayotiy tushuncha va kadriyatlariga asoslangan, - dedi davlatimiz raxbari.
Bundan buyon Respublika Ma'naviyat va ma'rifiy markazi barcha xududiy kengashlarning, vazirlik, boshqaruv va tashkilotlarning ma'naviy-ma'rifiy ishlarini muvofiqlashtirish belgilandi.
Markaz va tizimdagi tashkilotlarning moddiy-texnik ta'minoti keskin kuchayadi. Uning faoliyat ilmiy tadqiqotot va targibot-tashvikot yunalishlarida kayta tashkil kilinadi.
Ozbek milliy va umuminsoniy ezgu qadriyatlarni ezozlaydi. Oila qadriyatini olaylik. Aytingchi, ozbek milliy oilasidan ham mustahkam oila bormi dunyoda. Ozbek oilani, ota-onasini, bola-chakasini, aka-ukasini, opa-singlisini, qarindosh-urugini qadrlaydi. Zarur bolganda ularga tayanadi, ulardan komak oladi, yoki ularga dalda berib qollab-quvvatlaydi. Oila shanini, mahalla shanini, millat shanini koz qorachigiday asraydi. Bu qadriyatlarga dog tushirgan kornamaklardan esa nafratlanadi. Farzand tarbiyasini ham ozbek jamoaviy muqaddas burch deb biladi. SHu tufayli u bir farzandga etti mahalla ota-onadir degan maqolga amal qiladi. Oilaning mustahkamligi ozbekning nikohni qadrlashi va farzandlari kelajagiga umidi kuchliligidan. Ozbek umuman porloq kelajakka umid qilib yashaydi. Er va xotin ortasidagi munosabat otaga va onaga hurmat qadriyatini ardoqlashidan kelib chiqadi. Bularning barchasi oilaning mustahkamligi uchun garovdir.
Xalqimizning madaniy-ma’naviy boyliklari va milliy qadriyatlarini to’la, oqilona egallash va rivojlantirish hozirgi avlodning vazifasidir. Gap o’tmish madaniy-ma’naviy boyliklariga ega bo’lishdagina emas, balki uni chuqur egallab, yangi yuksak bosqichga ko’tara bilishdadir.
Totalitar, ma’muriy buyruqbozlik boshqaruvi yillarida xalqimiz o’tmishiga hadeb tosh otish, uni butkul qoralash sobiq sovet mafkurasiga xos holat edi. Bu ashaddiy madaniyatsizlik va siyosiy kaltabinlik, odob-axloqsizlikdan boshqa narsa emas edi. Buni boshqacha ta’riflab ham, tavsiflab ham bo’lmaydi. Birinchi Yurtboshimiz aytganlaridek, ba’zi bir bo’sh, siyosiy irodadan mahrum bo’lgan, o’z xalqi or-nomusi, qadr-qimmati va g’ururini himoya qilishga jur’at eta bilmagan mahalliy rahbarlar amal pillapoyasidan ko’tarilishga umidvor bo’lib, o’z ajdod-avlodlarining urf-odatlari va ma’naviy qadriyatlarini mensimadilar. Xalqning urf-odatlari, an’analari, madaniyatini obdon oyoq osti qilinishiga yo’l qo’yib berdilar va o’zlari bunga hattoki bosh-qosh ham bo’ldilar.
Milliy, madaniy-ma’naviy, axloqiy, tarixiy qadriyatlarga bo’lgan munosabat masalasida ham jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yildi. O’zlarini ilmning hamma sohasini yakkayu yagona bilag’oni deb atagan kommunistik mafkura targ’ibotchilari o’z faoliyatlarida o’tmishdan qolgan barcha madaniy merosni butunlay inkor etish yo’liga o’tib oldilar. Navoiy, Bobur, Ulug’bek, Yassaviy, Mashrab, Nodirabegim singari ulug’ insonlar feodalizm davri namoyondalari, deb e’lon qilinishi oqibatida, ularning meroslarini o’rganish , unga to’la, xolisanillo baho berish imkoniyati cheklandi. Milliy qadriyatlarimizga nisbatan bo’lgan bunday adolatsiz munosabat O’zbekiston davlat mustaqilligiga erishgunga qadar davom etdi.
Erishilgan mustaqillik xalqimiz madaniy-ma’naviy taraqqiyotiga keng yo’l ochib berdi. O’zbekistonda hozir madaniy merosimizga alohida e’tibor bilan qaralmoqda, juda ko’plab ilmiy, badiiy, tarixiy, falsafiy asarlar, qadimiy qo’lyozmalar ketma-ket nashr qilinmoqda.
Respublikamizda ilm-fan, madaniyat, xalq ta’limi, maorif, adabiyot va san’atni rivojlantirish, tarixiy obidalarni ta’mirlash, asliga keltirish, qariyb unutilayozgan xalq hunarmandchiligini tiklash masalalari bo’yicha Prezident farmonlari e’lon qilindi, bir necha qarorlar qabul qilindi va ularning ijrosi ta’minlanmoqda.
SHarq xalqlarining bir necha ming yillar mobaynida yaratgan shunday bebaho odob-axloq qoidalari, jahonga ko’z-ko’z qilsa arziydigan qadriyatlari borki, ularni unutish o’tgan ajdodlar xotirasi oldidagina emas, hozirgi va kelajak avlodlar nasl-nasablarimiz oldida ham kechirib bo’lmaydigan eng katta gunohi azimdir.
O’zbek xalqida dunyo tan berib kelayotgan ajoyib insoniy fazilatlar, nodir urf-odatlar mavjud. Oila a’zolarining barchasi to’planmaguncha ovqat yemay turish, oila boshlig’ini odob saqlab kutish, ota-onani o’rnidan turib kutib olish, ularga har doim iltifot ko’rsatish, kattalarga hurmat, kichiklarga mehr-shafqat, ulug’-ajdodlarga, qo’ni-qo’shnilarga, xesh-aqrabolarga, mahalladoshlarga, tanish-bilishlardan yordamni ayamaslik va boshqalar bunga misol bo’la odi. Birovlar bilan muomalada odob-axloq qoidalariga qat’iy amal qilish, o’zidan kattalar, yoshi ulug’lar bilan hayo, odob-andisha asosida so’zlashish, ularga nojoiz so’zlarni aytmaslik, betgachoparlik qilmaslik, odob-axloq, andishani qo’ldan bermaslik -bularning hammasi xalqimizda chinakam lutfu nazokat hisoblanadi va yuksak darajada e’zozlanadi. O’zidan kattalarni, birinchi galda keksa bobolaru otalarni, nuroniy onalaru buvilarni hurmat qilish, e’zozlash, ular uchun qo’ldan kelgan yordamni ayamaslik o’zbek xalqining an’anaviy qoidasi bo’lib, ular o’zbek oilalarida yoshlikdan bolalar ongiga, qon-qoniga, vujud-vujudiga chuqur singdirib boriladi.
Ota-bobolarimiz an’analariga ko’ra, yoshlar o’zidan kattalarni ko’rganda tanish-tanimasligidan, millati va jinsidan qat’i nazar salom berishlari, ro’baro’ kelganda birinchi bo’lib yo’l berishi, ular bilan samimiy munosabatda bo’lishlari, iltifotlarini ayamasliklari lozim.
O’zbek oilalarida o’tadigan bironta ham marosim, to’y-tomosha, hashar keksalarning maslahatisiz va ishtirokisiz o’tmaydi. Keksalarning turmush tajribalari, bilim - boyliklari, bosib o’tgan yo’llari, yo’l-yo’riqlari, maslahatlari, saboqlari - yoshlar uchun eng katta boylik, bitmas-tuganmas xazinalar konidir. Keksasi, qarisi bo’lgan xonadonda fayz-baraka bo’ladi, degan mazmunda aytilgan qanchadan-qancha matallar, maqollar, afsonayu rivoyatlarimiz borligini ham aytib o’tish mumkin.
O’zbek xalqining eng qadimiy davrlardan boshlab hozirga qadar davom etib kelayotgan, o’z ahamiyatini hech qachon yo’qotmaydigan ajoyib qadriyatlaridan yana biri ota-onani yuksak darajada e’zozlash, izzat-ikromi, hurmatini joyiga qo’yishdan iboratdir. Farzand uchun dunyoda ota-onadan ko’ra mehribon, aziz va mo’’tabar zot yo’q. Ota-ona farzandning suyanchig’i, bitmas-tuganmas boyligidir. Hech ikkilanmasdan shuni aytish kerakki, ota-ona farzand uchun hech narsani ayamaydi. Ularning tabiat ato etgan buyukliklari ham ana shunda. O’zbek xalqi odob-axloq qoidasi bo’yicha, keksalarning, ota-onaning oldidan salom bermasdan o’tish gunoh hisoblangan.
SHunday ekan, ota-onani qadrlash, ularning beminnat xizmatini unutmaslik, duolarini olish - bolalarning farzandlik burchi. Bu milliy qadriyatlarimizning eng muhim talabalaridan biridir. Buyuk bobolarimiz aytganidek, ota-ona uchun xizmat qilmoq farzandlar uchun majburiyatdir: “ Ota-ona ikkisiga xizmatni birdek qil, xizmating qancha ortiq bo’lsa ham kam deb bil. Otang oldida boshingni fido qilib, onang boshi uchun butun jismingni sadaqa qilsang arziydi! Ikki dunyong obod bo’lishini istasang, shu ikki odamning roziligini ol! Tunu kuningga nur berib turgan-birisini oy deb bil, ikkinchisini quyosh. Ularning so’zlaridan tashqari bir narsa yozma, ular chizgan chiziqdan tashqariga bir qadam ham bosma. Hamma xizmatni sen odob bilan bajar, “adab” so’zidagi “dol” kabi qomatingni ham qil”.
Tan olib shuni aytishimiz kerakki, keyingi paytlarda keksalarni, ota-onalarni hurmat qilish zarurligi haqidagi milliy qadriyatlarimiz biroz xira torta boshlagandek tuyuladi. Ba’zi yoshlarda kattalarni hurmat qilish, ularning gapiga quloq solish singari yuksak ma’naviy fazilatlar yo’qolib ketayotgandek. Ehtimol, boshqa millat vakillari bunga unchalik e’tibor berishmas, lekin biz o’zbeklar buni his qilmay ilojimiz yo’q. Keksalar uchun ajratilgan “Qariyalar uylari”da farzandlari tirik ota-onalar yashayotganligi achinarli holdir. Goh-gohida bo’lsa-da, o’z ota-onasiga qo’l ko’targan, undan ham og’irroq jinoyat sodir etgan farzandlar haqida matbuot sahifalarida o’qib, o’ylanib qolasan kishi. Bu - oddiy bir nuqson emas, balki inson uchun ma’naviy tubanlik, bag’ritoshlik, ko’rnamaklikdir, ajdodlarimiz o’gitlarini nazar-pisand qilmaslik, oyoq osti qilishdir. Bunday holatlarni ko’rib, milliy, axloqiy qadriyatlarimizga, o’zbek xalqining sha’niga dog’ tushiradigan bunday yaramas hodisalar qaerdan kelib chiqdi, ularning asosiy sababi, ildizi nimadan iborat, degan savol har bir ma’naviyatli insonni o’ylantirishi tabiiy. SHuni aniq aytish kerakki, taraqqiyotning muayyan bosqichida, sobiq Ittifoq davrida ayrim yoshlar o’zbek xalqining milliy qadriyatlarini chuqur o’rganish, tahlil etish, mohiyatini to’la anglab yetishdan butkul mahrum bo’lib qoldilar. Ajdod-avlodlarimizning o’gitlari, pand-nasihatlari, eng ajoyib an’analarimiz, milliy qadriyatlarimiz tinmay targ’ib-tashviqot qilinishi, odamlar ongi va turmushiga singdirilishi o’rniga nuqul qoralandi, yomon otliq qilindi, bid’at, xurofot, deb baholandi. Milliy qadriyatlarimizning serma’no, serhikmat g’oyalarini o’zida jo qilgan va targ’ib-tashviq qiladigan o’zbek xalq rivoyatlari, ertaklari, dostonlari, maqol va matallari, aruz va baytlari, kuy va qo’shiqlariga unchalik e’tibor berilmadi, ular sinchiklab o’rganilmadi.
Bularning o’rniga Yevropa va boshqa xalqlarning madaniy-ma’naviy meroslariga ruju qilindi.O’nlab yillar davomida biz ta’lim-tarbiya borasida Yevropa, Rossiya modelini ko’klarga ko’tarib maqtab, targ’ib qilib, yoshlarimizni o’z milliy qadriyatimizdan bebahra qilib qo’ydik. Ana shu kasofatlar tufayli diniy, axloqiy, madaniy-ma’naviy qadriyatlarimizning, oila, maktab, mahalla-ko’y, qo’ni-qo’shnilar ta’lim-tarbiyasining hayot sinovidan o’tgan bebaho boyliklaridan judo bo’la boshladik, bora-bora ularni unutdik va bugun xalqimiz orasida turli illatlarga duch kelib turibmiz.
Milliy qadriyatlarimizning mohiyatiga zid bo’lgan bunday salbiy hodisalarning uzoq davom etishiga ortiqcha chidash, sabr-toqat qilish mumkin emas edi. Mustaqilligimiz tufayli bularga chek qo’yildi. Mustaqilligimiz ta’lim-tarbiya, odob-axloq masalalarida ham tub burilish davrini boshlab berdi. Milliy an’analar, milliy madaniyat, milliy qadriyatlar o’zining qaddini rostlay boshladi.
Kattalarga izzat-ikrom, kichiklarga mehr-shafqat, ota-onaga e’zoz, farzandlarga mehr-sadoqat - bular insonni inson sifatida ulug’laydigan, axloqiy, ma’naviy jihatdan go’zal va barkamol qiladigan qadriyatlardan hisoblanadi.
Mustaqil O’zbekiston Respublikasining asosiy qonuni-Konstitutsiyasida farzandlarning jamiyat, oila hamda ota-onalari oldidagi insoniy burchlari va mas’uliyatlari nimalardan iboratligi milliy qadriyatlarimizdagi asosiy g’oya va qoidalarga asoslanib belgilab berilgan. Uning 66-moddasida qayd qilinishicha, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amg’o’rlik qilishga majburdirlar.
Milliy qadriyatlar ustida fikr yuritganda yana bir muhim masalani alohida ta’kidlashga to’g’ri keladi. Ma’lumki, qadimiy urf-odatimizga ko’ra, o’zbek oilalarida, ayniqsa, ko’p bolali xonadonlarda yoshlar bolaligidanoq mehnat quchog’ida tarbiyalanadi, mehnatda chiniqadi. Dalada, uy-joyda ota-onaga yordam berib, mehnat qilib, hali hech bir bola mayib bo’lgan emas. Aksincha, mehnat qilgan bola chiniqqan, oq-qorani tanigan, ota-onasining qadriga yetgan. Mehnat qilib murakkab hayot yo’lida uchrashi mumkin bo’lgan har qanday to’siq va qiyinchiliklarni sabr-toqat bilan yengib o’tishga o’rgangan.
Afsuski, o’tgan sobiq sovetlar davrida xalqimizning ana shu muhim an’analari ba’zan e’tibordan chetda qola boshladi, yoshlarning mehnatsevarlik xislatlarini shakllantirish masalasiga rasmiyatchilik bilan qaraldi. SHahar va qishloqdagi maktab o’quvchilarini kasb-hunarga o’rgatish masalasiga birmuncha sovuqqonlik bilan qaraldi.
Birinchi Prezident tomonidan qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga binoan, respublikamizda turli mutaxassislik bo’yicha 297 yo’nalishdagi kasb-hunar kollejlari tashkil etildi. Xalqimiz orasida boy tajribalar to’plangan kasb–hunar sirlarini o’rganish, ta’lim–tarbiyada milliy qadriyatlarni shakllantirish va rivojlantirish asosiy o’rin tutadigan bo’ldi. Tariximiz, madaniyatimiz, milliy urf-odatlarimizga e’tibor kuchaydi. Yoshlarda milliy g’ururni shakllantirish va mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladigan bo’lganligi tahsinga sazovordir.
Jamiyatda har kim o’ziga munosib o’rin egallashi va hayot kechirishining mezonlari hozir tamomila boshqachadir. Bundan buyon insonning jamiyatdagi o’rnini, istiqboli va kelajagini faqat uning bilimigina emas, balki aql-idroki, ishbilarmonligi va uddaburonligi, mehnat malakalari ham belgilaydi.
Bilimni sevish va ardoqlash, olimu fuzalolarni, ustozlarni hurmat qilish, mardlik, odamiylik, kamtarlik, adolat, halollik va haqgo’ylik kabi insoniy fazilatlarni ulug’lash borasida ham boshqalar ibrat olishi mumkin bo’lgan ajoyib qadriyatlarimiz ham benihoya ko’p. SHulardan yana ba’zi birlari ustida to’xtalishni lozim topdik.
Milliy qadriyatlarimizda bilim va bilimdonlik juda ulug’lanadi. Bilim va zakovatning qadr-qimmati, jamiyat taraqqiyoti, shaxsning madaniy-ma’naviy, axloqiy kamoloti uchun ahamiyati haqida qanchadan-qancha kitoblar bitilganini, rivoyatlar aytilganini, maqollar to’qilganini hammamiz juda yaxshi bilamiz.
Bilim eng katta boylik ekanligi, dunyoda undan qadrliroq narsa yo’qligi to’g’risida Nizomulmulkning “Siyosatnoma”, Nosir Xisravning “Saodatnoma”, “Ro’shnoma”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilik”, Ahmad Yugnakiyning “Hibatul haqoyiq”, Ahmad Yassaviyning “Devoni hikmat”, Alisher Navoiyning “Xamsa” kabi mashhur asarlarida bir-biridan muhim, bir-biridan sermazmun fikrlar bayon etilgan.
XULOSA
Yuqoridagi fikrlarimizdan quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
Qadriyat alloqanday hodisa, voqea yoki narsaning o’ziga xos xususiyati yoki xossasi emas, balki uning mohiyati, o’z navbatida borlikning u yoki bu ob‘ektining yashashi, mavjud bo’lib turishi uchun tom ma‘nodagi zaruriy shartidir.
Qadriyatlarni jamiyat, millat hayotidagi o’rni, ijtimoiy xarakteriga qarab milliy va umuminsoniy, sinfiy yoki diniy, shuningdek kishilarning yoshi, pro-fessional xususiyatlariga xos qadriyatlarga bo’lish mumkin.
Milliy qadriyatlar, har bir millatning o’ziga xos xususiyatlari, xossalari, belgilari, alomatlarini ifodalovchi falsafiy tushunchabo’lib, o’sha millat bosib o’tgan ijtimoiy rataqqiyot jarayonida shakllangan milliy madaniy meros xazinasiga qo’shgan hissasini, ulushini ifodalaydi. Umuminsoniy qadriyatlar esa barcha millat vakillariga xos bo’lgan qadriyatlarni ifodalaydi.
Umuman olganda, oxirgi uch yilda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng kamrovli islohotlar va bunyodkorlik ishlari "Milliy tiklanishdan -milliy yuksalish sari" tamoyiliga asos solinadi. Bu borada olib borilayotgan muhim ishlarga qarama-qarshilikdan, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sohalardagi yangilanishlar yaralanganda ma'naviy-ma'rifiy islohotlarning samaradorligiga yordam beradi. Xususan, ma'naviy-ma'rifiy yarayonlarni tashkil etishda yaxlit tizim mavjud emas, xalqimiz, ayniksa, yosh ma'naviy taxdidlardan ximoya kilish bo'yicha yetarli darajada yuqori darajadagi ommaviy ishlab chiqarish va ilm-tadkikot ishlarini olib borish, jamoat tashkilotlari, ommaviy axborot vositalari.