Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti Tarix fakulteti Arxeologiya yo’nalishi

2.2. Old tarixning o‘ziga xos xususiyati va uning ahamiyati

Old tarix bilan shug‘ullangan olimlar, arxeologlar,
antropologlar va etnograflaraing olib borgan tadqiqotlari shuni
ko‘rsatadiki, ibtidoiy davr o‘zidan keyingi keladigan barcha tarixiy
davrlarga nisbatan mehnat qurollarining soddaligi va ular xilining
ozligi bilan belgilanadi. Shuningdek urug‘ jamoasi davrigacha
yashagan odamlar aqliy va jismoniy jihatidan o‘z takomiliga
yetmagan edilar.
Ibtidoiy davming tongida ilk odamlaming tosh, yog‘och va
suyaklardan yasagan qurollari shunchalar sodda ediki, bu ulaming
aqliy jihatidan takomillashmaganligi, mehnat malakasining pastligi
va nihoyat ishlab chiqarish tajribasining kam bo‘lganligidan darak
beradi.
Binobarin, mehnat qurollari xilining ozligi, soddaligi, qurol
yasash texnikasi-usullarining rivojlanmaganligi, shuningdek o‘z
imkoniyatlarini bilmaslik ibtidoiy kishilami tabiat oldida, unda ro‘y
beradigan turli-tuman dahshatli hodisalar, chunonchi: yer
qimirlash, chaqmoq chaqishlar, momoqaldiroq, vulqon otilishlari,
sel-sovur, toshqinlar, yer surilishlari oldida ojiz va himoyasiz qilib
qo‘ygan edi. Ayni paytda ilk odamlar o‘sha davrdagi har turli
yirtqich va yovvoyi hayvonlar girdobida yashar edilar. Shundayekan, ibtidoiy odamlar turli yirtqich va yovvoyi hayvonlar orasida
yakka-yakka yashab, ularga qarshi ayrim-ayrim hollarda
kurashishlariga imkon bermas edi. Shu ta’kidlamoq kerakki,
ibtidoiy kishilarni bu dahshatli kuchlardan, hodisalardan,
yirtqichlar hamlasi-yu, azob-uqubatlardan, mehnat, shunda ham
umumlashib qilingan ijtimoiy mehnat qutqara olar edi xolos.
Ibtidoiy kishilar birgalashib mehnat qilishlari va yashashlari
natijasidagina qadamma-qadam tabiatning dahshatli kuchlarini
asta-sekinlik bilan yenga borganlar.
Ibtidoiy davr kishilari birga yashab birgalashib mehnat
qilishganlarida, umumlashib yirtqich hayvonlarga qarshi
kurashmaganlarida ular qurshovida yashay olmas edilar. aksincha
ularga yemish bo‘lib yer yuzidan yo‘q bo‘lib ketar edilar.
Demak, umumlashib yashash va birgalashib mehnat qilish
ibtidoiy kishilarni tabiatdagi yovuz kuchlardan asrab qoldi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,o‘sha davrdagi shart-
sharoit ibtidoiy ajdodlarimizni birgalashib yashash va mehnat
qilishga majbur etdiki, bunday birdamlik faqat insonga xos sifat
bo‘lib, u boshqa jonivorlarda yo‘q edi.
Birgalashib yashash va mehnat qilish iste’mol mahsulotlarini,
hamda, ishlab chiqarish vositalarini hamma uchun umumiy mulkka
aylantirgan edi.
Old tarixning hamma davr va bosqichlarida umummehnati
natijasida hosil qilingan oziq-ovqat va boshqa iste’mol buyumlari
u yoki bu guruhda, urug‘, oilada yashagan barcha katta kichik
kishilar o‘rtasida barobar taqsimlanar edi. Lekin o‘sha davrlarda
umumiy mulk bilan bir qatorda har bir kishining shaxsiy buyumlari
ham bo‘lgan.
Kiyim-bosh, mehnat, jangovar va ov qurollari ibtidoiy
kishilarining shaxsiy mulki hisoblangan. Ibtidoiy jamoa
tuzumining hamma davrlarida ibtidoiy kishilar yashab turgan yer,
o‘tloq, o‘rmon, suv manbalari va noz-ne’matlarga hammaning
egalik qilishi, tenglik mavjud edi.
Shunday ekan, ibtidoiy jamoa tuzumi davrida xususiy mulk
ham mulkiy tengsizlik ham, tabaqalar ham, to‘dada va urug‘jamoasida ayrim kishilar mehnatini boshqa kishilar tomoni
suiste’mol qilish ham bo‘lmagan. Shunday ekan, urug‘ /va
qabiladan alohida ajralib turuvchi nufiizli kishilar, binobarin
zo‘ravonlikka asoslangan hokimiyat ham yo‘q edi.
Shunday qilib kishilikning ibtidoiy old davrida ijtimoiy
tabaqalar bo‘lmagan, davlatsiz jamiyat ediki, Yevropaning ilg‘or
fikrli olimlari uni hamma barobar, teng bo‘lgan ibtidoiy
kommunistik jamiyat deb ta’riflagan edilar. Old tarix kishilik
tarixining eng ko‘hna, eng dastlabki, ayni paytda eng oddiy, sodda
shakli bo‘lib, qariyb 4,5-4 million yillik katta tarixiy davmi o‘z
ichiga oladi. U ham bir-biridan ham ijtimoiy, ham iqtisodiy, ham
madaniyati jihatidan farqlanuvchi turli davr va bosqichlarga
boMinadi.
Tarixiy nuqtayi nazaridan u ibtidoiy to‘da va urug‘ jamoasi
davrlariga, arxeologik nuqtayi nazaridan esa tosh, mis-tosh, jez va
ilk temir davrlariga bo‘linadi. Ibtidoiy tarixning to‘da davri
arxeologik davrlashtirishning eng qadimgi tosh asrining ilk va o‘rta
bosqichiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda odamzod shakllanishda davom
etib o‘z qo‘li bilan ilk mehnat qurollarini yaratib, sun’iy olov hosil
qilishga erishdi va moddiy madaniyatga poydevor toshini qo'ydi.
mazkur davrda ma’naviy madaniyatning ilk kurtaklari ham
shakllandi. Shuni ta’kidlab o‘tmoq joizki, kishilikning ibtidoiy
to‘da davri bir joyda qotib qolmadi. Jamiyat taraqqiyotining
rivojlanish qonuniyatlariga muvofiq u rivojlanishda davom etdi va
urug‘ jamoasining vujudga kelishi uchun zamin yaratdi.
Miloddan avvalgi 50-40-ming yilliklarga kelib ibtidoiy to‘da
o‘rnini urug‘ jamoasi davri egalladi. Bu davrdagi eng buyuk hodisa
antropogenez jarayonining tugallanishi va hozirgi qiyofadagi
odamlarning vujudga kelishi edi.
Urug‘ jamoasining vujudga kelishi ibtidoiy jamoa tuzumi
davridagi eng katta burilish edi.
Urug‘ jamoasining vujudga kelishi munosabati bilan jamiyat
hayotida birin-ketin katta-katta o‘zgarishlar yuz bera boshladi.
Urug‘ jamoasi davriga kelib, odamzod yer sharidagi 6 qit’aning
5tasi bo‘ylab keng tarqaladi.
Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, uzoq davom etgan tosh asri
qator yirik kashfiyotlar amalga oshirilganligi bilan ko‘zga
tashlanadiki, bu esa o‘z o‘mida insoniyatning bundan keyingi
butun rivojiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan.
Xuddi shu tosh asri davomida odamlar olov hosil qilish va
undan foydalanish san’atini egalladilar. Ayni paytda ibtidoiy
kishilar kiyim-bosh, o‘q-yoy, qayiq, chana, chang‘i kabi harakat
vosrtalarini kashf etib, boshpana qurishni takomillashtirdilar. Tosh,
yog‘och va suyakdan turli-tuman mehnat, ov va jangovar qurollar,
uy-ro‘zg‘or buyumlami yaratdilar. Tosh asrining yakunlovchi
bosqichi hisoblangan neolit-yangi tosh asrida esa kulolchilik va
to‘qimachilik ishlab chiqarilishi o‘zlashtirildi. Tosh asrining oxiri
hisoblangan yangi tosh davri qurollari ishlash texnikasida
silliqlash, pardozlash, arralash va parmalash kabi yangi usullar
ixtiro etildi. Shu davrda kishilik jamiyatning iqtisodiy xo‘jalik
hayotida juda ahamiyatga molik burilish sodir bo‘ldi. Bu ovchilik
va terfflachilikka asoslangan o‘zlashtiruvchi xo‘jalikdan
dehqonchilik va chorvachilik ishlab chiqarish xo‘jaligiga o‘sib
o‘tish edi. Xo‘jalik sohasidagi bu burilishni tadqiqotchilar,
xususan, mashhur ingliz arxeologi G. Chayld “neolit
revolyutsiyasi” - “yangi tosh asri inqilobi” - deb ataydi. Uning eng
muhim natijalaridan biri ortiqcha oziq-ovqat mahsulotlarining
ishlab chiqarilishi edi. Ortiqcha oziq-ovqat ishlab chiqarishi tufayli
xo‘jalikning barqarorligi beqiyoe darajada o‘sdi. odamlaming
turmush darajasi ancha yaxshilandi, aholi soni o‘sib, ijtimoiy tuzum
tarkibini murakkablashtirish uchun shart-sharoit yaratdi. Neolit —
yangi tosh davrida yer sharining qulay, odam yashaydigan ba’zi
joylarida tarixiy xo‘jalikning dastlabki notekis rivojlanish yaqqol
namoyon bo‘la boshladi. Miloddan awalgi 6-3 mingyilliklar
orasida ma’danlar-avval mis, so‘ng jez kashf etildi. Ulardan nlehnat
qurollafining yasalish mehnat unumdorligini birmuncha oshirdi.
Bu esa o ‘z o‘mida ortiqcha oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirishga
imkon yaratdi. Shu davrdan boshlab dehqonchilik,
hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq asta-sekin rivoj topa
boshladi. Buning oqibatida mehnatning birinchi, ikkinchi va

uchinchi ijtimoiy taqsimoti uchun shart-sharoit yaratib, kishilar
orasida mulkiy tengsizlik va tabaqalanish paydo bo‘lishiga olib
keldi. Bular esa o‘z o‘rnida jamiyat boshqaruv tizimida jiddiy
o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Nihoyat Misr, Mesopotamiya, Kichik
Osiyo, Yunoniston, Eron, Hindiston va Xitoyda ilk davlatlaming
tashkil topishiga olib keldi




Hulosa


Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, insoniyat jamiyat
hayotidagi ko‘pdan ko‘p voqealar va narsalar ibtidoiy jamoaning
o‘sha keksa va qadimiy zamonlarida shakllanadi, vujudga keldi va
rivoj topdi. Shuni alohida ta’kidlamoq joizki,
moddiy madaniyat mehnat qurollari, uy-joy, kiyim-bosh va
kishilaming kundalik hayoti uchun zaruriy buyumlar ibtidoiy
jamoa tuzumi davrida kashf etildi. Ibtidoiy inson o‘zining aql-
zakovati, tili, tafakkuri va axloq odobi bilan tabiatdagi boshqa oliy
darajadagi mavjudotlardan tubdan farq qilgan, U o'zining aql-
zakovati, tafakkuri va ular bilan chambarchas bog‘liq mehnat
faoliyati tufayli kishilikning ma’naviy madaniyatiga ham asos
soldi.
Bularaing barchasi, bu keksa o‘tmish va unda yashagan
kishilar mehnat faoliyati har qanday sharoitda zamonamiz va
kelajak avlodlaming hammasi uchun g ‘oyatda qiziq davr boiib
qoladi. Chunki bu davr eng keyinchalik boiadigan yanada
yuksakroq taraqqiyotni shakllanishi uchun zamin hozirladi.
Bulaming barchasi zamonamiz uchun, kelajak uchun beqiyos
ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatuvchi dalildir. Ibtidoiy davr
kishilarining xo‘jalik, moddiy va ma’naviy madaniyat sohalarida
erishgan yutuqlari ba’zi olimlaming ibtidoiy yoki “vahshiy”
odamni “nodon” deb bildirgan fikrlariga qarshi yorqin daliliy
isbotdir. Old ibtidoiy tarixning mohiyati shu bilangina
kifoyalanmaydi va cheklanmaydi.
Old tarix haqidagi ma’lumotlarni bilish nazariy jihatdan
tashqari bir qator amaliy ahamiyatga ham egadir. Ibtidoiy tarixni
chuqur o‘rganish esa, ibtidoiy jamoa tuzumining turli
bosqichlarida, shuningdek ibtidoiy jamoa, qabila va xalqlar
hayotini qayta qurishlarida muhim ahamiyat kasb etishi mumkin.