Mm-64-2 To’xtayev B. “Klaster” 1-Topshiriq

Naqd pulsiz aylanmalar – bu kredit muassasalarida ochilgan hisobraqamlar

yordamida pullarni hisobdan hisobga ko‗chirish orqali amalga oshiriladi.

Pul doimiy ravishda ―harakatda‖ bo‗ladi, bu harakat davomida juda ko‗plab

tovar va xizmatlarni sotish va sotib olish jarayonida bevosita ishtirok etib, sotuvchi

va sotib oluvchilarga xizmat qiladi. Xususan, pul o‗z harakati jarayonida bozordagi

talab va taklifdan kelib chiqqan holda tovarlar va xizmatlar bahosini belgilaydi, bu

pulning qiymat o‗lchovi, muomala vositasi va to‗lov vositasi funksiyalari orqali

amalga oshiriladi.

Pul vaqtinchalik hisob – kitoblar va aylanmalarda ishtirok etmagan vaqtda

jamg‗arma vositasi funksiyasini bajarish orqali, o‗zining sohibiga qo‗shimcha

daromad keltirdi va real iqtisodiyotda muhim rol o‗ynaydi.

Pul aylanmasi tarkibida naqd yoki naqdsiz hisob – kitoblar bilan amalga

oshirilayotgan to‗lovlar hajmining yuqori yoki pastligiga pulning barqarorligi,

milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligi va boshqa qator omillar ta‘sir qiladi.

Pulning aylanmasi mohiyatini yanayam chuqurroq aniqlash uchun uning

ob‘ekti va sub‘ektlariga e‘tibor berish maqsadga muvofiq. Pul aylanmasi

sub‘ektlari sifatida davlat va davlat muassasalari, Markaziy bank, kredit va moliya

muassasalari, mamlakat rezidenti va norezedentlari, korxona va tashkilotlarni

keltirish mumkin. Uning ob‘ekti esa tovar va tovarsiz operatsiyalar jarayonida

vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlar, ya‘ni aylanmalar hisoblanadi.

3-Topshiriq:To’lov tizimi va uning rivojlanish bosqichlari haqida nimalar bilasiz



Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim

omillaridan biri pul aylanishini to‗g‗ri va aniq tashkil qilishdan iborat, chunki bozor iqtisodiyoti tovar pul munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan chambarchas bog‗liqdir. Korxona va tashkilotlar o‗zlarining xo‗jalik faoliyati jarayonida doimo bir-birlari bilan aloqada bo‗ladilar. Ular o‗rtasida tovar ayirboshlash jarayoni pul va pulli hisob-kitoblar yordamida amalga oshiriladi.

Tovar ayirboshlashning o‗zi esa pul aylanishining moddiy asosi hisoblanadi, uning asosida boshqa pulli munosabatlar, jumladan, pensiya fondi, sug‗urta fondi, soliq idoralari, bank muassasalari bilan bo‗ladigan pulli mun osabatlar hamda banklararo to‗lovlar vujudga keladi.

Uncha qimmat bo‘lmagan kompyuter vujudga kelishi va internet xizmatlarining ommalashuvi electron to‘lovlarni amalga oshirishga sharoit yaratib berdi. Agar oldinlari siz hisob raqam bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirishingiz uchun pochta orqali chekni jo‘natisgingizga to‘g‘ri kelardi, hozirgi kunda esa bankning web-saytiga ulanib, bir nechta klaviaturani bosib va electron ko‘rinshda to‘lovni amalga oshirasiz. Siz nafaqat pochta xarajatlarini tejaysiz, balki kam vaqt va xarakat evaziga xisob raqamda to‘lovlar yoqimli jarayon sifatida shakllanadi. Bank tomonidan taklif etilayotgan electron to‘lovlar tizimi, sizni to'lovlarni amalga oshirish uchun setga ulanish zaruriyatidan ozod qiladi. Elektron to‘lovning qiymati chek qiymati bilan solishtirilganda ancha tejamli hisoblanadi va bahosi 1dollardan oshmaydi. Shuning uchun AQSHda electron to‘lovlar keng qo‘llaniladi. Shu qatorda amerikaliklar evropaliklardan ayniqsa skandaniviyaliklar orqada qolmoqda. Amerikaliklar dunyoda cheklardan keng foydalanuvchilar hisoblanadi. AQSHda yillik 100 mlrd. atrofida cheklar yoziladi va naqd pulsiz hisob kitoblarning 75 foizi qog‘ozda otkazilardi. Bu vaqtning o‘zida Evropaning ko‘pgina davlatlarida naqd pulsiz hisob kitoblarning uchdan ikki qismi electron shaklda amalga oshirilar edi. Finlandiya va Shvetsiya dunyoda electron bank hizmatidan eng ko‘p foydalanuvchilar hisoblanadi. Albatta, agarda finliyand yoki shved bolsa chek yozib berishdan ko‘ra o‘zining hisob raqamidan to‘g‘ri kompyuter yoki telefonidan to‘lovlarni amalga oshirishni afzal ko‘radilar

Ko‗pgina rivojlangan mamlakatlarda bank tizimlari iqtisodiyotning boshqa tizimlariga nisbatan kuchaytirilgan nazorat va tekshiruv ob‘ektlari hisoblanadi, chunki tijorat banklari o‗z mijozlari hisoblangan davlat tashkilotlari, tijorat korxonalari va xususiy shaxslarning manfaatlari himoyalanishi uchun javob beradi. Shu sababli davlat respublika bank tizimining barqarorligi, bu barqarorlik xuquqiy ta‘minlanishi va uning rivojlanishidan manfaatdordir. Respublika iqt isodiyotida davlat asosiy islohotchi bo‗lsa, bank tizimida esa bu vazifa Respublika Markaziy bankiga yuklatilgan. «Markaziy bank to‗g‗risida»gi qonunining, 3-moddasida ko‗rsatilgandek, Markaziy bankning asosiy vazifalaridan biri - respublikada to‗lovlarning samarali tizimini tashkil etish va ta‘minlashdan iboratdir.

4-Topshiriq:Plastik karta orqali hisob-kitoblar qanday amalga oshiriladi

Mamlakatimizda bozor munosabatlarining taboro takomillashib borishi tijorat banklari tomonidan ko‗rsatilayotgan bank xizmatlarining turlarini o‗paytirmoqda. Xuddi shunday bank xizmatlaridan biri bu plastik kartochkalar bilan amalga oshiriladigan hisob – kitoblar hisoblanadi. Bank plastik kartochkalar hozirgi kunda jahonning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida keng qo‗llanilib, aholining ishonchiga sazovor bo‗lgan qulay, samarali va ishonchli to‗lov vositasi hisoblanadi. Plastik kartalar asosida hisob-kitoblar tizimining rivojlanishi nafaqat aholi, balki butun bir mamlakatning milliy iftixori bo‗lgan milliy valyutaning qadrsizlanishining oldini oladi, mamlakat pul-kredit tizimi bir tekisda rivoj topishining ishonchli vositasi bo‗lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda mamlakatimizdagi barcha tijorat banklarining plastik kartochkalari bo‗lib, ular orqali naqd pullarni bankomatlardan olish va savdo shaxobchalarida foydalanish mumkin. Plastik kartochkalar asosan aholi o‗rtasida qo‗llanilib, naqd pulga bo‗lgan talabni kamaytirish, olib yurishdagi qulayligi, vaqtincha foydalanmasdan turgan mablag‗larni daromad keltirish kabi ijobiy jihatlari mavjud. Plastik kartochka - harid qilingan tovar va ko‗rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisob-kitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to‗lov vositasidir. Plastik kartochkalarning eng muhim xususiyati shundan iboratki, ular o‗zaro hisob-kitoblarni amalga oshirishda ma‘lum axborotlar to‗plamini o‗zida saqlashi mumkin. Plastik kartochkalardan foydalanganda, kartochka egasining xotirasida bank hisobvarag‗ning joriy holati, barcha qilingan haridlar va ko‗rsatilgan xizmatlar amalga oshirilgan to‗lovlar to‗g‗risidagi ko‗pgina ma‘lumotlarni ushlab turish zarurati bo‗lmaydi. Plastik kartochkaga ega bo‗lgan holda, maxsus uskuna yordamida pul mablag‗larining holati va ularni harakatlanishi to‗g‗risidagi barcha ma‘lumotlarga bir necha soniya ichida ega bo‗lish mumkin. Plastik kartochkalarga ―O‗zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‗g‗risida‖ 2465 sonli Nizomda plastik kartochkalarga quyidagicha izox berilgan: ―Bank plastik kartochkalari — bank tomonidan emissiya qilingan, personalizatsiyalangan, to‗lov vositasi sifatida ishlatiladigan va o‗z saqlovchisiga bank hisobvarag‗idagi mablag‗lari doirasida operatsiyalarni, jumladan, hisobvaraq orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni (to‗lovlarni) amalga oshirish, undan naqd pul mablag‗larini va bank kreditini olish imkonini beruvchi bank plastik kartasi. Bank plastik kartochkalaridan jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan naqd pulsiz hisob-kitoblarda, shuningdek naqd pul beradigan shoxobchalar va bankomatlardan naqd pul mablag‗larini olishda foydalaniladi.

Haqiqatda plastik kartochka harid qilingan tovar va ko‗rsatilgan xizmatlar uchun naqd pulsiz hisobkitoblarning zamonaviy, ishonchli va qulay to‗lov vositasidir.Kartochkalar unga ma‘lumot yozish, ya‘ni kiritish usullariga ko‗ra embossirlangan (ma‘lumotlar kuchli bosim bilan yoziladi), grafikli yozish, shtrix kod bilan ifodalash, magnit lentaga yozish va chipli turlarga bo‗lish mumkin. Kartochkalarning o‗zi qanday maqsadga foydalanishga ko‗ra bir necha turga bo‗linadi:- Identifikatsiya kartalari. Ular kartochka egalarini identiftkatsiyalash, ya‘ni biror binoga kirishga yoki biror uskunada belgilangan operatsiyalarni amalga oshirishga ruxsat beradi.

- Klub yoki diskont kartalari. Ushbu karochkaga ega bo‗lgan shaxslar uning emitentlari bo‗lgan klub yoki savdo tarmog‗ining xizmatidan foydalanishda, tovarlarni xarid qilishda ma‘lum imtiyozlarga ega bo‗ladilar.

- Bank kartalari. Bularga biz yuqorida ko‗rib o‗tgan to‗lov vositalari bo‗lgan, banklar tomonidan emissiya qilinadigan plastik kartochkalar kiradi. Biz ushbu magistrlik dissertatsiyasida aynan bank kartalari haqida so‗z yuritamiz.Bank plastik kartochkasi - bu personallashtirilgan to‗lov vositasi bo‗lib, u foydalanuvchiga tovar va xizmatlarga naqd pulsiz haq to‗lash, bankomat va bank bo‗limlaridan naqd pul olish imkoniyatini beradi.

Hisob-kitoblarni amalga oshirish imokniyatiga ko‗ra plastik kartalar debet va kredit kartalarga bo‗linadi:

- Kredit kartochkalar. Bunda foydalanuvchilar tovar va xizmatlarni kreditga olishda va kassa qarzini olishda kredit liniyasidan foydalanishadi. YA‘ni tovar xarid qilayotganda mijozning hisobraqamidagi pul mablag‗i etmasa, bank unga ma‘lum limit doirasida kredit beradi. Kredit ma‘lum muddat mobaynida so‗ndirilishi kerak. Kreditni mijoz karta hisobvarag‗i ochish chog‗ida qo‗ygan sug‗urta depozitidan yoki kartochka egasi naqd pul qo‗ygan yoki pul o‗tkazgan hisobvaraqdan pul o‗tkazib so‗ndirishi mumkin.