Mirzo Ulug’bekni tarix sahnasiga kirib kelishi

U oliy hukmdor, buyuk olim sifatida ko'p narsalarni o'z boshidan kechirgan. Bularni besh pardali tarixiy fojiagasig'diribbo'lmasligini bilgan M. Shayxzoda ushbu asarga asosan ikki yo'nalishdagi voqeaiarni, ya'ni saroy ixtiloflari va buyuk olim olib borgan ilmiy izlanishiami yoritishgajazm qiigan. Asarbilan tanishganingizdasizda ikki xil tuyg'u paydo bo'lgani aniq. Adib Mirzo Ulug'bekni bir tomondan, qattiqqo'l, butun Xurosonni o'z qo'lida saqlab qolish uchun har qanday chorani ko'rishga tayyor hukmdor sifatida, ikkinchi tomondan, ilm-fanning jonkuyari, jahonshumul kashfiyotiar qiigan olim, fan ahlini jonidan ortiq ko'radigan (masalan, Ziji Ko'ragoniyning so'zboshisida shogirdi Ali Qushchini «farzandi arjumand» - aziz farzandim deb ataydi), biroq saroydagi fisq-fasod, ig'vo ishlar oldida ojiz bir inson qabilida tasvirlaydi. O'quvchi hukmdor Ulug'bekning zulm-u zo'ravonligini inkor qilmagan holda, olim va fozil, maVifatparvar Ulug'bekka achinadi, unga ixlosi ortadi. Haqiqatan ham, UlugLbekni tarix oldidagi katta xizmati Lining hukmdorlik faoJiyatidan ko'ra ilm-fanni, ma'rifat va madaniyatni rivojlantirishidadir. Shu ma'noda Ulug'bekning fan, madaniyat ravnaqi yolidagi xizmatlari uning zuim-zo"ravonlik faoiiyatidan ustun ekanligiga kishida shubha qolmaydi. Maqsud Shayxzoda Ulug'bek shaxsidagi shu xususiyatlarni teran anglagan holda o'quvchi diqqatini ko'proq uning ma'rifatparvarlik faoliyatiga qaratadi.

U oliy hukmdor, buyuk olim sifatida ko'p narsalarni o'z boshidan kechirgan. Bularni besh pardali tarixiy fojiagasig'diribbo'lmasligini bilgan M. Shayxzoda ushbu asarga asosan ikki yo'nalishdagi voqeaiarni, ya'ni saroy ixtiloflari va buyuk olim olib borgan ilmiy izlanishiami yoritishgajazm qiigan. Asarbilan tanishganingizdasizda ikki xil tuyg'u paydo bo'lgani aniq. Adib Mirzo Ulug'bekni bir tomondan, qattiqqo'l, butun Xurosonni o'z qo'lida saqlab qolish uchun har qanday chorani ko'rishga tayyor hukmdor sifatida, ikkinchi tomondan, ilm-fanning jonkuyari, jahonshumul kashfiyotiar qiigan olim, fan ahlini jonidan ortiq ko'radigan (masalan, Ziji Ko'ragoniyning so'zboshisida shogirdi Ali Qushchini «farzandi arjumand» - aziz farzandim deb ataydi), biroq saroydagi fisq-fasod, ig'vo ishlar oldida ojiz bir inson qabilida tasvirlaydi. O'quvchi hukmdor Ulug'bekning zulm-u zo'ravonligini inkor qilmagan holda, olim va fozil, maVifatparvar Ulug'bekka achinadi, unga ixlosi ortadi. Haqiqatan ham, UlugLbekni tarix oldidagi katta xizmati Lining hukmdorlik faoJiyatidan ko'ra ilm-fanni, ma'rifat va madaniyatni rivojlantirishidadir. Shu ma'noda Ulug'bekning fan, madaniyat ravnaqi yolidagi xizmatlari uning zuim-zo"ravonlik faoiiyatidan ustun ekanligiga kishida shubha qolmaydi. Maqsud Shayxzoda Ulug'bek shaxsidagi shu xususiyatlarni teran anglagan holda o'quvchi diqqatini ko'proq uning ma'rifatparvarlik faoliyatiga qaratadi.

Buni dramadagi Mirzo Ulug'bek so'zlaridan ham anglasa bo'ladi:Ma'rifatning dargohiga qo'ydim ixlosim. Ogir boidi qismat menga origan vazifa. Men, sultonlar o'rtasida bo'ldim donishmand, Donishmandlar tepasida sulton sanaldim. Ma'rifatni hukumaiga qilib rahnamo, Bu o'lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim.Agar Ulug'bekning «ma'rifatni hukumatga qilib rahnamo, Bu o'lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim», degan so'zlariga e'tibor beradigan boMsak, uning davlatchilik faoliyati ma'rifatchilik asosiga qLirilganiga amin bo'lamiz.Dramada Ulug'bek qiyofasi lining ko'proq asardagi boshqa obrazlar orqali ochilgan, masalan, Ali Qushchi, Sakkokiy,Shayxulislom Burhoniddin, Chin, Hind, Farang, Misr, Rus elchilari bilan bo'lgan mufoqotda ilm-fan homiysi, buyuk olim, rna'rifat fidoyisi kabi xislatlari namoyon boisa, Abdullatif Mirzo, uning mahrami Abbos, Qozi Miskin kabi saltanat dushmanlari, ig'volarga nisbatan boigan munosabatida mutaassiblikka qarshi ashaddiy kurashgan inson sifatidagi xarakteri ochilgan.Mirzo Ulug'bek hukmdor, katta saltanat egasi bo'lganiga qaramay, avvalo, insoniy fazilatlardan begona boimagan, o'z farzandiga mehribon ota. Shundan bo'lsa kerak, saltanat, ilm-fan ishlari bilan mashgvul bolib, o'z o'g'lLni unga dushman sifatida qayrab, uni avval taxtidan, so'ng hayotdan mahrum qilish uchun amalga oshirilgan fitnaiardan bexabar bo'lib g'aflatda qoladi. O'gii Abdullatif otasiga qarshi isyon ko'taradi va uning buyrug'i bilan Ulug'bek qatl ettiriladi. Shu o'rinda marhum shoirimiz Muhammad Yusufning Ulug'bek tilidan aytgan quyidagi so'zlari asl haqiqat sifatida jaranglaydi:Yufduzlarda ekan nigohim, bilmadim ne edi gunohim... Men dardimni kimga aytaman.Qancha g'amga botmagan edim, qancha og'u yutmagan edim... O'z bolamdan kutmagan edim... men dardimni kimga aytaman.Ulug'bekning haqiqiy insonparvar sifatidagi qiyofasi uning taxtdan iste'fo berishi sahnasida yorqin ifodalangan.