MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti

O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HA’M 
ORTA ARNAWLI BİLİMLENDİRİW 
MİNİSTRLİGİ 
 
BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ 
MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ 
 
 
XIMIYA - TEXNOLOGIYA FAKULTETİ 
 
XİMİYA KAFEDRASI 
 
 
XİMİYA PA’NİNEN LEKTSİYA 
TEKSTLERİ 
 
 
Lektsiya tekstlerin du’ziwshiler: 
dotsent B.Bektursınov,  
                                               assistent B.Xodjaniyazov 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
No’kis – 2008 jıl 
 

 
2
Mazmunı: 
 
      Kirisiw. 
 
Bap 1. Ximiyanın’ tiykarg’ı tu’sinikleri menen nızamları. 
 
1.1. Atomlar menen molekulalar. 
1.2. Atomlıq ja’ne molekulalıq massalar. 
1.3. Mol - zat mug’darının’ o’lshemi. 
1.4. Fizikalıq h’a’m ximiyalıq qubılıslar. 
1.5. Ximiyalıq tan’balar, formulalar h’a’m ten’lemeler. 
1.6. Eseli qatnaslar nızamı. 
1.7. Ko’lemlik qatnaslar nızamı. 
1.8. Avogadro nızamı. Gazlardın’ molyarlıq ko’lemi. 
1.9. Zatlar massasının’ saqlanıw nızamı. 
1.10. Quramnın’ turaqlılıq nızamı. 
1.11. Ekvivalentler nızamı. 
      Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
       
         Bap 2. Biyorganikalıq birikpelerdin’ klassları. 
 
2.1. Oksidler. 
2.2. Kislotalar. 
2.3. Tiykarlar. 
2.4. Duzlar. 
     Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar h’a’m ma’seleler. 
      
         Bap 3. Atomnın’ du’zilisi. 
 
3.1. Atom du’zilisinin’ planetarlıq teoriyası. 
3.2. Atomnın’ elektronlıq du’zilisi. 
3.3. Kvantlıq mexanika ko’z-qarasınan atomnın’ elektronlıq  
      du’zilisi. 
3.4. Elektronlıq qabatlarda elektronlardın’ jaylasıw ta’rtibi. 
3.5. Energiyalıq qa’ddishilerdin’ tolıwı h’a’m elementlerdin’  
      valentligi. 
3.6. Atomlıq yadronın’ du’zilisi. 
3.7. İzotoplar h’a’m izobarlar. 
3.8. Yadrolıq reaktsiyalar h’a’m radioaktivlik. 
3.9. Da’wirlik nızamnın’ ashılıw tariyxı. 
     Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
      
 
 

 
3
        Bap 4. Molekulanın’ du’zilisi. 
 
4.1. Kirisiw. 
4.2. Atomlıq yamasa kovalentli baylanıs. 
4.3. İonlıq baylanıs. 
4.4. Ximiyalıq baylanıstın’ kvantlıq teoriyası. 
4.5. Ximiyalıq baylanıstın’ bag’ıtı h’a’m molekulalardın’  
     formaları. 
4.6. Gibridli baylanıslar h’a’m molekulalardın’ formaları. 
4.7. Donorlı-aktseptorlı h’a’m vodorodlı baylanıs. 
4.8. Ximiyalıq baylanıs h’a’m valentlilik. 
4.9. Qattı zatlar h’a’m kristallıq torlardın’ tu’rleri. 
 
  Bap 5. Ximiyalıq kinetika h’a’m ximiyalıq teppe-ten’lik. 
 
5.1. Ximiyalıq reaktsiyanın’ jıllılıq effekti. 
5.2. Ximiyalıq reaktsiyanın’ tezligi. 
5.3. Kataliz. 
5.4. Ximiyalıq teppe-ten’lik. 
5.5. Ximiyalıq teppe-ten’liktin’ awısıwı. Le-Shatele printsipi. 
5.6. Geterogenli reaktsiyalarda Le-Shatele printsipin qollanıw. 
5.7. Ximiyalıq reaktsiyalardın’ jikleniwi (tu’rleri). 
5.8. Ta’kirarlaw ushın cınaq ushın sorawlar. 
 
    Bap 6. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyaları. 
 
6.1. Oksidleniw da’rejesi. 
6.2. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyaları. 
6.3. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyalarının’ ten’lemelerin du’ziw. 
6.4. Elektronlı balans usılı. 
6.5. Oksidleniw-qaytarılıw reaktsiyalarının’ ayrıqsha jag’dayları. 
6.6. İonlı-elektronlı usıl. 
6.7. Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 
 
Bap 7. Metallar. 
 
7.1. Metallıq baylanıs h’a’m metallardın’ fizikalıq qa’siyetleri. 
7.2. Metallardın’ elektrodlıq potentsialları h’a’m olardın’ kernewlik  
      qatarı. 
7.3. Metallardın’ ximiyalıq qa’siyetleri. 
7.4. Metallardın’ ta’biyatta taralıwı. 
7.5. Metallardın’ alınıw usılları. 
7.6. Elektroliz. 
7.7. Quyılmalar. 

 
4
7.8. Metalardın’ korroziyası h’a’m odan qorg’aw usılları. 
7.9. Ta’kirarlaw ushın sınaq ushın sorawlar. 
 
Bap 8. Eritpeler. 
 
8.1. Ulıwma tu’sinikler. 
8.2. Eriw jıllılıg’ı. 
8.3. Zatlardın’ erigishligi. 
8.4. Eritpenin’ kontsentratsiyası. 
8.5. Elektrolitlik dissotsiatsiya teoriyası. 
8.6. Dissotsiatsiya da’rejesi. Ku’shli h’a’m h’a’lsiz elektrolitler. 
8.7. Elektrolit eritpelerindegi ionlıq reaktsiyalar. 
8.8. Vodorodlıq ko’rsetkish. 
8.9. Duzlardın’ gidrolizi. 
 

 
5
K i r i s i w. 
 
Ximiyalıq bilimler - xalıq xojalıg’ının’ barlıq tarawlarında ilimiy-
texnikalıq progressti jedellestiriwde, ja’miyettin’ materiallıq-texnikalıq 
bazasın jaratıwda a’h’miyetli qural. 
Bu’gingi ku’ngi ekonomikanın’ effektivligin arttırıw zamanago’y 
u’lken ximiyasız iske aspaytug’ını attan anıq. Sonlıqtanda ximiyalıq 
sanaattın’ rawajlanıwı jedel pa’tler menen a’melge asırılmaqta. 
Xalıq xojalıg’ın ximiyalastırıw - bul ilimiy-texnikalıq progresstin’ 
h’a’m tutası menen alg’anda barlıq ja’miyetlik o’ndiristin’ rawajlanıw 
da’rejesine sa’ykeslene otırıp, ja’miyettin’ materiallıq ja’ne ruwxıy 
bayıwına xızmet etetug’ın h’a’m sonın’ menen bir qatarda ta’biyatqa 
ıqtıyat mu’na’sibette bolıwdın’, onı aqılg’a muwapıq ra’wishte 
paydalanıwdın’ ko’rinisi bolıp tabılatug’ın ilajlardın’ quramalı kompleksi. 
Xalıq xojalıg’ın ximiyalastırıw - h’a’zirgi zamannın’ globallıq 
problemaların (shiyki zatlıq, energetikalıq, azıq-awqatlıq, ekologiyalıq) 
sheshiw ushın da a’h’miyeti tetik. 
Mineral to’ginler o’ndirisinde bir qatar ilajlardı a’melge asırıw ko’zde 
tutılg’an. Birinshiden, bul topıraqtın’, jergilikli jerdin’, klimatlıq 
sha’riyattın’, daqıldın’ egiliw sıpatının’ ayrımashılıqların esapqa alıw 
menen to’ginnin’ quramın tanlawdı bunnan bılay da aqılg’a 
muwapıqlastırıw. Ekinshiden, so’z to’gindi tasıp jetkiziw ja’ne topıraqqa 
salıw (atız basına to’gindi suyıq yamasa erigen ku’yinde tasıp jetkiziw, 
onı topıraqtın’ ma’lim bir uchastkilerine salıw h’.t.b.) h’aqqında bolıp otır. 
U’shinshiden, to’gin o’ndirisinin’ o’siwi ekologiyalıq faktordı esapqa alıw 
menen sostavqa qoyılg’an talapqa balans beriwi kerek. 
Awılxojalıg’ının’ zıyankesleri menen keseliklerinen o’simliklerdi 
qorg’awdın’ ximiyalıq qurallarının’ o’ndirisin ko’beytiw h’a’m sapasın 
jaqsılaw boyınsha ilajlarda joqarıdag’ıg’a sa’ykes ra’wishte alıp barıladı. 
Bunday ilajlardın’ a’h’miyetin to’mendegi mag’lıwmatlardan ko’riwge 
boladı. Awılxojalıg’ının’ zıyankeslerinen jıl sayın birneshe milliard 
swmlıq o’nim jog’aladı. Bunın’ menen zu’ra’a’tti jıynawg’a (defoliantlar, 
desikantlar h’.t.b.) ja’ne onı saqlawg’a (o’nimlerdin’ shiriwin h’a’m 
keselleniwin boldırmawshı qurallar) ikaniyat tuwg’ızatwg’ın ximiyalıq 
qurallardı paydalanıw ushın ilajlar qollanıladı. Awqatlıq shiyki zattı 
texnikalıq mu’ta’jlerge jumsaw qısqartıladı. 
Ximiya energetikalıq problemanı (toqtın’ ximiyalıq da’rekleri, 
galvaniy elementleri, akkumulyatorlar) sheshiwde, elektrotexnikalıq 
sanaat h’a’m atomlıq energetika ushın tiyisli materiallardı (o’tkizgishler 
h’a’m izolyatorlar, yarımo’tkizgishler, atomlıq reaktorlar ushın janılg’ı 
ja’ne materiallar) jaratıwda a’h’miyetli rol oynaydı. 
Energiyanın’ qayta tiklenbeytug’ın h’a’r qıylı da’rekleri bolg’an 
otınnın’ qa’dimgi tu’rlerin (ko’mir, neft, ta’biyiy gaz, trof, slanetsler) 
insaniyat ta’repinen paydalanıwdı dawam etpekte. Biraq olardın’ zapasları 

 
6
qısqarıp barmaqta, h’a’tte bazı bir regiondalarda otınnın’ geypara tu’rleri 
tamam bolıwg’a jaqın. Ekinshi ta’repten, sintetikalıq materiallar 
sanaatının’ intensivli rawajlanıwı organikalıq ja’ne mineral shiyki 
zatlardın’ sarıplanıwın a’dewir arttırıwdı talap etedi. Neft, ko’mir, ta’biyiy 
gaz sonday materiallardı basqarılatug’ın organikalıq sintez jolı menen alıw 
ushın shiyki zat bolıp tabıladı. A’uelgi shiyki zattı kompleksli paydalanıw 
h’a’zirgi waqıtta otınnın’ jan’a tu’rlerin, (ma’selen qattı otındı gazlestiriw) 
organikalıq h’a’m mineral o’nimlerdi ja’ne yarım o’nimlerdi alıwg’a 
tiykarlang’an. 
Ximiyalıq protsess, sonday-aq elementlerdin’ qa’siyetinin’ 
da’wirliligi, organikalıq molekulalardın’ qurılısı (elektronlıq h’a’m 
ken’islilik) h’aqqındag’ı ta’liymattın’ tiykarg’ı  nızamların biliw - 
sintezdin’ erterek islep shıg’ılg’an jolların jetilistiriw ushın da, jan’a 
jollardı h’a’m olardın’ texnologiyalıq sheshimlerin jaratıw ushın da 
za’ru’r. Ximiyalıq bilimler - zamanago’y injenerlerge, texnologke h’a’m 
izertleushige texnikanın’ h’a’r qıylı tarawlarında jan’a na’tiyjelerge 
erisiwge sebebin tiygizetug’ın fundamentlik bilimlerdin’ za’ru’rli 
quralmas bo’legi. 
XXI a’sirdin’ texnikasın samoletlar h’a’m korabller qurılısında 
paydalanılatug’ın alyuminiy menen titan, atomlıq texnikada 
paydalanılatug’ın tsirkoniy, uran, qorg’asın, berilliy, yarım o’tkizgishler 
texnikasında qollanılıtug’ın germaniy, kremniy, mıshyak, galiy, qalayı, 
surma sıyaqlı metallarsız, fotografiyadag’ı gu’missiz, elektrotexnikadag’ı 
mıs penen alyuminiysiz, joqarı bekkemliktegi, termoturaqlı, korroziyag’a 
shıdamlı materiallardı jasawg’a mu’mkinshilik beretug’ın xrom, volfram, 
tantal, molibden sıyaqlı metallarsız ko’z aldımızg’a keltiriw mu’mkin 
emes. Al bul materiallarsız bizin’ tsivilizatsiyanın’ keleshegin elestiriw de 
mu’mkin emes. 
Ximiya - bul ku’ndelikli turmısta, qol bos gezde bizin’ materiallıq 
ja’ne ruwxıy talabımızdı qanaatlandırıw ushın da qural. Ximiyanı 
paydalanbay jay qurılısı menen transporttı, toqımashılıq ja’ne jen’il 
sanaattı, den-sawlıq penen sporttı, qala berse ma’deniyattın’ rawajlanıwın 
(kitap baspası, radio h’a’m teleko’rsetiw, kino, fotografiya) ko’z 
aldımızg’a keltiriwge bolmaydı. 
Ta’biyattın’, tutası menen alg’anda gu’lla’n barlıqtın’ jaratılıslıq ilimiy 
kartinasın qa’liplestiriwde de ximiyanın’ tutqan ornı o’z aldına. 
Organikalıq birikpelerdin’ qurılısının’ ximiyalıq teoriyası h’a’m 
organikalıq sintez, D.İ.Mendeleevtin’ da’wirlik nızamı h’a’m jan’a 
ximiyalıq elementlerdin’ ashılıwı, sereoximiyanın’ rawajlanıwı h’a’m 
jan’a kompleksli birikpelerdin’ alınıwı, eritpeler menen elektrolitlik 
dissotsiatsiya h’aqqındag’ı ta’liymattın’ jaratılıwı, termodinamikanın’ 
nızamları menen ximiyalıq protsess h’aqqındag’ı ta’liymat bir ta’repten, 
ximiyalıq texnologiya menen sanaattın’ budan bılayg’ı tabıslarına, 

 
7
ekinshiden, - geologiya h’a’m geoximiya, biologiya h’a’m bioximiya 
sıyaqlı shegaralas ilimlerdin’ rawajlanıwına sheshiwshi ta’sir jasadı. 
Son’g’ı onjıllıqtın’ ko’plegen a’h’miyetli ilimiy ashılıwları ilimlerdin’, 
sonın’ ishinde ximiya menen biologiyanın’ tu’yispesinde a’melge astı. 
Olar tirishilik penen na’silliktin’, fotosintez penen yadtın’ h’a’m t.b. 
qubılıslardın’ ko’plegen sırlarının’ ayqınlasıwına sebebin tiygizdi. 
Ta’biyiy u’lgilerdi elesletetug’ınday da, ta’biyiy analoglarg’a iye 
emestey de (sintetikalıq materiallar) jan’a materiallardı jaratıw menen 
ximiya insan tsivilizatsiyasına, onın’ materiallıq h’a’m ruwxıy 
ma’deniyatına elewli ta’sir jasag’anı h’a’m keleshekte ta’sir jasay 
beretug’ını dawsız. 
Ximiya iliminin’ predmeti. 
Bizin’ a’tirapımızdı qorshag’an materiallıq du’niya ko’p tu’rli h’a’m 
h’a’r qıylı. Materiallıq du’niya mudamı h’a’rekette h’a’m bizden 
biyg’a’rez. Materiallıq du’niya h’a’reketinin’ tu’rli qırların h’a’r tu’rli ilim 
u’yrenedi. Ta’biyat-tanıw ilimlerinin’ bir tarawı bolg’an ximiya materiallıq 
du’niyanın’ h’a’reketin u’yrenedi. Anıg’ıraq aytqanda ximiya ilimi 
zatlardın’ quramın, du’zilisin, qa’siyetlerin h’a’m olardın’ basqa zatlarg’a 
o’zgerisin izertleydi. 
Ha’reket bolg’an jerde energiyanın’ o’zgerisi boladı. Ximiyalıq 
qubılıs yamasa ximiyalıq reaktsiya waqtında energiyanın’ o’zgerisi 
bayqaladı. Bir qatar reaktsiyalarda jıllılıq jutılsa, al bazı bir reaktsiyalarda 
jıllılıq sırtqa shıg’adı. Reaktsiyalar tek jıllılıq shıg’arıw menen emes, al 
jaqtılıq shıg’arıw menen de ju’riwi mu’mkin. 
Ta’biyat adamzatqa shiyki zat beredi. Ma’selen, suw, h’awa, qum, 
tasko’mir, neft, gaz, ag’ash, minerallar h’.t.b. Bulardı adamzat o’z 
qa’jetine jaratıw ushın olardı qayta islew jolların biliwi za’ru’r. Ximiyalıq 
bilimlerdi paydalanıp g’ana bul zatlardan xalıq xojalıg’ına kerek kislorod, 
vodorod, shiyshe, keramika, to’ginler, azıq-awqatlar, da’ri-da’rmaqlar, 
qara h’a’m ren’li metallar, plastmassalar, talshıqlar, kauchukler, janılg’ılar, 
boyag’ıshlar, sabın, soda alıw mu’mkin. 
Solay etip, ximiyanın’ tiykarg’ı uazıypası ilimnin’ jetiskenliklerin 
paydalana otırıp sanaatqa, transportqa, awıl-xojalıg’ına h’a’m meditsinag’a 
za’ru’rli o’nimlerdi ximiyalıq usıl menen o’ndiriw bolıp esaplanadı. Sonın’ 
menen qatar metallurgiya ja’ne ximiya sanaatında tiykarg’ı o’ndiris penen 
birge payda bolatug’ın qosalqı qaldıq zatlardı yaki shıg’ındılardı xalıq 
xojalıg’ına paydalı o’nimlerge aylandırıwda ximiyanın’ tiykarg’ı 
uazıypasına jatadı. 
Sanaattı ximiyalastırıw texnikalıq progresstin’ tiykarg’ı sha’rtlerinin’ 
biri. Ximiyanın’ zamanago’y jetiskenliklerin paydalanıwdın’ na’tiyjesinde 
sanaat penen transportqa kerekli joqarı sapalı polatlar menen quymalar, 
samoletlar menen avtomobillerdin’ do’n’geleklerine kerek rezinalar, h’a’r 
tu’rli yarım o’tkizgishler, elektrotexnikag’a za’ru’r izolyatsiyalıq 
materiallar, atom energetikası menen kosmos texnikasına kerekli 

 
8
materiallar h’a’m joqarı kategoriyalı janılg’ı zatlar, plastmassanın’, 
jasalma talshıqlardın’ ko’plegen tu’rlerin o’ndiriw mu’mkin. 
Ximiyanın’ tabısları awıl-xojalıg’ında da ken’nen qollanıladı. Mineral 
to’ginlerdi, pestitsidlerdi, o’siwdi iretlegish zatlardı qollanıw awıl xojalıq 
daqıllarının’ zu’ra’a’tin arttıradı. Ximiyalıq preparatlardı h’a’m 
mikroelementlerdi paydalanıw arqalı mal-sharwashılıg’ının’ o’nimin 
asırıwg’a erisiwge boladı. 
Ma’mleketimizdin’ programmasında ximiya o’ndirisin barınsha 
rawajlandırıw ja’ne onın’ jetiskenliklerin xalıq xojalıg’ında ken’nen 
paydalanıw arqalı xalıq baylıg’ın arttırıw, jan’a jetilisken h’a’m arzan 
texnologiyalıq usıllardı qollanıw menen xalıq tutınıw o’nimlerinin’ sanın 
ja’ne sapasın asırıw ko’zde tutılg’an. 
 
Bap 1. XİMİYaNIN’ TİYKARG’I TU’SİNİKLERİ MENEN 
NIZAMLARI.   
 
    1.1. Atomlar menen molekulalar 
 
Du’niyadag’ı barlıq zatlardın’ atomlardan turatug’ınlıg’ın bizin’ 
eradan burıng’ı IV a’sirde jasag’an grek faylasufı Demokrit aytkan.  Bul 
oyshıldın’ tu’sinigi boyınsha zatlar bir-birinen o’zlerin quraytug’ın 
atomlardın’ sanı,pishini h’a’m ornalasıw ireti menen ajıraladı. Ol 
a’lemdegi bolıp otıratug’ın qubılıslardı atomlardın’ o’z-ara birigiwi ja’ne 
ajıralıwı menen tu’sindirgen. Biraq, bul tu’sinikler  ol gezde ta’jiriybe 
ju’zinde da’lillenbegen ulıwma filosofiyalıq boljamlar edi. 
Atom jo’nindegi tu’sinikler son’ın ala orıs alımı M. V. Lomonosov (1711-
1765) h’a’m ingliz alımı J. Dalton (1766-1844) miynetlerinde 
rawajlandırıldı h’a’m ta’jiriybe ju’zinde da’lillendi. Atom-molekulalıq 
ta’liymatqa muwapıq  barlıq zatlar udayı h’a’rekette bolatug’ın 
moleklalardan turadı. Molekulalar atomlardan quraladı. Ha’r bir atomnın’ 
o’zine ta’n qa’sietleri, mug’darı h’a’m massası boladı. A’piwayı zatlardın’ 
molekulaları bir qıylı atomlardan, al quramalı zatlardın’ molekulaları 
h’a’rtu’rli atomlardan turadı. Molekulalardın’ qa’siyetleri olardın’ 
quramına kirgen atomlardın’ tu’rleri menen sanına g’ana emes, 
atomlardın’ molekulalardag’ı jaylasıw iretinede baylanıslı boladı.  
    Atom-molekulalıq ta’liymattın’ tiykarg’ı qag’ıydaların tolıq moyınlaw 
1860 jılı Karlsrue qalasında bolg’an ja’h’a’n ximiklerinin’ 1-a’njumanında 
ju’zege astı. Bunda atom menen molekulanın’ da’l anıqlamaları berildi.  
Atom- bul ximiyalıq birikpelerdegi elementtin’ en’ kishi bo’lekshesi. 
Ha’zirgi ko’z-qarastan atom degenimiz on’ zaryadlı yadrodan turg’an 
neytral bo’lekshe. Atomnın’ h’a’r bir jeke tu’rin ximiyalıq element dep 
ataydı. 
    Molekula degenimiz usı zattın’ ximiyalıq qa’siyetlerin saqlap turatug’ın 
en’ kishi bo’lekshesi. Zattın’ fizikalıq qa’siyetleri (balqıw h’a’m qaynaw 

 
9
temperaturaları, agregatlıq h’alı, menshikli salmag’ı h’.t.b) jeke molekula-
nın’ qa’siyetleri emes, sol zattı quraytug’ın barlıq molekulalar jıynag’ına 
ta’n qa’siyetler. 
Molekulaları bir elementtin’ atomlarınan turatug’ın zatlar a’piwayı 
zatlar delinedi. Olarg’a vodorod, kislorod, temir, ku’kirt, azot h’.t.b. jatadı. 
Geybir a’piwayı zatlardın’ molekulaları bir atomnan turadı. Olarg’a 
metallar h’a’m inert gazlar jatadı. Ko’pshilik ximiyalıq elementler birneshe 
a’piwayı zatlar payda etedi. Bir elementtin bir neshe a’piwayı zatlardı   
payda etiwi allotropiya dep ataladı. Al a’piwayı zatdardın’ o’zleri 
allotropiyalıq tu’r o’zgerisler boladı. Allotropiyalıq tu’r o’zgerisler bir-
birinen molekulalardag’ı sol elementtin’ sanı boyınsha yamasa kristtallıq 
tordag’ı atomlardın’ ornalasıw ta’rtibi jag’ınan parıqlanadı. Ma’selen, 
ximiyalıq element kislorod - O  molekulası eki atomnan turatug’ın kislorod 
h’a’m molekulası ush atomnan quralg’an ozon sıyaqlı a’piwayı zatlardı 
du’zedi. Ximiyalıq element uglerod - S almaz h’a’m grafit degen a’piwayı 
zatlardı payda etedi. 
Molekulaları h’a’r tu’rli elementtin’ atomlarınan turatug’ın zatlardı 
quramalı zatlar deymiz. Mısalı, mıs (II) oksidi CiO, fosfor kislotası N
3
PO
4
 
, kaliy permanganatı KMnO
4
. Quramalı zatlarg’a barlıq oksidler, tiykarlar, 
duzlar h’a’m organikalıq zatlar mısal boladı. 
 
1.2.Atomlıq ja’ne molekulalıq massalar. 
 
Atomnın’ en’ a’h’miyetli sıpatlamalarının’ biri onın’ massası. 
Atomlardın’ shın massasları ju’da’ kishi shamalar. Mısalı, vodorod 
atomının’ massası 1,67x10
-24
 g, kislorodtiki 26,6x10
-24
 g, uglerodtiki 
19,93x10
-24
 g. Bunday shamalardı qollanıp, esaplawlar ju’rgiziw qolaysız 
bolg’anlıqtan atomlardın’ salıstırmalı massaların paydalanadı. 1961 j xalıq 
aralıq kelisim boyınsha massanın’ atomlıq birligi sıpatında massası 12 g 
bolg’an uglerod izotopının’ massasının’ 1/12 u’lesi qabıllandı. Uglerod 
atomı massasının’ 1/12 bo’legi massanın’ atomlıq birligi (m.a.b) dep 
ataladı. 1 massanın’ atomlıq birligi yag’ınıy 1 m.a.b = 1,66x10
-24
 g yamasa 
1,66x10
-27
 kg. Bul shama mınaday esaplaudan kelip shıg’adı. Uglerodtın’ 
bir atomının’ massası 19,93x10
-24
 g (12: 6,02 x 10
23
). Usı shamanı 1/12 
u’lesi (19,93x10
-24 
g x 1/12) uglerodlıq birlik bolıp tabıladı. Basqa 
ximiyalıq elementlerdin’ salıstırmalı atomlıq massaları massanın’ atomlıq 
birligine sol elementlerdin’ atomlarının’ massaların bo’liw arqalı tabıladı. 
Mısalı:  
A
r 
(O) = 26,6x10
-24
 g : 1,66x10
-24
 g = 16 
A
r
 (H) = 1,67x10
-24
 g : 1,66x10
-24
 g = 1,0 
Salıstırmalı atomlıq massalar (A
r
) razmersiz salıstırmalı sanlar. Salıstırmalı 
atomlıq massalardı 1 m.a.b. ko’beytiw arqalı elementtin’ atomlıq massası 
tabıladı. Mısalı: 
A
r
 (O) = 16 x 1m.a.b. = 16 m.a.b. 

 
10
A
r
 (H) = 1 x 1m.a.b. = 1 m.a.b. 
Molekulalıq massa molekulanı quraytug’ın atomlardın’ massalarının’ 
jıyıntıg’ınan turatug’ın bolg’anlıqtan molekulalıq massa da massanın’ 
atomlıq birliginde ko’rsetiledi. 
Salıstırmalı atomlıq yamasa molekulalıq massa degenimiz sol 
elementtin’ yamasa zat massasının’ uglerod atomı massasının’ 1/12 
bo’leginen yamasa massanın’ atomlıq birliginen neshe ese awır ekenin 
ko’rsetetug’ın san. 
Salıstırmalı molekulalıq massanı tabıw ushın molekula quramına 
kiretug’ın barlıq atomlardın’ massaların qosıw kerek. Mısalı: 
Mr(H
3
PO
4
) = 1x3 + 31 + 16x4 = 98.  Usıg’an sa’ykes fosfor 
kislotasının’ molekulalıq massası 98 x 1m.a.b = 98 m.a.b. boladı. 
 
 
1.3.Mol - zat mug’darının’ o’lshemi. 
 
Amper, kilogramm, sekund, metr h’a’m sol sıyaqlı o’lshem birlikleri 
menen qatar zat mug’darının’ o’lshemi sıpatında mol degen o’lshem birligi 
bar.  Mol - dep uglerod izotopının’ 
12
S 12 grammında qansha atomlar 
bolsa, quramında sonsha strukturalıq birlikler (atomlar, molekulalar, 
ionlar, elektronlar h’.b) bolatug’ın zattın’ mug’darına aytıladı. Uglerodtın’ 
12 grammında 6,02x10
23
 atom bolatug’ının izertleuler anıqlag’an. Olay 
bolsa qa’legen zattın’ 1 molinde 6,02x10
23
 strukturalıq bo’lekshe boladı. 
Bul turaqlılıqtı Avogadro sanı dep ataydı h’a’m N
A
 - tu’rinde tan’balaydı. 
Zattın’ 1 mol mug’darının’ massası molyar massa dep ataladı. Ol 
g/mol yamasa kg/mol menen ko’rsetiledi. A’piwayı yamasa quramalı 
zattın’ grammda ko’rsetilgen molyar massası san jag’ınan onın’ 
salıstırmalı molekulalıq yaki atomlıq massasına ten’ boladı. Mısalı, 
atomlıq kislorodtın’ 1 molinde de, molekulalıq kislorodtın’ 1 molinde de 
6,02x10
23
 bo’leksheler bar. Kislorodtın’ salıstırmalı atomlıq massası 16, al 
salıstımalı molekulalıq massası 32. Usıg’an sa’ykes atomlıq kislorodtın’ 
molyar massası     16 g/mol, al molekulalıq kislorodtın’ molyar massası 32 
g/mol. 
 
 
1.4.Fizikalıq h’a’m ximiyalıq qubılıslar. 
 
Zatlarda bolıp turatug’ın o’zgerislerdi qubılıslar  deymiz. Zatlardın’ 
agregat h’alı menen formaları o’zgerse, ol fizikalıq qubılıs delinedi. Mısalı, 
suwdın’ qaynag’anda puwg’a, al qatqanda muzg’a aynalıwı fizikalıq 
qubılıs boladı. Bunda suwdın’ quramı yamasa strukturası o’zgeriske 
ushırap atırg’an joq.  
Zatlardın’ ximiyalıq quramı o’zgerse yamasa bir zat pu’tkilley basqa 
ekinshi zatqa aynalsa, onda ximiyalıq qubılıs a’melge asqan boladı. 

 
11
Ximiyalıq qubılıstı yamasa ximiyalıq protsessti ximiyalıq reaktsiya dep 
ataydı. Bularg’a janlı h’a’m jansız du’niyadag’ı mudamı bolıp otıratug’ın 
janıw, shiriw, ashıw, tat basıw, zat almasıw protsessleri mısal boladı. 
Ko’binese fizikalıq h’a’m ximiyalıq qubılıslar qatar ju’redi. Ximiyalıq 
qubılıslar yamasa ximiyalıq reaktsiyalar ju’rip atırg’anın zatlardın’ o’z-ara 
h’a’reketlesiwinen bayqalatwg’ın jıllılıqtın’ shıg’ıwı yaki sin’iriliwinen, 
iren’inin’ o’zgeriwinen, sho’kpe yamasa gazdın’ ajıralıp shıg’ıwınan 
biliwge boladı.