Miynet haqqinda tu’sinik. "Miynet kodeksi"

Joba:

1. 
   Kirisiw.
   

1. 
   Miynet haqqinda tu’sinik.
   
2. 
   “Miynet kodeksi”.
   

2. 
   Tiykarg’i bo’lim
   

1. 
   Miynetti basqariw elementleri
   
2. 
   Miynetti basqariw
   
3. 
   Miynetti basqariwdin’ innovatsion joli
   

3. 
   Juwmaqlaw.
   

a) ma’mleketimizde basqariwdin’ jan’a innovatsion tu’ri haqqinda.

IV. Paydalanilg’an a’debiyatlar.

Kirisiw

Ja’miyettin’ materialliq ha’m ruwxiy bayliqlarinin’ derekleri insan miynet bolip tabiladi. Insan miynet eter eken, materialliq ha’m ruwxiy bayliqlarida jaratiladi, miynet etilmese bul bayliqlarda jaratilmaydi. Ha’zirgi ku’nde pandemiya sharayatinda insan miynetinin’ azayiwi zavodlardin’ waqitinsha toqtawi shet et ushin awir jag’daylardi keltirip shig’ardi. Al, bizlerdin’ respublikamizda ko’pshilik xaliq tiykarinan awilliq sharayatinda jasawina baylanisli onsha qiyiunshiliqlarg’a dus kelmedi. Ha’zirgi ku’nge kelip karantin sharalarinin’ jen’illesiwi menen ha’mmesi o’z ornina tu’spekte.

“Miynet kodeksi” nin’ 1 - bap 8 - statiyasina ko’re:

• 
  Ha’r bir shaxstin’ miynet huquqlarin qorg’aw kepillenedi, bul qorg’aw miynet haqqindag’i nizam hu’jjetlerine a’mel qiliwin tekseriwshi ha’m baqlawshi organlar, sonday - aq miynet qarsiliqlarin ko’riwshi organlar ta’repinen a’melge asiriladi.
  

Miynet adamlardin’ ta’biyat ha’m ja’miyet o’nimlerin o’z mu’ta’jliklerine maslastiriw maqsetinde a’melge asirilatug’in an’li iskerlik protssesi bolip esaplanadi. Yag’niy insan g’ana an’li iskerlikti a’melge asiradi. Qalg’an organizmlerde de miynet boliwi mu’mkin biraq biz oni miynet demeymiz. Sebebi ol bir an’siz iskerlik tek ayirim bir u’yrengen na’rselerin ta’kirarlaw yag’niy refleks delinedi. Miynet bul insannin’ maqsetli iskerligi bolip, bul protsseste ol ta’biyat predmentlerin o’zinin’ mu’tajliklerin qandiriw ushin maslastiradi ha’m o’zgertiredi.

Miynet protssesi insannin’ jumis jerinde, onin’ iskerliginin’ belgili da’rejelerge erisiwine qaratilg’an ha’reketlerinin’ toplamina aytiladi. Miynet protssesi tiykarinan ta’biyatg’a miynet, miynet predmenti ha’m miynet qurallarinin’ birgelikte ta’sir etiwi sebepli payda boladi. Islep shig’ariw protssesi ha’r biri belgili bir basqishti ha’m tayar o’nim aliwdi ju’zege keltiriwshi, bir pu’tin miynet protsessleri kompleksi bazasinda a’melge asiriladi.

Miynet protssesi elementleri to’mendegiler:

• 
  Miynet qurali
  
• 
  Miynet predmentleri
  
• 
  Insan miynetinin’ o’zi.
  

Jumis ku’shi:

• 
  Basqa tovarlar siyaqli, qabil etiw esabi ha’m esapqa iye.
  
• 
  Jumis ku’shinin’ qabil etiw esabi onin’ o’z miynet qa’bileti menen qabil etiw esabi ha’m esapqa iye bolg’an jan’a tavar jaratiw esaplanadi.
  
• 
  Basqa tavarlardan pariq qilip, jumis ku’shi qabil etiw protssesinde o’z esabinan ko’p bolg’an da’ramat jaratadi. Bul artiqsha da’ramat qosilg’an esabinin’ qurami esaplanadi.
  
• 
  Jumis ku’shinin’ qosilg’an esap jaratiw qa’bileti pirovard na’tiyjede tavar bolg’an jumis ku’shinin’ qabil etiw esabi esaplanadi.
  

Jumis ku’shi bazari degende to’mendegiler ta’miyinlenedi. Bular:

• 
  Mazmunina ko’re jumis ku’shinin’ ha’reket formasi;
  
• 
  Jumis ku’shine qoliq uliwma haq to’lewdi ta’miynlew.
  
• 
  Jumis ku’shin sipatin asiriwdi, tashabbuskorliqti isbilermentlikti xoshamentlew.
  
• 
  Onin’ joqari ha’reketshen’ligin ta’miyinleydi.
  

Miynet bazari - jumis izlewshi ha’m jumis beriwshi ma’plerin birlestiriwge xizmet qilatug’in ekonomikaliq ha’m sotsial mu’na’sibetler sistemasi esaplanadi. Miynet xizmeti satiwshilari ha’m qariydarlari ortasindag’i mu’na’sibetler tarawi bolip, onin’ na’tiyjesinde miynet xizmetinin’ bo’liniwi ha’m miynettin’ baha da’rejesi ornatiladi.

Miynet haqqindag’i parqlardin’ tiykarg’i kategoriyalari; yag’niy miynet islep atirg’anda biz nelerge qaraymiz;

• 
  Jas ha’m ta’jriybe
  
• 
  Jinis ha’m rassa
  
• 
  Imkaniyat ha’m ta’jriybe
  
• 
  Jumisqa ha’m nesiybege mu’na’sibet
  
• 
  Ma’ka’n orni
  

Insan kapitali tu’sinigi - jumisshi ku’shke iye bolg’an bilim ha’m imkaniyatlar zapasi bolip tabiladi.

Basqariw tu’rleri.

Miynetti basqariwdin’ tu’rleri ma’mleketimiz sanaatlasaman degenshe materialliq tiykar manafaktura islep shig’ariw yag’niy bunda sistemani qurawshi faktor jeke jumisshilardin’ kooperatsiyasi miynetti basqariwdin’ tu’ri o’nermentshilik bolip tabiladi.

Miynetti basqariwdin’ tu’rleri ma’mleketimizde sanaatlasqanda materialliq tiykar iri mashinali islep shig’ariw yag’niy “tiri bunda sistemani qurawshi tiykarg’i faktor “tiri qosimsha” larg’a iye mashinalar sistemasi miynetti basqariwdin’ tu’ri texnokratik bolip tabiladi.

Miynetti basqariwdin’ tu’rleri ma’mleketimiz ilimiy - texnikaliq rawajlaniw da’wirinde materialliq tiykar jan’aliq kiritiwlerge tiykarlang’an iyiliwshen’ islep shig’ariw yag’niy bunda sistemani qurawshi faktor ilimiy - islep shig’ariw da’wirindegi o’z - ara sheriklik miynetti basqariwdin’ tu’ri innovatsion tu’ri bolip tabiladi.

Nizam

Ha’r bir ka’rxana yamasa basqa mulklerdin’ basshilari bir qatar psixologiyaliq yamasa ekonomikaliq nizamlardi biliwi kerek:

• 
  Nizam psixologiyaliq kategoriya bolip, barliq waqiyalardin’ turaqli, ta’kirarlaniwshan’ xaliqi ha’m mu’na’sibetlerin, ha’diyseler ju’z beriwinin’ aniq ta’rtipte boliwina alip keliwshi ta’replerin payda etedi.
  

Nizamlardi biliw rawajlaniwdin’ obiektiv jo’nelislerin aniqlaw, a’meliy waziypalardi sheshiw imkanin beredi. Sol sebepli ekonomikani basqariw nizamlardi biliw, olardi a’melde u’stinlik penen qollay aliwg’a tiykarlaniwi kerek.

Ekonomikaliq nizamlar sistemasinan paydalaniwdin’ tiykarg’i o’nimleri ha’m basqishlari to’mendegiler;

• 
  Ekonomikaliq nizamlar dizimi.
  
• 
  Ekonomikaliq nizamlardi biliw.
  
• 
  Maqsetlerdi belgilew ha’m olarg’a erisiw jollarin aniqlaw.
  
• 
  Qarar qabil etiw
  
• 
  Xojaliq iskerligin du’ziw.
  

Ekonomikaliq nizamlar diziminen paydalang’an halda sheshiletug’in ma’seleler.

• 
  Bar bolg’an nizamlardi, olardin’ ol ya’ki bul basqishta payda boliw qa’siyetlerin esapqa alg’an halda teren’ ha’m ha’r ta’repleme biliw;
  
• 
  Ekonomikaliq ha’m sotsial rawajlaniw maqsetlerin belgilew ha’m olardi sheshiw jollarin aniqlaw;
  
• 
  Xojaliq ju’ritiwdin’ bazar ekonomikasi sharayatinda rawajlaniw ha’m og’an mas forma ha’m usillardi qollaw.
  

Ekonomikani basqariw diziminde ekonomikaliq nizamlar jetekshilik etedi. Insanlar miynetin erkin birlestiriwshi ha’m ta’rtipke saliwshi basqariw dizimi maqsetlerin aniq belgilew, olardi a’melge asiriw jollarin izlew, olar erisilgen na’tiyjelerge baha beriw, ekonomikaliq na’tiyjeligin payda etiwshi ekonomikaliq nizamlar talaplari aniq esapqa aliw lazim.

Bir qatar nizamlardi ko’rip shig’amiz. Ja’miyet mu’ta’jliklerin mu’mkinshiligi bolg’ang’a deyin kem resurslar sariplap ilaji barinsha toliq qandiriw nizami. Ja’miyettegi barliq ekonomikaliq ha’m sotsialliq protssesler, olardi a’melge asiriw nizamlari bul nizamg’a a’mel qiladi, sebebi to’mendegilerdi ta’riypleydi:

• 
  Islep shig’ariwdin’ obiektiv jo’nelisi, onin’ xaliq parawanlig’in asiriw, jeke ha’r ta’repleme rawajlaniwg’a qaratilg’anlig’in;
  
• 
  Insanlar xijaliq iskerliginin’ tiykarg’i sebepleri, uliwma xaliq ekonomikaliq ma’plerinin’ jetekshiligin;
  
• 
  Islep shig’ariw na’tiyjeliginin’ sotsial - ekonomikaliq a’hmiyetin.
  

Bazar mu’na’sibetleri sharayatinda bul nizamnin’ mazmuni ha’r ta’repleme bayip baradi.

Esap nizami ya’ki narq nizami.

Tovarlardin’ pulda sa’wlelengen esabi narq dep ataladi. Narq bolsa talab ha’m usinisqa baylanisli ra’wishte aniqlanadi. Narq bazar parametrleri esaplanadi: eger talap ha’m narq joqari bolsa, islep shig’ariw ken’eyedi. Talap ha’m narq pa’seygende islep shig’ariw qisqaradi. Talap ko’lemi ha’m qurami talap ko’lemi ha’m quramina ten’ bolg’an jag’daydag’i narq ten’ salmaqliliq narqi delinedi. Islep shig’arilatug’in ha’r bir Tovar tu’ri, ko’lemi olarg’a bolg’an sotsialliq mu’ta’jliklerge ten’ boliwi, yag’niy to’lem qa’biletine iye talapqa ten’ boliwi kerek. Talap nizami mazmuni sonnan ibarat, narq qansha joqari bolsa, talap sonshelli kem boladi. Talap qariydardin’ to’lem qa’biletin sa’wlelendiredi. Bunda talap elastikligi koeffitsienti qanday aniqlaniwin ko’rip shig’amiz:

K (talap elas) talap ko’lemi o’siwi,%

-------- = ----------------------------

Usinis nizam narq artiwi menen usinis artiwin ta’riypleydi. Usinis - bul Tovar ha’m xizmetlerdin’ narqdag’i esabi bolip tabiladi. Bunda usinis elastikligi koeffitsienti to’mendegige ten’:

Usinis o’siwi ko’lemi,%

K usinis.elas. = ---------------------------------------------------------

Narqlar o’siwi,%

Ba’seki nizami a’hmiyeti sonnan ibarat, yag’niy ba’seki sharayatinda ziyan keltirmey en’ jaqsi na’tiyjege iye bolip bolmaydi, sebebi barliq tavar islep shig’ariwshilardin’ da’ramati artiwi ta’rtibin ornatip bolmaydi.

Payda keltiriw nizami - tavar ha’m xizmetler paydalaniwinan qandiriw bildiredi. Uliwma payda keltiriw nizami tavar ha’m xizmet birliginen qanig’iwdi bildiredi, son’g’i payda keltiriw - sol tavar ha’m xizmettin’ ja’ne satip aliwdan qanig’iwdi bildiredi.

F.Teylordi miynetti basqariw usillari: olarg’a ko’re jumistin’ ha’r bir tu’ri, ha’r bir operatsiya ushin xronometraj ha’m jumisshinin’ ha’reketlerin diqqat penen u’yreniw ja’rdeminde berilgen jumisti orinlawdin’ jeke, en’ ratsional usili belgilengen. Barliq estelikler, paydasiz ha’reketler joq etilgen, en’ ideallari tan’lap aling’an.

Joqari o’nimdar miynetge salistirmali ekonomikaliq ma’jbur qiliwdan paydalanilg’an. Jumisliq jumis haqinin’ ayiriqsha dizimi (normani orinlag’an ha’m arttirip barg’anlar ushin asirilg’an ta’riyp stavkalari ha’m bahalawlar; orinlamag’anlar ushin - stavkalardi 20 - 30 % g’a pa’seytiriliwi, ja’riymalar). Waziypalardi orinlawi ha’m asirip orinlaniwina ko’birek da’rejede ja’rdem beriwshi sharayatlardi jaratiw: toliq jol - joba ko’rsetiw, miynetti mayda - shu’yde dereklerine deyin rejelestirilgen, arnawli qurallar menen ta’miynlew, esap, tekseriw.

Miynetti basqariw sistemasindag’i o’zgerisler:

• 
  Islep shig’ariwdin’ tiykarg’i faktorlari
  
• 
  Texnika ha’m texnologiyalar
  
• 
  Jumisshi ku’shi
  
• 
  Texnokratikadan
  
• 
  Ekonomikaliq ha’m sotsial - siyasiy sha’rtler
  
• 
  Sha’rtler
  
• 
  Inovatsiong’a
  
• 
  Menejment ta’repinen qayta du’ziwdi teoriyaliq tiykarlaw.
  

Basqariw mexaniziminde to’mendegi izbe - izlikte a’melge asiriladi:

Nizamlar ----kategoriyalar--usillar--tu’rler.

Kategoriya bul iskerlik ju’ritiw, xaliqtin’ tiykarg’i qag’iydasi, jetekshi ideya esaplanadi. Ilimiy a’debiyatlarda a’dette basqariw kategoriyalari degende ekonomikag’a basshiliq etiwde tiykarlanatug’in tiykarg’i qag’iyda, jol - joba, quliq normalari tu’siniledi. Basqariw kategoriyalari ekonomika nizamlari ta’siri na’tiyjesinde basqariw usillarina baylanisli ha’diyseler a’hmiyetin ju’zege keltiredi. Basqariw kategoriyalari o’z - ara baylanisli ha’m birgelikte qollaniliwi lazim.

Menejmenttin’ tiykarg’i kategoriyalari

• 
  Basqariwda jekke basshiliq ha’m kollegiyaliq kategoriyasi: Jekkebasshiliq kategoriyasi u’zliksiz islep shig’ariwda islep shig’ariw personali ag’zalarinin’ jeke basliq buyriqlarina qa’ttiy boysiniwin talap etedi. Joqari da’rejedegi basliq to’men buwin baslig’i wa’killigine kiriwshi ma’selelerdi sheshpewi lazim. Bul kategoriyanin’ a’melge asiriwdin’ tiykarg’i sha’rti ha’r bir ja’riya etiwshinin’ huquq, pariz, ma’jbu’riyatlarin qa’ttiy belgilep qoyiw esaplanadi. Jeke basshiliq kollegaialliq qabil etiletug’in qararlar a’shkaralig’i menen qosip alip bariliwi kerek. Kollegialliq intizam, basshi jeke shaxs irodasina so’zsiz boysiniw menen birge a’melge asiwi kerek. Demokratiya, a’shkaraliq ha’r bir kisige o’z puqaraliq qaraslarin payda etiw, basqariw qararlarin islep shig’iw ha’m qabil etiwde isker qatnasiw ushin imkan jaratadi.
  
• 
  Ilimiylik kategoriyasi. Basqariw kategoriyalari arasinda valyutarizmge inkar etiwshi ha’r bir basshi ekonomikaliq nizamlar, ja’miyet rawajlaniwinin’ obiektiv jo’nelisleri bul tarawda milliy ha’m shet el ta’jriybesin qollawdi talap etiwshi orin iyeleydi.
  
• 
  Jobali kategoriya. Bazar ekonomikasi sharayatinda islep shig’ariwdi jobali basqariw - biznes ha’m trategik jobasin du’ziw - ekonomikaliq siyasatlardi a’melge asiriwdin’ a’hmiyetli sha’rti esaplanadi. Bul kategoriya islep shig’ariw rawajlaniwinin’ uzaq mu’ddetge mo’lsherlengen jo’nelisleri, qatnaslarin belgilewdi ta’riypleydi. Islep shig’ariwdi rejelestiriw basqariwdin’ tiykarg’i waziypalarinan biri esaplanadi. Ol ekonomikaliq nizam, islep shig’ariwdin’ hazirgi jag’dayin ilimiy analiz etiw, mu’ta’jliklerin istiqbolli aniqlaw texnikaliq ha’m sho’lkemlik qararlardi qabil etiw tiykarinda a’melge asiriladi. Bazar ekonomikasi sharayatinda strategic jobalastiriw - ol ya’ki bul tarmaq rawajlaniliwinin’ tuwri qatnaslarin, en’ a’hmiyetli resurslardan na’tiyjeli paydalaniw jollarin belgilewshi ekonomikaliq rawajlaniw parametrlerin aniqlaw ju’da’ a’hmiyetke iye boladi.
  
• 
  Basqariw forma ha’m usillarin bekkemlestirip bariw kategoriyasi. Bazar ekonomikasi sharayatinda basqariwdin’ u’sh formasi bar: jeke, ja’ma’a’t , ma’mleket basqariwi. Basqariwdin’ jeke formasinda mu’lkdar jeke o’zi qarar qabil etedi ha’m pu’tin jumis ushin juwapker boladi.
  
• 
  Kadrlar tan’law ha’m jaylastiriw kategoriyasi. Bazar ekonomikasi sharayatinda kadrlardi tan’law ha’m o’z ornina qoyiw kategoriyasi ju’da’ a’hmiyetli talap etedi. Bazar mu’na’sibetleri basqariw kadrlarina qa’ttiy talaplar qoyadi, olardin’ isbilermentlik sipatlari, islep shig’ariw aldinda turg’an ma’selelerdi belgileydi.
  
• 
  Agentler g’arezsizlik ha’m erkinligi kategoroyasi. Bazarda agentler iskerligi ekonomikaliq juwapkerlik benen birgelikte a’melge asiwi kerek.
  
• 
  Jeke tashabbus kategoriyasi. Bazarda isbilermen, jeke payda ushin ha’reket etiwshi isbilermen adamlar iskerlik ju’ritiwi kerek.
  
• 
  Juwapkerlik ha’m ta’wekkelshilik kategoriyasi. Isbilermen o’z iskerligi ushin juwapker boliwi, bunda belgili ta’wekelshilik ha’m esapqa oliniwi, yag’niy isbilermennin’ o’z huquq ha’m ma’jbu’riyatlari boliwi kerek.
  

Menejment kategoriyalar: demokratiyalaw, iyeraarxiya, rejelestiriw, jeke ha’kimlik, ilimiylik, qayta baylanislar, juwapkerlik .

Bazar ekonomikasi sharayatinda O’zbekistanda ma’mleketti basqariw prinsipleri demokratiya, ekonomikaliq mu’na’sibetlerdi demokratiyalaw, joqari ma’nawiyat, milliy qa’wipsizlikti ta’miynlew.

Demokratiya:

• 
  insannin’ o’z qa’lewin erkin bildiriwi ha’mde oni a’melge asiriwi;
  
• 
  azshiliqtin’ ko’pshilikke boysiniwi;
  
• 
  ba’rshe puqaralardin’ ten’ huquqlig’i
  
• 
  ma’mleket ha’m ja’miyet basqariwinda nizam u’stinligi;
  
• 
  ma’mlekettin’ tiykarg’i organlari saylaniwi, olardin’ saylawshilar aldinda esap beriwi;
  
• 
  tayanish joli menen formalanatug’in ma’mleket organlarinin’ saylawshi sho’lkemler aldindag’i juwapkerligi ha’m basqalar;
  

Ekonomikaliq mu’na’sibetlerdi demokratiyalaw:

• 
  monopollasqan ekonomikadan erkin ekonomikag’a;
  
• 
  sotsialistlik jaristan erkin ba’sekige;
  
• 
  qa’ttiy belgilengen narqlardan erkin narqlarg’a;
  
• 
  ma’mleket mu’lkinen mu’lkshiliktin’ tu’rli formalarg’a tayang’an ekonomikag’a o’tiwi;
  

Joqari ma’nawiyat, g’arezsizlik tafakkurdi ken’irek tu’sindiriw, yag’niy:

• 
  O’zbekistannin’ istiqballi ha’m istiqloli haqinda qayg’iriw;
  
• 
  o’zinin’ ha’m xalqinin’ watannin’ qa’diri qiymati ar - namisin an’lap oni qorg’aydi.
  
• 
  joqari ideyalar, jan’a piker oylap tabiwlar niyetler oyinda miynet etiw qa’bileti, bar imkaniyatin, kerek bolsa, janin jurt keleshegi eline pida etedi.
  

Milliy qa’wipsizlikti ta’miynlew:

• 
  respublikanin’ dunya ja’miyetshiligine kiriw tezligin ta’miynlew;
  
• 
  tu’rli xaliqaraliq ma’mleket ha’m ma’mleketlik emes sho’lkemleri, birinshi gezekte, BMSH, NATO Evropa qa’wipsizlik ha’m sheriklik sho’lkem jumislarina aktiv qatnasiwdi ta’miynleydi.
  

“To’rt maqset” usili

• 
  basqariw ta’rtip qag’iydasi.
  
• 
  ekonomikaliq islep shig’ariw
  
• 
  “nou-xau”
  
• 
  sotsialliq qorg’aw
  

“7-s” kategoriyasi;

• 
  strategiya
  
• 
  struktura
  
• 
  sistema
  
• 
  xizmetkerler qurami
  
• 
  basqariw qag’iydasi
  
• 
  juwmaqlawshi na’tiyjeler
  

“Kanban” usili;

• 
  xizmetkerlerdi tan’law ha’m jumisqa jiberiw qa’biletin bahalaw;
  
• 
  attestatsiyadan o’tkeriw;
  
• 
  oqitiw ha’m ta’jriybesin asiriw;
  
• 
  xizmetkerler aldina aniq maqset ha’m waziypalar qoyiw;
  
• 
  lawazimlardi almastirip turiw (rotasiya) siyaqlilar yapon menejmentinin’ o’zine ta’n qa’siyetlerinen.
  
• 
  ol islep shig’ariwdin’ u’zliksiz ha’reketin ta’miynlewshi basqariw sistemasi sipatinda shiyki zatti tayar o’nimge aylandirip, paydalaniwshilarg’a jetkerip beriwdi ta’miynleydi.
  

Ulli Aleksandr armiyasin to’mendegi kategoriyalar tiykarinda basqarg’an;

• 
  Aniq qoyilg’an maqset. Aleksandr da’wdebeli tirishik tarizin jaqtirmaydin edi. Ol qiyinshiliqlardi jen’ip o’tiwge qizig’atug’in edi. Ol atasi Makedoniya qirali Filiptin’ jen’isli ju’risleri haqqinda esitgende, ol og’an qosimsha bayliq ha’m ku’sh qu’diret miyras bolip o’tiwinen quwanbag’an. Onin’ ornina ol o’zi ushin dunyani boysindiriw iyelew ushin aziraq ma’mleket ha’m jerler qalg’anlig’i ushin qayg’irg’an. Ol o’zi qoyg’an maqsetke qarap ha’mmeni jo’neltirdi ha’m du’nyanin’ yarimin iyeledi.
  
• 
  O’z adamlarina qarata g’amxorliq, Aleksandr Aziyani iyelewge jolg’a shiqqanda ol otiz min’nan qirqu’sh min’nan ortasindag’i piyada a’skerler ha’m u’sh min’nan to’rt min’ ortasindag’i atliq a’skerge iye edi. Ol elinnen ketip baratirip ol menen birge a’skerler shan’arag’i ushin ju’da’ u’lken qarji ajratti ha’m ju’rislerin baslaydi. Sol arqali ol o’z a’skerlerinin’ hu’rmet itibarina erisedi.
  
• 
  Ruxlandiriw ha’m motivatsiya. To’rt ju’z mil basip o’tkennen son’, Qirol Dara a’skerlerine qarsi 12 ku’n toqtawsizgu’reste, Aleksandr ha’m onin’ jawshilari shan’qawdan sillesi quriydi. Uzaq araliqta jaylasqan da’riyadan ayrim a’skerler bir neshe meshte suw alip keledi. Sonda olardan biri dubilg’ada toltirip Aleksandrg’a suw uzatqanda dubilg’adag’i suwdi qaytarip berip basqa a’sker qolina tutqizadi, ha’tte oni o’zi suwsizliqtan azap shegip atirg’an bolsada. Buni ko’rgen a’skerler ja’nede shidam menen gu’resge atlanadi.
  
• 
  Jan’aliqqa umtiliw. Aleksandr ko’plep gu’reslerde qatnasqan bolsa, ol qolg’a kirgizgen ma’mleketlerdin’ ilim - pa’n jetiskenliklerinen ken’ paydalang’an ha’m o’z armiyasin sol da’wirde zamanago’y qural jaraqlar menen qurallandirilg’an ha’m bunnan tisqari jan’aliqlar jaratiw ushin ju’da’ u’lken qarji ajratqan.
  
• 
  Basqishpa - basqish. Aleksandr u’lken armiyag’a iye bolg’an ha’m o’z armiyasinda basqishpa - basqish basqariw usilin Korey etgen. Sol ta’rizde armiyasin joqari ta’rtip intizamg’a erisken.
  
• 
  Tashabbuskorlik. Aleksandrdin’ armiyasi fors qiroli Daranin’ armiyasi menen dus kelgende, ot ha’m ha’r qiyli shawqimlar menen Aleksandr armiyasin qorqitiwg’a urinadi. Sonda onin’ generallarinan biri olarg’a kesh tu’skende hu’jim etiwdi usinadi. Biraq ol bul usinisti biykarlap, birinshilerden bolip o’z tashabbusin ko’rsetedi.
  
• 
  Miynetke jarasa xoshamet. Bir ku’ni Aleksandr bayliqlarinin’ belgili bir bo’limin alip letip atirg’an atqa ko’zi tu’sedi. Sonda attag’i a’sker attag’i bayliqti atqa emes ba’lki o’z telkasina artip ketip atirg’an edi. Sonda ol a’skerden nege bunday qilip atirg’anin soraydi. A’sker haldan toyg’anin ha’m basqa ju’re almaslig’in aytadi. Aleksandr bolsa og’an joldan toqtamasliqti ha’m ma’nzilge kelgende o’zi alip kelgen bayliqti o’zine aliwin aytadi. Aleksandr Makedonskiy sol ta’rizde joqarida sanap o’tilgen kategoriyalar boyinsha o’z armiyasin basqarg’an.
  

Amir Temur basqariwinda 12 kategoriyag’a tiykarlag’an:

1. 
   Shariyat ha’m Islam nizam qag’iydalarina a’mel etiw. Sol da’wirde Qurani Karim saltanat ushin konstitutsiya waziypasin orinlag’an.
   
2. 
   Demokratiya. Amir Temur ma’mleket siyasatin ma’slahatshilar ha’m xaliq arasindag’i joqari abrayli itibarli ha’m bilimli shaxslar oylasig’ina tiykarinan formalang’an.
   
3. 
   Jaqsi piker. Ol ha’r bir gu’resti puxta oylap ko’rip, basqalar menen oylasqan halda gu’res strategiyalardi jaratqan ha’m ha’r bir qarardi qarar qabil etmesden teren’ oylag’an.
   
4. 
   Nizam u’stinligi. Amir Timur o’z ma’mleketin nizamlarg’a ko’re basqarg’an. Ha’r bir ha’kimiyat iskerligi nizamlarg’a tiykarinan orinlang’an ha’m nizamlarg’a ha’mme qa’ttiy a’mel etiwdi talap etgen.
   
5. 
   Insaniy mu’na’sibetler ha’m qayta baylanislar. Amir Timur o’z armiyasi menen dardayim jan’aliqta bolg’an ha’m ha’kimler menen turaqli baylanis ornatip turg’an. Timur olarg’a da materialliq ha’m ruwxiy tirgek berip kelgen.
   
6. 
   Sotsialliq qorg’aw. Amir Timur ha’rdayim xaliqinin’ kem ta’miyinlengen qatlamin materialliq ko’mek tiykarinda qollap kelgen. Materialliq ko’mek o’z ishine pul qarjilari, aziq - awqat, sharwa mallari kirgen ha’m olardi hu’rmetine erisgen. Ol ha’rdayim ja’miyet ag’zalarin jinayatshiliqtan qorg’ap kelgen.
   
7. 
   Ilimiylik. Amir Temur barliq alimlar, jaziwshishilar, quriqshilar ha’m ilimli adamlardi hu’rmet etgen ha’m olar menen ushrasiwlar o’tkizip olardi oylasiqlarin alg’an.
   
8. 
   Ta’rtip - intizam. Amir Timur eger bir jumis islewge qarar etse, ha’rdayim oni aqirina jetkizgen. Ol ha’rdayim o’z so’zi u’stinen shiqqan, hesh qashan bergen wa’desin buzbag’an. Ol ha’r qanday berilgen tapsirmani o’z waqitinda orinlaniwin talap etken. Eger waziypa aytilg’an waqitta orinlanbasa, olardi jazalag’an.
   
9. 
   Iyerarxiya. Amir Temur o’z armiyasin ha’r qiyli qomondon ha’m a’skeriy lawazimlar du’ziw arqali, ma’mleketti bolsa ha’r qiyli wa’killikler ha’m ha’kimlikler du’ziw arqali na’tiyjeli basqariwdi jolg’a qoyg’an.
   
10. 
    Ten’lik. Ol ha’mme millet wa’killerine bir qiyli mu’na’sibette bolg’an ha’m basqa Movoraunnaxrda jasaytug’in ha’r tu’rli millet wa’killeri, yag’niy ta’jik, tu’rk, arablar ha’m usi aymaqta jasaytug’in tu’p xaliq benen bir qiyli huquqqa iye bolg’an.
    
11. 
    Xoshametlew. Amir Temur da’wirinde ha’mme o’z miynetine jarasa xoshemetlengen.
    
12. 
    Samimiylik. Ol saltanat basshisi boliwina qaramastan, hardayim dos yaranlar, qarindaslar ha’tte dushpanlari menen de samimiy mu’na’sibette bolg’an.
    

Miynet tu’sinigi fiziologiyaliq tiykardan qarag’anda bul - organizmde jiynalip qalg’an tirishilik energiyasi sebepli payda bolatug’in nerv ha’m bulshiq etler ha’reketi ha’mde belok zatlarinin’ mexanikaliq jumisqa kirisiw protssesi bolip tabiladi.

Ayni waqitta miynet - bul quramali sotsial - psixologiyaliq protsses bolip, ol adamlardin’ jasawi ushin sha’rt bolg’an ma’n’gilik tabiyiy za’ru’riyati esaplanadi. Miynet insan menen ta’biyat ortasinda ju’z beretug’in sonday protsses bolip, onda insan o’zinin’ iskerligi menen o’zi ha’m ta’biyat ortasindag’i zatlar almasiwin u’zliksiz ta’riypleydi, ta’rtipge saladi ha’m tekseredi. Miynet - bul insannin’ maqsetke muwapiq sotsial paydali ha’reketi esaplanadi. Da’slep insan o’z ha’reketlerinin’ maqsetin aniqlaydi. Maqsettin’ bar boliwi an’li organizm bolg’an insannin’ miynetin, ma’selen, at yamasa mashina orinlaytug’in jumis tu’siniginen ajiratip turadi. Maqsetge iye bolg’an insan ta’biyati inami - biyday ya’ki arpa, ag’ash ya’ki ilay, paxta talshig’i, ju’n ya’ki teriden paydalanip, jan’a o’nim jaratadi, yag’niy o’z organizminin’ fizikaliq ha’m aqiliy quwwatinan paydalanip, miynet ha’reketlerin an’li ra’wishte ha’m tezlik benen orinlaydi.

Miynet insannin’ aqiliy - fiziologiyaliq iskerligi bolip, og’an tuwri keletug’in jumis bul protssestin’ obiektiv na’tiyjesi esaplanadi. Bir o’nim islep shig’ariw ushin sarplanatug’in miynet ha’m jumis mug’darin bir qiyli o’lshemde, yag’niy kilogrammometrda aniqlag’anda jumistin’ mug’dari miynet sarpinin’ bir bo’limine, ya’ki aniqiraq etip aytqanda 20 – 30 % ti, ayirim hallarda bolsa onnanda kem mug’dardi qurawi mu’mkin. Orinlanatug’in jumistin’ mug’darin, ja’miyet ag’zalari ta’repinen miynettin’ sariplang’an mug’darina ten’lestiriw ya’ki bir qiyli o’lshemde o’lshew ha’m tuwri emes boladi. Iskerlik protsseinde mexanikaliq ha’reketler qilinip u’lken ko’lemdegi jumis mug’dari orinlaniwi mu’mkin, biraq bul iskerlik insan miynetinin’ o’nimi bolg’anlig’i ushin miynetge salistirmali tar ha’m shegaralang’an iskerlik esaplanadi. Miynet ha’m jumis tu’sinigi bir - biri menen salistirilg’anda, jumis miynettin’ o’nimi degen juwmaqqa kelemiz. Sol sebepten onin’ san ha’m sipat ko’rsetkishlerin analiz qiliw mu’mkin.

Insan ku’sh - quwwatinin’ sarplaniw da’rejesi iskerlik tu’rine ha’m isletiletug’in miynet qurallarina baylanisli boladi. Sonday etip, eger miynet protssesin ta’riypleytug’in bolsaq, ol u’sh tiykarg’i bo’limdi o’z ishine aladi;

• 
  Shiyki zat materiali (miynet predmentleri);
  
• 
  Miynet qurallari
  
• 
  Janli miynet sariplari;
  

Miynet reduktsiyasi - quramali miynetti a’piwayi miynetge aylandiriw bolip tabiladi, bunnan maqset tu’rli quramali miynetge haq to’lew o’lshewlerin aniqlaw esaplanadi. Ja’miyet rawajlang’anlig’i menen quramali miynet u’lesi artip baradi. Bug’an sebep ka’rxananin’ texnika menen qurallaniw da’rejesi artqanlig’in, xizmetshilerdin’ mag’lumati ha’m rawajlaniwg’a qoyilatug’in talaplardin’ artqanlig’I esaplanadi.

Quramali miynet a’piwayi miynetten pariq etip, bir qatar qa’siyetlerge iye boladi;

• 
  Xizmetshinin’ ha’reketlerin rejelestiriw, analiz etiw, baqlaw ha’m muwapiqlastiriw siyaqli miynet funktsiyalarin orinlaw;
  
• 
  Xizmetshinin’ aktiv pikirlewin bir jerge toplawi ha’m aniq maqset penen umtiliwi;
  
• 
  Qararlar qabil etiw ha’m ha’rekettegi izshillik;
  
• 
  Xizmetshi organizminin’ sirtqi ta’sirlerge aniq ha’m tuwri aks - sado beriwi;
  
• 
  Tez shaqqan ha’m ha’r qiyli miynet ha’reketleri;
  
• 
  Miynet na’tiyjeleri ushin juwapkerlik;
  

Innovatsiya - innovatordi ba’sekishilerge salistirmali u’stinlikke eristiretug’in tavar yaki xizmetti joybarlaw, islep shig’ariw, satiw, satiwdan keyingi xizmet ko’rsetiwge jan’asha jandasiw. Innovatsiya - islep shig’ariw, o’nimler, xizmetler, basqariwda jaqsi sipat o’zgerislerin jaratiw lazim. Innovatsiyalar eki tu’rge bo’linedi. Bular: radikal ha’m evalyutsion.

Miynet mazmunin analiz etiw waqitinda miynet protssesinde to’mendegi funktsiyalar a’melge asiriliwi esapqa alinadi:

• 
  Za’ru’r miynet operatsiyalari sistemasinin’ maqseti ha’m oni tayarlaw menen baylanisli bolg’an logikaliq funktsiya;
  
• 
  Ja’riya etiwshilik funktsiyasi - islep shig’ariwshi ku’shlerdin’ jag’dayina baylanisli ra’wishte miynet qurallarin tu’rli usillar menen ha’reketke keltiriw ha’m miynet predmentlerine u’zliksiz ta’sir ko’rsetiw.
  
• 
  Belgilew ha’m baqlaw funktsiyasi - texnologiya protssesin, belgilengen da’stu’rdi orinlawdin’ bariwin gu’zetiw;
  
• 
  Ta’rtipke saliw funktsiyasi - berilgen da’sturdi du’zetiw og’an aniqliq kiritiw.
  

Miynetti sho’lkemlestiriw tu’sininiginin’ payda boliw tariyxina toqtalg’anda, a’lbette, bul ma’selenin’ tiykarshisi sipatinda F.Teylordin’ ati tilge alinadi. F.Teylor miynetti ilimiy basqariw ma’selesin a’meliy ta’repten tiykarlap bergen bolip, ol ekonomikada a’hmiyetli orin tutadi. Biraq, F.Teylor ko’zde tutqan pa’n tarawin ekonomikada ha’dden tisqari taraytirip qoyg’an. “Oqilonalastirish” atamasi arnawli pa’ndi tuwri ataw ma’selesin quramalastirdi, bul atama da’slep Germaniyada qollanilg’an bolip, keyinshelli ol belgili da’rejede basqa ma’mleketlerge de jayildi. Bul atama sol da’rejede aniq emes ha’m uliwma tu’sdegi mazmung’a iye, oni ha’r qanday jaqsilaniwg’a salistirmali qollaniw mu’mkin. Sonida aytiw kerek, rawajlang’an shet et ma’mleketlerinde ha’zirgi waqitta miynetti ilimiy sho’lkemlestiriw ya’ki miynetti sho’lkemlestiriw atamalari derlik qollanilmay atir.

Miynet iskerliginin’ tiykarlarina huquqiy, ma’nawiy - psixologiyaliq, ekonomikaliq ha’m sotsial tu’rleri belgili.

Paydalanilg’an a’debiyatlar;

1. 
   T.Jiemuratov, B.Qalmuratov, N. Beglenov, X.Qa’limbetov “O’ndiris menejmenti” oqiw qollanba. 2016.
   
2. 
   “O’zbekistanda innovatsion menejment strategiyalarin a’melge asiriw ta’jriybesi” ilimiy maqola. 2018.
   
3. 
   Internet materiallari;
   

www.wikipedia.uz

www.arxiv.uz

www.uza.uz