MİNİstrliGİ berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti
Ximiyalıq tan’balar, formulalar h’a’m ten’lemeler
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- O’zgermes basım h’a’m temperaturada reaktsiyag’a kirisken ja’ne reaktsiyadan alıng’an gazlardın’ ko’lemleri bir-birine kishi pu’tin
- 1.8. Avogadro nızamı. Gazlardın’ molyar ko’lemi.
- Birgelki sha’riyatta h’a’r qıylı gazlardın’ birdey molekulaları birdey ko’lem iyeleydi.
- 1.9. Zatlar massasının’ saqlanıw nızamı
- Reaktsiyag’a kirisken zatlardın’ massası reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ (o’nimlerdin’) massasına ten’ boladı.
- Alınıw usıllarına qaramastan h’a’r-bir ximiyalıq birikpenin’ sapalıq ja’ne sanlıq quramı turaqlı boladı.
- 1.11. Ekvivalentler nızamı.
- Zatlardın’ o’z-ara ta’sir etisetug’ın mug’darları olardın’ ximiyalıq ekvivalentlerine tuwrı proportsiyalı boladı.
- Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 1. Zat degenimiz ne Zatlar qanday toparlarg’a bo’linedi 2. A’piwayı h’a’m quramalı zatlardın’ birbirinen qanday parqı bar
1.5.Ximiyalıq tan’balar, formulalar h’a’m ten’lemeler. Ximiyalıq elementlerdin’ atomların ximiyalıq tan’balar (simvollar) arqalı belgileydi. Ximiyalıq tan’ba sol elementtin’ latınsha atının’ da’slepki h’a’ribinen yamasa da’slepki ja’ne odan keyingi h’a’riplerinen turadı. Mısalı, Al - alyuminum - alyuminiy,Ag - argentum - gu’mis, Au - aurum - altın, As - arsenikum - mıshyak. Elementtin’ ximiyalıq tan’bası - elementtin’ atın, onın’ bir atomın, atomının’ massasın ko’rsetedi. Mısalı, S tan’bası bul elementtin’ uglerod ekenin, onın’ bir atomın, h’a’m atomlıq massasının’ 12 m.a.b. ekenin an’latadı. Quramalı zatlardın’ quramın ximiyalıq formulalar arqalı ko’rsetedi. Ximiyalıq formula -zattın’ atın, onın’ bir molekulasın, molekulanı kaysı atomlar quraytug’ının, h’a’r elementtin’ qansha atomı katınasatug’ının, molekulalıq massasın h’a’m h’a’r bir elementtin’ qanday massa mug’darında birikkenin ko’rsetedi. Mısalı, SaSO 3 formulası bul zattın’ kaltsiy karbonatı ekenin, onın’ bir molekulasın, quramı kaltsiy, uglerod h’a’m kislorodtan turatug’ının, kaltsiydin’ bir atomınan, uglerodtın’ bir atomınan h’a’m kislorodtın’ ush atomınan turatug’ının, molekulalıq massası 100 (40+12+16x3=100) massanın’ atomlıq birligine ten’ ekenin ko’rsetedi. Ximiyalıq reaktsiyalardı ximiyalıq ten’lemeler arqalı ko’rsetedi. Ten’lemenin’ shep ta’repine reaktsiyag’a kirisetug’ın zatlardın’ tan’baları menen formulaları, al on’ ta’repine reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ tan’baları menen formulaları jazıladı. Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’repindegi elementlerdin’ sanları tiyisli koeffitsentler qoyıw arqalı ten’lestiriledi. Mısal iretinde kaltsiy gidroksidi menen fosfat kislotanın’ arasındag’ı reaktsiya ten’lemesin du’ziwdi qarastırayıq. Reaktsiyag’a qatnasatug’ın ja’ne reaktsiyadan alınatug’ın zatlardın’ formulaları jazıladı: Sa(ON) 2 + N 3 PO 4 Ca 3 (PO 4 ) 2 + HOH Strelka reaktsiyag’a kirisken h’a’m reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ arasın ajıratadı h’a’m reaktsiyanın’ bag’ıtın ko’rsetedi. Endi ten’lemenin’ eki ta’repindegi h’a’r bir elementtin’ atomların ten’lestiremiz. On’ ta’repte 12 kaltsiy 3 atom, fosfor 2 atom, sonlıqtan kaltsiy gidroksidinin’ aldına 3, al fosfor kislotasının’ aldına 2 koeffitsentin qoyamız. 3Sa(ON) 2 + 2N 3 PO 4 Ca 3 (PO 4 ) 2 + HOH Endi ten’lemenin’ shep ta’repinde 12 atom vodorod h’a’m 14 atom kislorod bar ekenin ko’remiz. On’ ta’repte vodorod ja’ne kislorod atomların ten’ew ushın suwdın’ aldına 6 tsifrın qoyamız. 3Sa(ON) 2 + 2N 3 PO 4 = Ca 3 (PO 4 ) 2 + 6HOH Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’replerinde h’a’r bir element atomlarının’ sanı ten’ ekenligin ko’rsetedi. Bul reaktsiya ten’lemesinin’ durıs jazılg’anın ko’rsetedi. 1.6. Eseli qatnaslar nızamı. Bul nızam ingliz alımı J.Dalton ta’repinen 1808 j. ashılg’an bolıp, ol atomlıq teoriyadan tikkeley kelip shıg’adı. Bul nızamg’a muwapıq: Eger eki element o’z-ara bir neshe birikpe payda etse, onda ekinshi element atomlarının’ sonday massasına tuwrı keletug’ın bir element atomlarının’ massaları o’z-ara kishi pu’tin sanlar qatnasınday boladı. Ma’selen, SO menen SO 2 quramında 12 g uglerodqa 16 h’a’m 32 g kislorod sa’ykes keledi, yag’ınıy uglerod massasına sa’ykes keletug’ın kislorodtın’ massaları o’z-ara 1:2 qatnasta boladı. Azot bes tu’rli oksid payda etedi: N 2 0, N0, N 2 0 3 , N 2 0 4 h’a’m N 2 0 5 . Bul oksidlerde 14 g azotqa sa’ykes keletug’ın kislorodtın’ massaları 8, 16, 24, 32 h’a’m 40 g boladı, al olardın’ o’z-ara qatnasları 1:2:3:4:5 sanlarının’ qatnasınday. 1.7. Ko’lemlik qatnaslar nızamı. 1808 j. frantsuz alımı Gey-Lyussak gazlar arasındag’ı reaktsiyalarda ko’lemnin’ o’zgeriwin izertley otırıp, gaz ta’rizli zatlardın’ ko’lemlerinin’ o’zgerisi arasındag’ı qatnas pu’tin sanlar arasındag’ı qatnastai bolatug’ının bayqag’an. Bunı nızam tu’rinde to’mendegishe anıqlama menen keltiriw mu’mkin: O’zgermes basım h’a’m temperaturada reaktsiyag’a kirisken ja’ne reaktsiyadan alıng’an gazlardın’ ko’lemleri bir-birine kishi pu’tin sanlardın’ qatnasınday o’zgeriste boladı. Mısalı, bir ko’lem vodorod penen bir ko’lem xlordan eki ko’lem vodorod xloridi, al eki ko’lem vodorod penen bir ko’lem kislorodtan eki ko’lem suw puwı alınadı: H 2 + CI 2 = 2HCI 13 2H 2 + O 2 = 2HOH Bul nızamnın’ tu’p ma’nisi Avogadro nızamınan son’ tu’sinikli boldı. Ko’lemlik qatnaslar nızamı gaz ta’rizli zatlardın’ molekula tu’rinde bolatug’ının ju’da’ jaqsı ayqınlastırıp berdi. 1.8. Avogadro nızamı. Gazlardın’ molyar ko’lemi. 1811 j. italiya alımı A.Avogadro reaktsiyalawshı gazlardın’ ko’lemlerinin’ arasındag’ı a’piwayı qatnastı tu’sindiriw maqsetinde mınaday boljam aytqan edi. Birdey sha’riyatta h’a’r qıylı gazlardın’ birdey ko’lemlerinde molekulalar sanı birdey boladı. Bul anıqlama son’ında Avogadro nızamı dep ataldı. Bul nızamnan mınaday saldar kelip shıg’adı. Birgelki sha’riyatta h’a’r qıylı gazlardın’ birdey molekulaları birdey ko’lem iyeleydi. Belgili ko’lemdi iyeleytug’ın gazdın’ massası usı ko’lemde saqlang’an barlıq molekulalardın’ massasınan quraladı. Sonlıqtan birdey ko’lemdi iyeleytug’ın h’a’r qıylı gazlardın’ massalarının’ qatnası olardın’ molekulalıq massalarının’ qatnasınday boladı. m 1 : m 2 = M 1 : M 2 Ha’r qıylı gazlardın’ bir molinin’ birgelki sha’riyatta iyeleytug’ın ko’lemi 22,4 l. boladı. Bul ko’lemdi molyar ko’lem deydi h’a’m V m tan’bası menen belgileydi. Qa’legen gazdın’ bir molinde normal sha’riyatta ( T=273 K h’a’m R= 101,325 Pa ) birdey molekulalar sanı boladı. Bul Avogadro turaqlısı N A = 6,02 x 10 23 boladı. Birdey sha’riyattag’ı eki gazdin’ massalarının’ qatnası ekinshi gaz boyınsha birinshi gazdin’ salıstsrmalı tıg’ızlıg’ı delinedi m 1 : m 2 = D yamasa M 1. : M 2 = D Salıstırıw ushın ba’rinen jiyirek vodorod yamasa h’awa alınadı. Sonda molekulalıq massa mına formulalar boyınsha anıqlanadı. M = 2D N 2 Yamasa M = 29 Dh’awa Ha’rkıylı gazlardın’ bir litrinin’ massasın anıqlap, olardın’ normal sha’riyatta iyeleytug’ın kolemin esaplawg’a boladı. Mısalı, 1 l vodorodtın’ massası 0,09 g , 1 l kislordtın’ massası 1,43 g, 1 l azottın’ massası 1,25 g . Usı gazlardın’ molyar massasın 1 litrinin’ massasına bo’liw arqalı h’a’r bir gazdin’ 1 mo’linin’ ko’lemin tabıwg’a boladı. Mısalı 14 2 g/ mol V N 2 = -------------= 22,4 l/ mol 0,09 g/ l 32 g/mol V O 2 = ------------ = 22,4 l/ mol 1,43 g/l 28 g/mol V N 2 = ------------ = 22,4 l/ mol 1,25 g/l 1.9. Zatlar massasının’ saqlanıw nızamı En’ a’h’miyetli ta’biyat nızamlarının’ biri-zatlar massasının’ saqlanıw nızamı 1748 j orıs alımı M.V.Lomonosov ta’repinen, al 1773 j frantsuz alımı A.Lavuaze ta’repinen ashılg’an. Bul nızamnın’ h’a’zirgi anıqlaması to’mendegishe: Reaktsiyag’a kirisken zatlardın’ massası reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ (o’nimlerdin’) massasına ten’ boladı. Atom-molekulalıq ta’liymattın’ ko’z-qarasınan qarag’anda bul nızamdı bılay tu’sindiriu mu’mkin. Reaktsiyag’a qatnasqan zatlardın’ quramında qanday atomlar qansha mug’darda bolsa, reaktsiya na’tiyjesinde alıng’an zatlardın’ quramında sonday atomlar sonsha mug’darda boladı. Ximiyalıq reaktsiya waqtında atomlar massaları o’zgermeytug’ın bolg’anlıqtan reaktsiyag’a qatnasqan zatlardın’ massaları turaqlı boladı. Mısalı: CaO + 2HCl = CaCl 2 + HOH 40+16=56 2+71=73 40+71=111 2+16=18 56+73=129 111+18=129 Ten’lemenin’ on’ h’a’m shep ta’replerindegi h’a’r bir element atomlarının’ sanı ten’ bolg’anlıqtan reaktsiyag’a qatnasqan zatlardın’ massası (129) reaktsiya na’tiyjesinde alıng’an zatlardın’ massasına (129) ten’ boladı. 15 1.10. Quramnın’ turaqlılıq nızamı. Zatlar massasının’ saqlanıu nızamı zattın’ sanlıq quramın izertleuge tiykar saldı. Eger reaktsiyag’a kirisken h’a’m reaktsiyadan alıng’an zatlardın’ massaları turaqlı bolsa, sol zatlardın’ sanlıq quramıda turaqlı bolıuı kerek degen pikir tuwdı. Frantsuz ximigi J.Prust ko’plegen ta’jiriybelik mag’lumatlardı juwmaqlay otırıp 1808 j. quramnın’ turaqlılıq nızamın ashtı. Bul nızamg’a muwapıq: Alınıw usıllarına qaramastan h’a’r-bir ximiyalıq birikpenin’ sapalıq ja’ne sanlıq quramı turaqlı boladı. Bul nızamnın’ ma’nisin suw molekulasının’ h’a’r qıylı usıllar menen alıw mısalında tu’sindiriw mu’mkin: 2H 2 + O 2 = 2HOH KOH + HCl = KCl + HOH CH 4 + 2O 2 = CO 2 + 2HOH Ci (ON) 2 = CiO + NON ¹anday jol menen alınsada, suw molekulası sapalıq quramı jag’ınan vodorod penen kislorodtan, sanlıq quramı jag’ınan 2 atom vodorodtan h’a’m 1 atom kislorodtan turadı. Suw molekulasının’ quramında 11,2 % vodorod h’a’m 88,8 % kislorod boladı. Atom-molekulalıq ta’liymat boyınsha h’a’r bir ximiyalıq birikpenin’ molekulası atomlardın’ belgili bir sanınan turadı. Bul atomlardın’ h’a’r birinin’ massası turaqlı boladı. Olay bolsa qa’legen molekulanın’ massalıq quramı alınıw usılınan biyg’a’rez mudamı turaqlı bolıuı tiyis. Mısalı, suw molekulasının’ massalıq quramı 2:16 yamasa 1:8 qatnastag’ı vodorod penen kislorodtın’ atomlarının’ massalarına sa’ykes keledi. Son’g’ı izertleuler quramnın’ turaqlılıq nızamına tek molekulalıq strukturadag’ı birikpelerdin’ boysınatug’ının ko’rsetti. Orıs alımı N.S.Kurnakovtın’ usınısı menen quramı turaqlı bolatug’ın birikpelerdi daltonidler dep atau qabıllang’an. Atomlıq strukturag’a iye birikpeler (oksidler, sulfidler, nitridler, fosfidler, karbidler, boridler h’.t.b.) alınıw usılına qaray o’zgermeli quramg’a iye boladı. Bunday o’zgermeli quramlı birikpelerdi bertollidler dep ataydı. O’zgermeli quramlı birikpelerge joqarı molekulalı birikpelerde jatadı. 1.11. Ekvivalentler nızamı. Zatlar o’z-ara ta’sir etiskende reaktsiyag’a olardın’ belgili mug’darları qatnasadı. Mısalı, vodorod atomlarının’ 1 moli menen 1 mol (23 g) natriy, 0,5 mol (20 g) kaltsiy ta’sir etisedi. Mine usı massalıq mug’darlar o’z-ara ekvivalentli yamasa ten’ ku’shli boladı. 16 Elementtin’ ximiyalıq ekvivalenti dep vodorod atomlarının’ 1 moli menen birigetug’ın yamasa sonday mug’darın birikpeden ıg’ıstırıp shıg’aratug’ın mug’darına aytıladı. Zattın’ 1 ekvivalentinin’ g/mol menen ko’rsetilgen massası ekvivalentlik massa delinedi. Natriydin’ ekvivalentlik massası 23 g/mol, kaltsiydin’ ekvivalentlik massası 20 g/mol. Elementlerdin’ teoriya ju’zindegi ekvivalentlik massaların esaplap tabıw ushın atomlardın’ molyar massaların elementtin’ valentligine bo’ledi yag’ınıy mına formuladan paydalanadı: E = A : V Mısalı, kaltsiy menen kaliydin’ ekvivalentlik massaları bılay esaplanadı. 39 g/mol E (K) = ------------- = 39 g/mol: E (K) = 39 g/mol : 1 = 39 g/mol 1 40 g/mol E (Sa) = ------------ = 20 g/mol: E (Sa) = 40 g/mol : 2= 20 g/mol 2 Birikpede elementtin’ valentligi o’zgermeli bolsa, onın’ ximiyalıq ekvivalentide o’zgermeli boladı. Mısalı: E (Si +1 ) = 63,54 g/mol : 1 = 63,54 g/mol E (Si +2 ) = 63,54 g/mol : 2 = 31,77 g/mol Birikpenin’ ekvivalenti degenimiz vodorodtın’ 1 ekvivalenti menen yamasa basqa zattın’ 1 ekvivalenti menen ta’sir etisetug’ın mug’darı. Mısalı kaltsiydin’ 1 ekvivalenti (20 g) menen ku’kirt kislotasının’ 49 g reaktsiyag’a kirisedi. Bul massalıq mug’darlar o’z-ara ekvivalentli. Ekvivalentler tu’sinigine tiykarlanıp ekvivalentler nızamına mınaday ta’rip beriledi: Zatlardın’ o’z-ara ta’sir etisetug’ın mug’darları olardın’ ximiyalıq ekvivalentlerine tuwrı proportsiyalı boladı. Demek, zatlar qaldıqsız ta’sir etisiui ushın olardın’ ekvivalentli mug’darların alıw kerek. Mısalı, vodorod atomlarının’ 1g/moli natriydin’ 23 g/moli menen ta’sir etisedi. Ekvivalentler nızamın 1795 j. nemis ximigi İ.V.Rixter ashtı, al 1803 j. ingliz alımı J.Dalton tolıq tastıyıqladı. Ekvivalentler nızamı atom-molekulalıq ta’liymatqa sa’ykes keledi. Qa’legen elementtin’ bir atomı basqa bir elementtin’ ma’lim bir atomlar sanı menen birigetug’ın bolg’anlıqtan, olardın’ reaktsiyag’a qatnasatug’ın massalıq mug’darları da turaqlı yaki ekvivalentli boladı. 17 Ta’kirarlaw ushın sınaq sorawlar. 1. Zat degenimiz ne ? Zatlar qanday toparlarg’a bo’linedi? 2. A’piwayı h’a’m quramalı zatlardın’ birbirinen qanday parqı bar ? 3. Taza zat h’a’m aralaspa degenimiz ne ? 4. Aralaspalardı tazalawdın’ qanday usılları bar ? 5. Fizikalıq h’a’m ximiyalıq qubılıs degenimiz ne ? 6. Ximiyalıq reaktsiya yamasa ximiyalıq protses degen ne ? 7. Ximiyalıq element degen ne ?Ximiyalıq tan’ba (simvol) degen ne? 8. Ximiyalıq elementlerdin’ tan’bası nelerdi an’latadı ? 9. Ximiyalıq formula degen ne h’a’m ol nelerdi an’latadı ? 10. Ximiyalıq reaktsiya degen ne ? 11. Ximiyalıq ten’leme degenimiz ne ? 12. Salıstırmalı atomlıq massa h’a’m salıstırmalı molekulalıq massa degenimiz ne ? 13. Massanın’ atomlıq birligi (m.a.b.) degenimiz ne ? 14. Mol degenimiz ne ? 15. Zattın’ massasının’ saqlanıw nızamına anıqlama berin’. 16. Quramnın’ turaqlılıq nızamına anıqlama berin’. 17. Ekvivalentler nızamına anıqlama berin’. 18. A’piwayı h’a’m quramalı zatlardın’ ekvivalentlik massaları qalay anıqlanadı ? 19. Eselik qatnaslar nızamına anıqlama berin’. 20. Ko’lemlik qatnaslar nızamına anıqlama berin’. 21. Avogadro nızamına anıqlama berin’. 22. Gazdın’ molyar ko’lemi degen ne ? 23. Gazdın’ calıstırmalı tıg’ızlıg’ı degen ne ? 2.Bap. Biyorganikalıq birikpelerdin’ klassları. Ta’biyatta gezlesetug’ın zatlar taza zatlar ja’ne aralaspalar tu’rinde boladı h’a’m paydalanıladı. Taza zatlar a’piwayı h’a’m quramalı bolıp bo’linedi. A’piwayı zatlar metallar ja’ne metall emeslar bolıp jiklenedi. Biymetallarg’a ximiyalıq elementlerdin’ da’wirli kestesinde jaylasqan 21 element jatadı.Bular mınalar: O,S,Se,Te,N,P,As,C,Si,B,H,galogenler h’a’m inert gazlar. Qalg’an barlıq elementler metallar bolıp esaplanadı. Ha’zirde belgili 105 element yarım milliong’a juwıq biyorganikalıq birikpeler payda etedi. Ha’r bir birikpenin’ o’zine ta’n ayrıqsha qa’siyetleri bolsa da, ko’plegen ximiyalıq birikpelerdin’ ortaq, bir-birine uqsas ulıwma qa’siyetleri boladı. Usı ortaq, ulıwmalıq qa’siyetlerin tiykarg’a alıp, biyorganikalıq birikpelerdi yamasa quramalı zatlardı oksidler, kislotalar, tiykarlar, duzlar klasslarına ajıratadı. 18 2.1.Oksidler. Oksidler dep eki elementtin’ atomlarınan turatug’ın, olardın’ biri kislorod bolg’an quramalı zatlarg’a aytıladı. Xalıq aralıq nomenklaturag’a muwapıq elementlerdin’ kislorod penen birikpelerin oksidler dep ataydı. Oksid du’zetug’ın element h’a’r tu’rli valentlilik ko’rsetetug’ın bolsa, onda oksidtegi elementtin’ atınan son’ jaqsha (skobka) ishinde rim sanı menen valentlilik ko’rsetiledi. Mısalı: xlor(I)oksid Cl 2 O, xlor (III)oksid Cl 2 O 3 . Barlıq oksidler duz payda etiwshi h’a’m duz payda etpewshi bolıp eki toparg’a bo’linedi. Duz payda etpewshi oksidler onsha ko’p emes. Olarg’a N 2 O, NO, SiO, SO kiredi. Bular ximiyalıq birikpeler menen tikkeley h’a’reketlesip duz payda etpeydi. Duz payda etiwshi oksidler tiykarlı, kislotalı h’a’m amfoterli bolıp jiklenedi. Tiykarlı oksidler. Suw menen ta’sirleskende alıng’an gidratı tiykar bolg’an yamasa kislotalar menen h’a’reketlesip duzlardı beretwg’ın oksidlerdi tiykarlı oksidler dep ataydı. Mısalı: K 2 O, BaO, MgO, FeO, CaO, MnO h’.t.b. Tiykarlı oksidlerdi tek metallar payda etedi. Tiykarlı oksidler suw menen tikkeley ta’sirleskende tiykarlardı payda etedi: Na 2 O+H 2 O=2NaOH BaO+H 2 O=Ba(OH) 2 Tiykarlı oksidler kislotalar menen ta’sir etiskende duzlar payda boladı: CuO+2HNO 3 =Cu(NO 3 ) 2 +H 2 O Ag 2 O+2HCl=2AgCl+H 2 O Kislotalı oksidler. Suw menen ta’sir etisiwinen payda bolg’an gidratları kislota bolatug’ın oksidler kislotalı oksidler dep ataladı. SO 3 +H 2 O=H 2 SO 4 Mn 2 O 7 +H 2 O=2HMnO 4 Kislotalı oksidler tiykarlar h’a’m tiykarlı oksidler menen o’z-ara ta’sirlesip duzlardı beredi. CO 2 +2KOH=K 2 CO 3 +H 2 O SO 3 +CaO=CaSO 4 Kislotalı oksidlerge biymetallardın’ oksidleri h’a’m joqarı on’ oksidleniw da’rejesindegi metallardın’ oksidleri jatadı. Mısalı: MoO 3 , Mn 2 O 7 , CrO 3 , As 2 O 3 h’.t.b. Amfoterli oksidler. Reaktsiyanın’ ju’riw sha’riyatına qaray tiykarlı yamasa kislotalı oksidlerdin’ qa’siyetlerin ko’rsetetwg’ın yaki tiykarlar menen de, kislotalar menen de ta’sir etisetwg’ın oksidlerdi 19 amfoterli oksidler dep ataydı. Olarg’a ZnO, SnO, Al 2 O 3 , Cr 2 O 3 , MnO 2 h’.t.b. jatadı. Bulardın’ qa’siyetlerin alyuminiy oksidinin’ mısalında ko’riw mu’mkin.: Al 2 O 3 +6HCl=2AlCl 3 +3H 2 O Al 2 O 3 +2NaOH=2NaAlO 2 +H 2 O Oksidlerdi alıw usılları. 1. Ko’plegen a’piwayı zatlar kislorod penen birigip oksidlerdi payda etedi: S+O 2 =SO 2 4Fe+3O 2 =2Fe 2 O 3 2.Tiykarlar menen kislotalar qızdırıwdan tarqalg’anda oksidlerdi beredi: 2Fe(OH) 3 =Fe 2 O 3 +3H 2 O 2H 3 BO 3 =B 2 O 3 +3H 2 O 3. Orta, qıshqıl h’a’m tiykarlı duzlardı qızdırg’anda tarqalıwınan oksidler alınadı: CaCO 3 =CaO+CO 2 2NaHCO 3 =Na 2 CO 3 +CO 2 +H 2 O (CuOH) 2 CO 3 =2CuO+CO 2 +H 2 O 4. Oksidlegish kislotalardın’ metallar h’a’m biymetallar menen ta’sirlesiwinen oksidler alınadı: Cu+4HNO 3 =Cu(NO 3 ) 2 +2NO 2 +2H 2 O C+2H 2 SO 4 =CO 2 +2SO 2 +2H 2 O 5. Organikalıq zatlardın’ janıwında oksidler payda boladı: CH 4 +2O 2 =CO 2 +2H 2 O C 12 H 22 O 11 +12O 2 =12CO 2 +11H 2 O 2.2.Kislotalar. Kislotalar degenimiz molekula quramında metal atomlarına orın basıwg’a uqıplı vodorod atomları bolg’an quramalı zatlar. Barlıq kislotlarg’a mına qa’siyetler ta’n: qıshqıl da’m, ko’k lakmustı qızartıw, aktiv metallar h’a’m tiykarlar menen ta’sir etisiw. Bul ulıwmalıq qa’siyetler kislotlardın’ eritpesinde vodorod ionının’ (H ) du’ziliw saldarınan boladı. 20 Kislotalar kislorodsız h’a’m kislorodlı bolıp bo’linedi. Quramında kislorod atomı bolmag’an kislorodsız kislotalarg’a biymetallardın’ gidridleri jatadı. Bulardın’ ko’pshiligi qa’dimgi sha’riyatta gazlar bolıp, kislota sıpatında olardın’ suwlı eritpeleri tu’siniledi. Olarg’a H”, NCI, HVch, HI, H2S, H2Se t.b. jatadı. HCI- xlorvodorod yamasa vodorod xloridi, onın’ suwlı eritpesi xlorvodorod yaki duz kislotası delinedi. HCN- tsianvodorod yamasa vodorod tsianidi, onın’ suwlı eritpesi tsianvodorod yaki sinil kislotası. Quramında kislorod atomları bar kislotalardı kislorodlı kislotalar deydi. Olarg’a NNO z , HCIO 4 , HMnO 4 , H2CO z , H z RO 4 t.b. jatadı. Quramında metal menen orınbasıw reaktsiyasına kirisetug’ın vodorod atomlarının’ sanına qaray bir tiykarlı (NNO z , HCIO 4 , HCI ), eki tiykarlı (H 2 SO 4 , H 2 CO z , H 2 S ), u’sh tiykarlı (H z RO 4 , N z AsO 4 ) , to’rt tiykarlı (H 4 SiO 4 , H 4 P2O 7 ) degen kislotalar boladı. Ko’pshilik kislotalardın’ qa’dimnen kiyatırg’an tariyxıy (trivial) atamaları bar. Mısalı: NCI- duz kislotası, HNO 3 - azot kislotası, H 2 SO 4 - ku’kirt kislotası, H 3 PO 4 - fosfor kislotası, H 2 CO 3 - ko’mir kislotası, HCN- sinil kislotası h’.t.b. Xalıq aralıq atama boyınsha kislotalardı sol kislotanın’ quramındag’ı kislotalıq qaldıqtın’ ataması menen ataw qollanıladı. Mısalı: HBr- bromid kislota, H 2 SO 3 - sulfit kislota, H 2 S- sulfid kislota h’.t.b. Kislota quramındag’ı sıpatlıq atomnın’ oksidleniw da’rejesi kislota qaldıg’ı atamasına qosılatwg’ın jalg’aw (suffiks) menen yamasa pristavka menen ajıraladı. Mısalı: gipo- pristavkası h’a’m id- jalg’awı en’ to’men oksidleniw da’rejeli oraylıq atomg’a iye kislotalardın’ atamasına, al per- pristavkası h’a’m at- jalg’awı oraylıq atomda joqarı oksidleniw da’reje bolg’anda qollanıladı. Mısalı:HCIO-gipoxlorit, HCIO 4 - perxlorat kislota. Orto-, meta-, piro- degen pristavkalar oksidleniw da’rejeleri birdey, biraq gidroksi topardın’ sanı (suwdın’ mo’lsheri) h’a’r qıylı bolg’an bir elementtin’ kislotaların ajıratıw ushın atamag’a qosıladı. Mısalı: 1) HPO 3 yaki (R 2 O 5 +H 2 O) meta fosfat kislota 2) H 4 P 2 O 7 yaki (R 2 O 5 +2H 2 O) pirofosfat kislota 3) H 3 PO 4 yaki (R 2 O 5 +3H 2 O) ortofosforat kislota Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling