Mistik dindən elmi dinə doğru Dinlərin yaranması Ruhlar proroklar vəhylər Tanrı və allah nədir

Boşluq (fiziki vakuum).  
BoĢluq ona deyilir ki, onun daxilində heç bir material obyekt olmasın. 
Əgər  boĢluqda  hər  hansı  bir  material  obyekt  və  ya  ruhi  obyekt 
yerləĢmiĢsə  onda  belə  boĢluq  qatıĢıqlı  boĢluq  adlanır.  Lakin  boĢluq 
enerjisi  sıfır  ətrafında  rəqs  edən  mühitdir  və  ondan  müxtəlif  növ 
zərrəciklər yarana bilər.  Xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi məkan və zamanı 
əlaqələndirir və materiyanın məkanı və zamanı yaratdığı ideyasını irəli 
sürür.  Mənim  əsaslarım  vardır  ki  bildirəm  ki,  materiya  öz  məkanını 
zamanını eyni anda yaratmır və mövcud olduqca (zərrəciklər titrəyir - 
pulsasiya  edir)  nəticə  kimi  fərdi  zamanını  yaradır.  Zərrəciyin 
mahiyyəti  boĢluq  zərrələrinin  və  ya  “damcılarının”  xüsusi,  hələ 
bilmədiyimiz  üsulla  təĢkilidir-strukturlaĢması  və  dayanıqlı  vəziyyt 
almasıdır. Deməli, xüsusi nisbilik nəzəriyyəsi yalnız eyni cinsli mühit 
olan formalaĢmıĢ zərrəciklərin ümumi məkanı (boĢluqda tutduğu  yeri) 
və  zamanı  haqqındadır.  Bəs  formalaĢmamıĢ  –  yəni  hələ  zərrəciklərə 
çevrilməmiĢ  boĢluq fəzası nə olsun? Həmin boĢluq, yəni materiyanın 
olmadığı  boĢluq  həmiĢə  əbədi  var.  Lakin  həmin  boĢluqda  zaman 
yoxdur,  o  donmuĢdur,  çünki  evolyusiya  edən  materiya  və  ya  digər 

 
27 
ondan yaranan obyektlər yoxdur. Bu baxıĢa belə fakt sübut ola bilər ki, 
müasir astronomiya deyir ki, qalaktikalar iĢıq sürətindən də sürətlə bir 
birindən  uzaqlaĢırlar.  Əgər  boĢluq  olmasaydı  hara  onlar  uzaqlaĢardı? 
Onların uzaqlaĢma hərəkəti ilə boĢalmıĢ  boĢluqda ki məkan və zaman 
yaranmır-  çünki  onu  yaradan  materiya  yoxdur.    Demək,  boĢluq 
əvvəldən  var  və  əbədidir,  materiya  da    böyük  trend  (materiyadan 
boĢluğa və əksinə çevrilmə) və kiçik trend dalğaları üzrə  daim siklik 
çevrilmələrə  məruz  qalaraq  əbədi  mövcudur.  BoĢluğun  olmasını 
Yunan  filosofu  Demokrit,  Budda  Qautama    doğru  olaraq  aĢkar 
etmiĢlər.  Biz  aĢkar  görürük  ki  Ģeylərin  olmasından  əvvəl  boĢluğun 
olması  lazımdır.  Fizikanın  dəqiq  rəyinə  görə  məhz  boĢluqdan  bütün 
material varlıqlar ardıcıl törənə bilər 
Enerji.  Enerji  də  daim  əbədidir.  Enerji  Ģevirici  vasitədir,  yəni 
materiyanın  boĢluğa  və  əksinə  çevrilməsi  üçün  vasitədir.  Əslində 
materiya  anlayıĢına  nisbətən  enerjinin  saxlanması,  çevrilməsi    və 
əbədiliyi prinsipini üstün qəbul etmək və materiya və boşluğu enerjinin 
iki kənar formaları kimi qəbul etmək daha doğru olardı. 
Məkan  
Məkan  materiya  formalarının-  maddənin,  qazların,  mayelərin  və 
plazmanın və onlardan əmələ gələn cisim və digər varlıqların  tutduğu 
fəzadan  və    sərbəst  boşluqdan  ibarətdir.  Maddəyə  aid  olan  məkan 
yalnız  həmin  maddədən  asılıdır  və  onun  mövcudluğu  ilə  bərabər 
mövcud  olur  və  onun  ölçü  parametrləri  materiyanın  xassələrilə  tam 
əlaqədar və asılı və ondan doğandır. 
         Nisbilik  nəzəriyyəsi  göstərir  ki,  kainatdan  kənar  və  ya 
materiyadan  kənar  zaman  və  məkan  mövcud  deyil,  yəni  EynĢteynin 
sözlərinə görə bütün cisimləri – materiyanı ləğv etsək, yerdə məkan və 
zaman  qalmayacaqdır  (2,  səh  144).    Materiyal  Ģeylər  yarandıqda  
özlərinin fərdi  zamanı və məkanını yaradırlar. Bu fikir qəbul olunur. 
Mənim fikrimcə doğrudan da onlar öz zamanlarını və öz məkanlarını - 
nə  qədər  yayılırsa, nə  qədər həcmə maliksə, o qədər  yaradırlar.  Lakin 
kainat  təkcə material dünyadan ibarət deyildir. Burada fiziki və texniki 
vakuum,  habelə  materiya  olmayan  sahələr,  yükü  və  kütləsi  olmayan 
zərrəciklər,  surətlər,  formalar,  ruhlar  da  vardır.  Mənim  fikrimcə 
material  məkan  və  boĢluq  kombinasiyası  əbədidir,  material  cisimləri, 
habelə  atom  və  molekulları,  atomun  tərkib  elementlərini  proton, 
neytron,  elektronu  ləğv  etsək,  boĢluq,  keçid  zərrəcikləri  və  digər 
sakinlər qalacaqdır. Materiya boĢluqdan formalaĢmıĢ ilk toxumlardan - 
boĢlüq konfiqurasiyalarından  - zərrəciklərdən əmələ gələrək hərəkət  -
pulsasiya edir və öz zamanını yaradır. Material zərrəciklərin meydana 
gəlməsinə    qədər  isə  qeyri  material  müxtəlif  zərrəciklərin  formaları 

 
28 
məkandan  (enerjiyə  malik  boĢluqdan)  yaranır  (bunun  necə,  nəyə  görə 
olmasını  bilmirik)  və  evolyusiya  edərək  onlardan  nəhayət,  maddə 
zərrəcikləri  (elektron,  proton,  neytron)  meydana  çıxır.  Maddə 
zərrəciklərinin meydana çıxması üçün xüsusi Ģərait, temperatur, sıxlıq, 
təzyiq  lazımdır.  Bu  Ģərait  isə  fluktuasiya  nəticəsində  4  qarĢılıqlı  təsir 
qüvvəsinin  iĢi  nəticəsində  kütləsi,  yükü  olmayan  ilk  boĢluq 
hüceyrələrinin  -  “toxum”  zərrəciklərin  fluktuasiyası  –sıxlaĢması-
seyrəlməsi  nəticəsində  kütləsi  və  bəzən  yükü  olan    zərrəciklərin 
yaranmasına  gətirir.  Sonrakı  evolyusiya  nəticəsində  materiya  -  əvvəl 
onun  öz  tərkib  hissələri  olan  zərrəcikləri  (proton,  elektron,  neytron), 
sonra  atom,  molekullar  -  meydana  çıxır.  Bu,  sıxlaĢmıĢ  ulduzların 
partlaması və onlarda istilik, sıxlıq, təzyiq Ģəraitində gedən çevrilmələr 
nəticəsində  baĢ  verir.    Bu  ssenaridə  böyük  partlayıĢa  ehtiyac  yoxdur. 
Və onu heç kim və heç nə görməmiĢdir.  Onu yaratmaq üçün  heç bir 
qüvvə böyük – sonsuz  əraziyə dağılmıĢ zərrəcikləri və ya cisimləri bir 
yerə toplaya bilməz. Bu ola bilsəydi, spiral qalaktikaların cisimləri ani 
olaraq  mərkəzə  toplanıb  patlayardı.  Bu  baĢ  vermir,  çünki  mümkün 
deyil. Digər tərəfdən fizikanın öz -iĢıq sürətindən daha sürətli qarĢılıqlı 
təsirlərin mövcud ola bilməməsi qanunu kainatın 10
10
 parsek məsafəyə 
yayılmıĢ  cisim  və  zərrəciklərini  bir  anda  bir  yerə  toplaya  bilməsini 
rədd edir. Bu fakt sübut edir ki, bir böyük partlayış sadəcə uydurmadır.  
        Ümumi  nisbilik  nəzəriyyəsinin  aĢkar  etdiyi  məkanın  əyriliyi  də 
(bu sözü həmin nəzəriyyənin elan etdiyi kimi fəza –zamanın  əyriliyi 
kimi  adlandırmaq  olmaz)  yalnız  eyni  cinsli  bərabər  yayılmıĢ  
materiyaya  aiddir.  Lakin  təbiətin  hər  yerində  fəzanı  əyə  bilən  bərabər 
yayılmıĢ və lazımı sıxlıqda materiya yoxdur, yalnız ulduzlarda bu var- 
deməli,  onların  ətrafında  məkanın  əyriliyi  ola  bilər.  Bu  zonadan  
kənarda isə məkan əyri-lobaçevski fəzası deyil – evklid fəzasıdır.  
 
İlkin material dünyanın yaranışı necə olmuşdur?  
 
Kainatın  müəyyən  zonasında  və  zamanın  olmadığı  (dayanmıĢ) 
dövründə  daimi  olan  boĢluqda  boĢluğun    fluktuasiyası  və  sahəsinin 
rəqsi  hadisəsi  altında  xarici  güclü  elektromaqnit  mənbəyin  təsiri 
nəticəsində  boĢluğun  xüsusi  formalaĢması  üsulu  ilə  ilkin  boĢluq 
hüceyrələri - keçid zərrəcikləri meydana çıxır. Professor Murquzovun 
öz kitabında təcrübələrlə izah etdiyi kimi enerji elə boĢluqda daim var 
və  sıfır  ətrafında  rəqs  edir,  burada  daim  olan  virtual  zərrəciklər  güclü 
sahədə  real  zərrəciklərə  çevrilə  bilər  (3,  səh.158).  Məkan  və  zaman 
anlayıĢından çıxan nəticəyə görə bizim dünyanın yerləĢdiyi kainat bir 
böyük partlayıĢla yaranmamıĢdır. 

 
29 
       Xarici təsirin zəruriliyi amilinə görə belə mülahizə söyləmək olar 
ki,  demək,  ilk  yaranıĢ  heç  vaxt  olmamıĢdır.Yəni  ilk  yaranıĢdan  əvvəl 
xarici  təsirin  özü  yaranmalıydı  –  mövcud  olmalıydı.  lakin  bu  yox  idi. 
Bizim  indi  hesab  etdiyimiz  material  dünya  yarandıqda  hökmən 
kainatın digər  yerində - qonĢuluqda artıq  Ģüa -enerji mənbəyi - hazır 
maddi  dünya  cisimləri  və  ya  güclü  elektromaqnit  sahəsi  olmuĢdur. 
Demək,  kainat  baĢlanğıcı  və  sonu  olmayan  və  zamanla  fərqli  (eyni 
zamanlı  olmayan) avtonom  dünyaların  yaranması  və  yenə də boĢluğa 
çevrilməsi  (qara  deĢiklər  vasitəsilə  və  ya  digər  üsulla)  və  qonĢu 
dünyaların  təsirilə  yenidən  yaranması  prosesidir.  Demək,  biri  hamı 
üçün hamı biri üçün prinsipi əbədi universal prinsipdir, həm kosmosda, 
həm yerdə, həm insanlar, heyvanlar üçün. 
          Ġlahiyə əsaslanan dinlərin nəzərdə tutduğu allah (ruh) isə lazımı 
enerjiyə malik deyildir ki, boĢluqdan ilk yaranıĢ elementlərini yaratsın. 
YaranıĢın  sxemində  gördük  ki  mühit,  yəni  xarici  təsir  4  vacib  amilin 
içərisində  yerləĢir.  Bu  sxem-həyatın  tetraedr  hüceyrəsi  həm  ilk 
yaranıĢın,  həm  sonrakı  bütün  yaranıĢların  ümumi  prinsipidir.  Əgər 
həmin  dinlər  xarici  təsiri  allah  hesab  edirlərsə  bu  obyekt  güclü 
elektromaqnit  Ģüalanma  mənbəyi  olmalıydı  ki,  heç  nəyin  olmadığı 
boĢluqdan ilkin hissəcikləri yaratsın. Lakin bu obyektin adı allah deyil, 
öz adı  var, bu -  yüksək enerjili elektromaqnit  Ģüa  mənbəyidir, baĢqa 
sözlə  qonĢuluqda  olan  xarici  təsir  mənbəyidir.  Bu  məntiqlə  də  belə 
dinlərin  manipulyasiyasına,  söz  oyunlarına  və  ruhanilərin  həmin 
uydurduqları  allahdan  özləri  üçün  xeyirli  göstəriĢ  uydurmalarına  son 
qoyulur.  
      Digər  maraqlı  mülahizə  budur  ki,  hər  bir  avtonom  material  dünya 
öz siklik hərəkətində maddədən qeyri  - maddəyə, yəni enerji daĢıyan 
boĢluğa,  sonra  isə  yenidən  maddəyə    çevrilir.  Hər  spesifik  dünyanın 
hamısı  birdən,  eyni  zamanda  deyil,  bir  -  bir,  müxtəlif  zamanlarda  bu 
sikli  yaĢayır.  Belə  bir  siklik  dəyiĢilmə  bütün  maddi  dünya  varlıqları 
üçün  müĢahidə  edilir.  Yəni  hər  şey  iki  ən  kənar  vəziyyətlərə 
düşməklə  yaşayır,  lakin  adları  dəyiĢir,  yaĢadıqda  isə  iki  ən  kənar 
hədlər  arasında  dəyiĢərək  yaĢayır.  Ona  görə  Ģeylərə  baxanda  onların 
gah  bir  tərəfdəki  həddə  (yaxĢıya,  qalxmağa),  gah  digər  tərəfə  (pisə, 
yenməyə)  istiqamətli  hərəkətini  görürük.  Lakin  bu  iki  sərhəd  Ģeyin 
olduğu  çoxluqların  təsiri  və  onlarla  uyğunlaĢma  nəticəsində,  özü  də 
dəyiĢəndir, yəni düzgün sinusa oxĢamır. Yalnız xarici təsirə məruz qala 
bilməyən  elektomaqit  dalğaları,  (məs.  iĢıq  dalğaları)  düzgün  sinusa 
oxĢayır - stabil tezliyə, dalğa uzunlğuna və amplitudaya malikdir. 
      Sonrakı  evolyusiyada  –  həyəcanlanma,  fluktuasiya,  rezonans və  s. 
proseslər  nəticəsində  boĢluqdan  (həm  fiziki,  həm  texniki)  yükü  və 

 
30 
kütləsi  olan  (habelə  kütləsi  olmayan)  zərrəciklər  yaranır  (boĢluqdakı 
enerji kütləyə çevrilir) və 4 qarĢılıqlı əlaqə qüvvələri iĢə düĢür. Sonrakı 
evolyusiya  davam  edir,  böyük  materiya  topaları  meydana  çıxır, 
onlardan  ulduzlar  –  günəĢlər  yaranır  və  partlayır,  adi  sadə  maddə, 
sonra  isə  bütün  kimyəvi  elemenlər  yaranır.  Kainatın  topalar  olmayan 
yerində  isə  boĢluq  və  seyrək  zərrəciklər,  sahələr  qalır.  Dünyanın 
yaranıĢı və davamiyyətində həlledici cəhət odur ki, dünyalar müxtəlif 
zamanlarda  yaranır  və  evolyusiya  edir,  bu  zaman  yeni  yaranıĢ 
prosesləri  gedən  yerdə  köhnə  yaranıĢlar  mühit  kimi  iĢtirak  edir.  Bir 
böyük  partlayıĢın  olması  qəti  olaraq  heç  bir  məntiqlə  və  qanunla 
mümkün  deyil.  Bu,  bütün  dünya  hadisələrinin    olma  qanununa  - 
eynizamanlı  olmaması  qanunua,  relikt  Ģüalanmasının  müxtəlif  növlü  
olması  faktına,  iĢıq  sürətindən  böyük  sürətlə  bütün  qalaktikaların  bir 
yerdə bir anda bir kürəyə toplana bilməməsi qanununa ziddir. 
Şeylərin  məkanı  dayanıqlı  -  avtonom  yaĢaya  bilən  Ģeylərin  yaĢadığı 
dövrdə  ən  uzaq  nöqtələri  arasında  qalan  həndəsi  fiqurun  tutduğu 
yerdir. Bu məkanda Ģeylərin bütün xassələri, sahəsi yerləĢir. 
Kosmik  məkan.    Kosmik  məkan  bütün  kainatın  yerləĢdiyi  məkandır. 
Bu  məkan  fiziki  və  texniki  vakuumdan-  boĢluqdan,  zərrəciklərdən, 
ionlardan,  sahələrdən  və  maddə  və  plazma  halında  göy  cisimlərindən 
ibarətdir.  
Materiya.   
  Baxığımız  fiziki  aləm  daxilində  nəyi  materiya;  nəyi  qeyri  -  materya 
adlandırmaq məsələsi hələ həll dilməyib
. 
Beləliklə materiya və qeyri - 
materiya və “heç nə” nədir? Bu anlayıĢları müəyyən edib bir - birindən 
fərqləndirsək  insanlar  arasındakı  idealizm  ilə  materializm  arasındakı 
mübahisəni də həll etmiĢ olarıq.   
 
      Materiyanın  indiyədək  verilmiĢ  tərifləri  qənaətbaxĢ  deyildir. 
Məsələn,  ən  yaxĢı  hesab  olunan  Marksın  tərifinə  görə  materiya  bizim 
hiss  üzvlərimizdən  asılı  olmadan  duyğularımızda  surəti  alınan, 
duyğularımızda verilən obyektiv reallıqdır ( 4, səh 265). Bu anlayıĢda 
duyğularımızda surəti alınmayan və duyğularımızda olmayan Ģeylərin 
materiya  olmaması  nəticəsi  çıxır.  Halbuki,  belə  Ģeylər  çoxdur, 
görmədiyimiz  cisimlər,  təbiətin  zonaları,  görünməyən  iĢıq  dalğaları 
kənarda  qalır.  Habelə  dostluq,  humanizm,  nifrət,  xeyirxahlıq  kimi 
anlayıĢların da hansı ki duyğularımızda ola bilər və obyektiv reallıqdır 
materiya sayılmasına səbəb ola bilər.  
      Ġlk  materiya  anlayıĢı  Siseron  tərəfindən  (50  il  e.ə.)  yunan  Hyle 
sözünü  latın  dilinə  tərcmə  edərkən  fəlsəfəyə  daxil  edilmiĢdir  Bu 
anlayıĢ  Platon  və  Aristotelin  (340  il  e.ə.)  əsərlərində  yaradılmıĢdır. 
Onların  fikrincə  materiya  maddi  Ģeylərin  əsasını  təĢkil  edir  ki, 

 
31 
formasız,  keyfiyyətsiz  substansiya  (əsas,  ilkin  maddə)  hesab  edilir, 
forma  ilə  birləĢdikdə  yaxud  bir  formaya  salındıqda  konkret  Ģeyə 
çevrilir  (5).  Bu  anlayıĢ  mənim  fikrimcə  dəqiq  deyildir,  yəni  onların 
hesab  etdiyi  materiya  forma  ilə  heç  vaxt  birləĢmir,  o  eləəgər  varsa 
forma  ilə  birlikdədir,  yəni  ölçüləri,  tutduğu  yer  və  s.    Sonralar  və 
hazırda sahəni də materiyaya aid etmiĢlər. Halbuki sahə maddi Ģeylərin 
əsası deyildir, yalnız Ģeylərin törəmə xassəsidir. Sahədə, qeyd edildiyi 
kimi,  maddə  zərrəcikləri  və  sonrakı  evolyusiyada  zərrəciklərdən 
maddə - atom, molekul və cisimlər yarana bilər.  
        Klassik materiya anlayıĢı sanki indi xeyli köhnəlmiĢ və dünyanın 
yeni  nəzəriyyəsinə  uyğun  gəlmir.  Ona  görə  də  dünyanın  əsasını 
materiya  deyil,  enerji  hesab  etmək  daha  obyektiv  səslənir.  Materiyanı 
isə  enerjinin  Ģevrilmələrində  bir  mərhələ  kimi  qəbul  etmək  olar. 
Beləliklə  daha  düzgün  belə  qəbul  etmək  olardı:  Materiya  və  xalis 
enerji  (materiya  olmadan)  varlığın  bir  xətt  üzrə  dəyiĢən  iki  ən  kənar 
formasıdır.  Materiya  və  xalis  enerji  boĢluqda  mövcud  olur.  Materiya 
böĢluqda özünə məkan tutur, həndəsi ölçüləri olan  həcmə malik olur. 
BoĢluq  olmasaydı  materiya  və  ondan  yaranan  Ģeylər  harada  yerləĢə 
bilərdi? 
Beləliklə materiyanın yeni anlayışı. 
        Materiya  duyğularımızdan  asılı  olmadan,  lakin  hər  hansı  bir 
duyğular,  cihazlar,  ölçmə  hesablama  metodları  ilə  aĢkarlana  bilən 
yalnız  mövcud  olan  cisimlər,  maddə  və  maddə  birləĢmələri  və 
maddənin molekulları, atomları, ionlarıdır. BaĢqa sözlə materiya yaxud 
maddə  kombinasiyaya  malik  çoxluqdur,  yəni  müəyyən  qayda  ilə 
birləĢmis tərkib hissələrinə malikdir. 
        Daha qısa, hesab edə bilərik ki, materiya  çoxluğun maddə (bərk, 
qaz,  maye),  atom,  ionlar  və  plazma  formasında    ölçüləri,  kütləsi, 
parametrləri olan obyektiv dayanıqlı (saniyədən çox) real növüdür.  
        Bu mənada maddi obyektlərin zəruri surətdə malik olduğu sahələr 
materiyanın xassəsidir, lakin onları bilavasitə materiya saymaq düzgün 
deyildir.  Bu  hər hansı  materiyaya mənsub  olan  törəmə sahələr,  yaxud 
süni  surətdə  yaradılan  sahələr  digər  materiyanın  yaranmasında  vasitə 
rolu  oynayır.  Yəni  sahələr  materiyanın  yaranmasına  qədər  olan  bir 
evolyusiya  pilləsidir.  Ona  görə  də  sahələri  materiyaya  qədərki  keçid 
obyektləri saymaq daha düzgündür.  
        Daha  yaxĢı  olardı  ki,  ilk  atomdan  (protondan-hidrogen 
atomundan) sonrakı bütün maddi yaranıĢları materiya sayaq. Bu atoma 
qədərki  yaranıĢları  isə  materiyaya  -  maddi  aləmə  keçid  dünyasının 
elementləri sayaq. Yəni indiyə qədər maddə zərrəciyi sayılan elektron, 
proton,  neytron  da  olmaqla  bütün  aĢkar  edilmiĢ  350  zərrəciyi 

 
32 
materiyaya  keçid  elementləri  sayaq.  Protonu  materiya  saymağa 
əsasımız  var  çünki  bu  konkret  madədir-hidrogen  atomdur.  Lakin 
elektron və neytronu materiya saymağa əsasımız azdır və bu məsələni 
fiziklərin  öhdəsinə  buraxıram.  Bəs  keçid  elemenləri  yaxud  dünyası 
daha  aydın  nə  deməkdir?  Keçid  elementləri  məhz  boĢluqdan  xüsusi 
Ģəraitdə  yarandığı  üçün  onları    BoĢluqdan  materiyal  dünyaya 
evolyusiya prosesində orta mərhələ məhsulları hesab etmək olar. 
        Materiya  energetik  intensivliyi  və  tezliyi  sıfır  və  ya  çox  olan  
boşluqdan  müəyyən gücdə olan və təsir edən sahə vasitəsilə yaranmış 
ilkin atomu yaradan zərrəciklərdən, onların müəyən temperatur, sıxlıq, 
təzyiq,  kütlə  toplanması  şəraiti  ilə  -  zərrəciklər-  plazma-  atom- 
molekul-  adi  maddə-cisim-  canlı cisim xətti  ilə yaranır və  nəhayət,  öz 
tarixində  təbii  fiziki  proseslər  vasitəsilə  yenidən  parçalanma  yolu  ilə 
boşluğa çevrilir. Bu təqribən 10-15 milyard il çəkir. Bunu materiyanın 
-  varlığın  böyük  tarixi  sikli  adlandırıram.  Materiyadan  törənmiĢ 
müxtəlif  kombinasiyalar,  cisim  və  canlılar  isə  hər  biri  öz  kiçik  fərdi 
həyat  siklinə  malikdir:  yaranma  -  böyümə  -  kiçilmə  (zəifləmə)  və 
kombinasiyanın  dağılması.  Materiyanın  əbədiliyini  də  bir  zonada 
materiyanın  parçalanıb  boĢluğa  çerilməsi,  digər  zonada  isə  yenidən 
yaranması  və  ya  öz  orta  həyat  prosesində  olması  kimi  baĢa  düĢmək 
lazımdır. Yəni konkret baxılan materiya (bina, cisimlər, yer, ay və s.)  
əbədi  deyil,  o  keçid  məhsularına,  hansı  ki  materiya  deyil,  sonra  isə 
boĢluğa çevriləcəkdir 
Sahə. Sahə materiya deyildir, lakin materiyanın yaratdığı və ya ondan 
onun  fəaliyyəti  ilə  törənən  xassənin  daĢıyıcısıdır.  Sahə  -  fiziki  sahə 
hansı ki 4 növ: foton (iĢıq üçün), qluyon (nüvə sahəsi üçün), qraviton 
(cazibə 
sahəsi 
üçün),  Pi-mezon  (elektrostatik  sahə  üçün) 
zərrəciklərindən  və  bioloji,  torsion  (hələ  tam  müəyən  deyildir)  sahə 
növlərindən ibarətdir. Sahə materiyanın  yaranması üçün mühit rolunu 
oynayır.  Materiyanın  əmələ  gətirən  fundamental  zərrəciklər  məhz 
güclü  enerjili  sahənin  istiqamətlənmiĢ  təsirilə    energetik  boĢluqdan  - 
vakuumdan  yaranır,  maddədən  isə  böyük  artan  enerji  verməklə 
maddənin atomlara, sonra nüvə və elektronlara, daha sonra isə nüvənin 
bölünməsilə yaranır, enerjinin artırılması ilə ən sonda yenidən boĢluq – 
vakuum  əldə  edirik.  Nyuton  nəzəriyyəsi  sahənin  qapanmasını  və 
təsirinin sonlu olduğunu deyir, EynĢteyn nəzəriyyəsi sahənin hüdudsuz 
əraziyə  yayılmasını  deyir.  Yəni,  məsələn,  günəĢin  və  ya  yerin  sahəsi 
bütün  kainata  sonsuz  məsafəyə  yayılır.  Bu  iki  nəzəriyyədəki 
ziddiyyətlər  və  gerçəkliyin  izahında  doğurduğu  Ģübhələr  gələcəkdə 
həqiqətin  tapılması  ilə  qurtaracaqdır.  EynĢteyinin  tənliklərini  reviziya 
etməyə və əlavə tənliklər qoĢmağa ehtiyac vardır.  

 
33 
Materiyaya  keçid  –  aralıq    aləm  varlıqları.  Bu  qrup  varlıqlar  
bilavasitə  maddə  deyil,    lakin  onlardan  materiyanın  tərkib  hissələri 
olan  zərrəciklər:  proton,  elektron,  neytron  generasiya  olunur,  yaxud 
onlardan bilavasitə müəyyən sahədə çevrilirlər və ya yaranırlar. Habelə 
burada    müxtəlif  bioloji,  torsion,  qravitasiya,  elektromaqnit, 
elektrostatik  sahələr  yerləĢir.  Bu  sahələrin  zərrəcikləri  əsasən  sükunət 
kütləsi  olmayan  sahə  zərrəcikləridir:  foton,  qraviton,  qluyon  və  p-
mezon. Daha geniĢ, bax səh. 43. 
Varlıq anlayışı. Varlıq anlayıĢı material, keçid və forma- surət-ruhlar 
dünyalarını  əhatə  edir.  Bunlar  hamısı  mövcud  olanlardır.  Varlığın 
sinonimi mövcudiyyətdir.  
Reallıq.  Reallıq  hər  cürə  və  növ  varlığı  və  onlar  arasındakı 
münasibətləri, onların evolyusiyasını, yəni varlığın iĢtirak etdiyi bütün 
hadisələri  ifadə  edir.  Hadisələr  isə  varlığın  olması  və  mühitlə 
münasibətlərini  əks  etdirən  və  müəyyən  məqsədlərin  əldə  edilməsinə 
yönəlmiĢ,  baĢlanğıcı  və  sonu  olan  bitmiĢ  hərəkət  kompleksləridir  ki, 
burada  müxtəlif  varlıqlar  iĢtirak  edir.  Reallığın  sinonimi  gerçəklik  və 
mövcudiyyədir.
 
 
Ġ. 
Yaradıcı 
ağıl 
(Kreativ 
intellekt) 
fəlsəfəsinin 
mövcudiyyətin quruluĢu və dəyiĢməsi haqqında nəzəriyyəsi  
 
Tarixə qısa nəzər 
     Görünən hər bir  əĢyanın,  cismin,  bitki  və  heyvanların  nədən ibarət 
olması      qədim  dövrlərdən  insanı  maraqlandırmıĢdır.  Bu  haqda 
Levkippin, Demokritin və Lukresinin fikirləri həqiqətə yaxındır. Onlar  
deyirdi  ki,  Ģeylər  bölünməz  hissəciklərdən  -  atomlardan  ibarətdir  (6, 
səh.70-71).  OxĢar  fikirləri  Hindistan,  Çin  mütəfəkkirləri  də  bir  - 
birindən xəbəri olmadan bölüĢürdü. Sonrakı elm də bu atom terminini 
qəbul etdi və 20 –ci əsrdə məlum oldu  ki, atom bölünür və bölünməz 
olan  atom  deyil,  ondan  da  kiçik  elementar  hssəciklərdir.    Bu  haqda 
b.e.ə.    600  ildə  yaĢamıĢ  Pifaqorun    təlimi  də    qiymətlidir.  Pifaqor 
deyirdi:    “dünya  –  hər  Ģey  rəqəmlərlə  ifadə  olunan  saydan  (Число) 
ibarətdir”.  Bu  hər  iki  filosofun    fikri  mahiyyətcə  elə  eyni  mənalıdır. 
Pifaqor  əlavə  olaraq  yazırdı  ki,  səslər,  iĢıq  da  rəqəmlərdən  ibarətdir  ; 
harmoniya  –  rəqəmlərin  kombinasiyasıdır.  Miqdar  təklərin    birliyidir. 
Tək,  vahidlik,    bir,  bütün  varlığın  əsasında  durub.  Səs,  iĢıq    və 
maddələrin  əsası  təklərin  çoxluğudur  (5).  Pifaqorun  fikirlərini 
Mendeleyevin kimyəvi elementlər cədvəli sübut etdi. 
         Müasir  kvant nəzəriyyəsi  iĢığın  dalğa olması və eyni zamanda  
bölünməz  elementar
 
zərrəciklərdən  -fotonlardan  olduğunu  müəyyən 

 
34 
etdi.  Atomun  bölünməsi  və  nüvə  tədqiqatları  da  sübut  etdi  ki, 
materiyanın  əsasında  maddələr  üçün:  zərrəciklər,  nuklon  (proton, 
neytron  birliyi),elektron,  pozitron,  neytrino,  mezon,  və  s.    hissəciklər 
durur.  Elektromaqnit  sahəsi  foton,  qravitasiya  sahəsi  qraviton,  nüvə 
sahəsi  qluyon  və  pi  -mezon  adlı  zərrəciklərdən  ibarətdir.  Varlığın 
əsasında  sayı    350  olan  zərrəciklər  durur.  Bəzi  zərrəciklər  digərinə 
çevrilə  bilir  və  bəziləri  yeni  zərrəciklərə  bölünə  bilir,  bəziləri 
bölünmür. (3, səh. 151-202).   
      Fizikanın    qanunları,  habelə  müəyyən  etdi  ki,    hər  Ģey  nisbi 
müvazinətdədir,  yəni  daim  eyni  və  əbədi  qalan  müvazinətdə  deyil. 
Riyazi  dildə  bu  o  deməkdir  ki,  əgər  cisim  sükunətdə  və  ya 
bərabərsürətli  hərəkətdədirsə  ona  təsir  edən  qüvvələrin  cəmi  sıfra 
bərabərdir.  EynĢteynin  Nisbilik  qanunu    bildirdi  ki,  sükunət  və 
bərabərsürətli  hərəkət  də  nisbidir,  universal  zaman  və  məkanda  bunu 
müəyyən  etmək  üçün  bir  üsul    və  qayda  yoxdur.  Təsir  əks  təsirə 
bərabərdir (Nyutonun
 
qanunu).  Hər şey stabil   və  sərfəli vəziyyətdə