Moddalarning zichligi texnologik ma sulotning sifatini

Moddalarning zichligi texnologik ma^sulotning sifatini,
baʼzi z^ollarda esa tarkibini z^am xarakterlovchi asosiy para-
metrlardan z^isoblanadi. Zichlikni avtomatik ulchash асбоб­
lar kimyo, ozits-ov^at va boshsa sanoat tarmotslaridagi bir
sator jarayonlarni kompleks avtomatlashtirishdagn mu\im
elementlardandir. Masalan, buglatuvchi surilmalar, абсор­
ber, distillyasion, rektifikatsion va boshsa uskunalarni назо­
rat 1 \ilish ,\amda boshsarish zi ch l i k l a r p n i n g u zluksiz ulchab
turilishini talab siladi. Baʼzi ishlab chitsarishda suyuslik-
larning zichligi erigan modda konsentratsiyasini aniklash mats-
sadida ulchanadi.
Modda massasining z^ajmiga nisbati zichlik deyiladi, yaʼni
bu yerda r — zichlik, kg/m3; t — moddaning massasi, kg; V — moddaning x.ajmi, m3.
Suyuklikning zichligi temperaturaga boglits va normal (20°С
temperaturada suyidagi formula bilan sisoblanadi:
R yu = P t P — R ( 2 0 — 0 1 . ( 6 .3 0
bu yeda pt — suyuklikning ish temperaturasidagi zichligi, kg/.m3; р— suyuslik z^aj
miy issitslik kengayishining urchacha koeffitsiyent1/0^. I —суюкликнинг tempera
turasi, °S.
Sanoatda suyuklikning zichligini ulchash uchun salsovichli
vaznli, gidrostZtik va radioizotopli zichlik ulchagichlar eng
kup sullaniladi.
Salsovichli zichlik ulchash asboblari
K>alsovichli zichlik ulchagichlarda arximedning salsovichga
taʼsir etuvchi itarib chitsaruvchi kuchining suyuslik zichligiga
boglitsligidan foydalaniladi. B u asboblar suzib yuruvchi va
batamom chukadigan salsovichli buladi. Birinchi tur asbob-
larda zi ch l i k n i ulchash sifati salsovichning chukish chutsurli-
giga boglits buladi. Ikkinchi tur asboblarda salsovichning
chukish chutsurligi uzgarmaydi. Fatsat uning itaruvch kuchi улча­
nadi, bu kuch esa suyuklikning zichligiga proporsional buladi,
204
Brinchi tur zichlik ^lchagichlarda
salsovichning ogirlik kuchi salso-
vichga zichligi r bulgan, текширила­
yotgan mutsit tomonidan, sam suyuslik
yuzasida bulgan zichligi r0 bulgan
muz^it tomonidan (6.32- rasmga sa-
rang) taʼsir etadigan itaruvchi kuch
bilan muvozanatlashadi. K,alsovich
muvozanatda turganida itaruvchi kuch
salsovichning ogirlik kuchiga teng
buladi. Bunda tekshirilayotgan muz^it
zichligining z^ar bir siymatiga sal-
^ovichning maʼlum botish chutsurligi
mos keladi. Ixtiyoriy shakldagi sal-
kovichga taʼsir etuvchi itaruvchi kuch
Arximed sonuniga kura anitslanadi:
^ x = Royo J S(x)dx+ r g ( 5 (x) dx (6.31) h—x 0 ( bu yerda r„ — suyuslik ustidagi mu.\itning zichligi; g— erkin tushish tezlpnishi;
r — kal^ovichning pastki sismi bogirilgai suyuslikiing zichligi; S — salsovich
kesimiiing yuzi h — salsovichning balandligi; х— salkrvichning suyusdikka бо­
tish sat>;i.
Uzgarmas kesimli salsovich uchun
F M= Pog Sh + (jp — P0)gSx (6-32)
Agar suyuslik ustida x,avo bulsa, u z^olda r0 = 0. Unda umumiy
xolda
F (x) = p-g] S wdx (6.33)
o
Uzgarmas kesimli kalkovich uchun itaruvchi kuch ifodasi ,uyidagn
kurinishda buladi
F = pg-Sx (6.34) 6.32- rasmda suzib yuruvchi salsovichli zichlik ulchash asbo-
bining prinsipial sxemasi kursatilgan. Asbob salsovich 2,
ulchash idishi 1 dan iborat. Suyuslik asbobga tarnoye 3 orsali
kslib, tarnov 4 orsali chitsib ketadi. Osimning tezligi дои­
miy kesimli drossel 5 yordamida anitslanadi. Plastinalar 6
kalsovichni uyurmalardan satslaydi.
Suyuslik zichligining uzgarishi salsovich va u bilan boglits
bulgan uzak 7 ning siljishiga olib keladi. Uzak дифферен­
sial — transformator uzgartkich galtagida siljiydi. Икки­
lamchi (kursatuvchi yoki sayd siluvchi) asbob zichlik birligida
darajalanadi. Temperaturaning kompensatsiyasi ikkilamchi
asbobning ulchash sxemasiga ulangan sarshilik termometri
yordamida amalga oshiriladi. Zichlik ulchagichlar korroziyaga
g
s
_ J J
L -K ! ch
6 .3 2 - rayem. Suzib yuruvchi
^chlsovichli zichlik ulchlgich-ni ig sxeilsi.
\
205
RSPMPa
6. 33- rayem. Chukadigan syalkovichli lnevmagik uzgartkichli зич­
lik ulchagichsing sxemasi.
chidamli materiallardan tayyorlanib, agressiv suyusliklar
zichligini ulchashda z^am ishlatilishi mumkin.
Oralitsdagi uzgartkichning turiga sarab zichlik ulchagich
elektrik yoki pnevmatik unifikatsiyalangan chitsish signaliga
ega bulishi mumkin. щ
6.33- rayemda salsovichi batamom chukadigan zichlik ulchagich-
ning prinsipial sxemasi kursatilgan. Bu asbobda pnevmatik
uzgartkich ishlatilgan. Ventil yoki boshsa toraytirish suril-
masi z^osil silgan bosimning pasayishi taʼsirida suyuslik
truba 13 dan z^alsa tatseimlagich orsali ulchash kamerasi 1 ga
keladi va chitsarma trubkalar yordamida truba 14 dan suvur-
ga uzatiladi. Suyuslikning bunday yunalishi otsim tez-
ligining salsovich 2 ga kursatilgan taʼsirini yutsotadi. K,al-
sovich sharikopodshnpnikda turgan va zichlovchi silfon 10 dan
utadigan koromislo uchiga urnatilgan. Koromislo posangi I
orsali muvozanatlashadi. Posangi shunday rostlanganki, sal-
sovich eng kichik zichlikka ega bulgan (ulchash asbobining pastki
chegarasi) suyuslikda pastga siljiy boshlaydi. Zichlik k^pa-
yishi bilan salsovich kupayuvchi, itaruvchi kuch taʼsirida kuta-
riladi va sistemadagi muvozanat buziladi. Pnevmatik узгарт­
kich yordamida muvozanat saytadan tiklanadi. Buning uchun
asbobga filtr, reduktor va drossel 7 orsali z^avo узлук­
siz kelib turadi va soplo 6 bilan koromislo 3 uchiga урна­
tilgan tusits 5 orasidagi zazordan chitsib ketadi. ^alsovich
k^tarilganda, t^sits soplo tomon siljiydi, natijada soplodan
sitsilgan z^avoning atmosforaga chitsishi kamayadi va membra-
nali suti 8 da z^avo bosimi oshadi. Bunda membranadan ita-206
ruvchi richag 9 ga uzatiladigan kuch oshadi va rolik 4 orsali
koromisloning ung uchi yusoriga kutariladi, natijada tusits
soplodan uzotslashadi. Membranaga taʼsir etgan ^avo bosimi
kalkovichning itaruvchi kuchiga proporsional bulib, suyuslik
zichligining ulchovi ^isoblanadi va ikkilamchi asbob 12
orsali ulchanadi. Ulchashning pastki chegarasi (50 k G / m 3) рост­
lagich posangisi 11 ni siljitish yuli bilan rostlanadi.
Ulchashning yusorigi chegarasi va diapozoni salsovich ^amda
membrana gabaritlariga yoki ularning koromislo utsiga нис­
batan burilish masofasiga boglits. Asbobdan utgan savo sarfi
uzgarmas kesimli drossel 7 yordamida anitslanadi.
Batamom chukadigan salsovichli zichlik ulchagichlarning tur-
li-tuman konstruksiyalari mavjud. Ular bir-biridan salso-
vichining konstruksiyasi, muvozanatlovchi surilma, kursatish-
larni masofaga uzatuvchi mexanizmning konstruksiyalari, авто­
matik temperatura kompensatsiyasi usuli va boshsalar bilan
fars siladi.
Kimyo, ozits-ovsat va boshsa sanoat so.^alarida keng tarsal-
gam zichlik ulchagichlar bir-birlaridan salsovichning shakli,
kursatishlarni masofaga uzatish usuli buyicha fars siladi.
Kalsovichli asboblar 1000...1400 kg/m3 diapazondagi suyuslik
zichligini ± 2 % anitslik bilan ulchaydi.
Vaznli zichlik ulchash asboblarining ishlash prinsipi назо­
rat silinayotgan suyuslikning maʼlum bir doimiy ^ajmining
vaziini uzluksiz tortib turishga asoslangan. Toza suyusliklg
zichligi ulchashdan tashsari vaznli zichlik ulchagichlar суспен­
ziya va tarkibida sattits moddalar bulgan suyusliklar зичли­
gini ulchashda ^am ishlatiladi.
6.34- rasmda pnevmatik uzgartkichli vaznli zichlik ulchagich-
ning prinsipial sxemasi keltirilgan. Suyuslik rezina tarnov
va metall silfoplari 6 bulgan sirtmotssimon truba 1 dan
utadi. Sirtmotssimon trubka pnevmo ^zgartkichining tusigi 2
bilan boglits. Suyu^lik zichligi oshganda sirtmsssimon trub-Vaznli zichlik ulchagichlar
/
6. 34- rayem. Pnevmatik uzgartkichli vp-znli zichlik ulchagichniig sxemasi.
6. 35- rayem. Membrana- vaznli
zichlik ulchagichniig sxemasi.
kaning vazni ortadi va u pastga ^arakatlanadi, soplo 3 bila)
t^sits 2 orasidagi zazor kichrayadi, uzgartkichdagi bosim ku t!
riladi. Unifikatsiyalangan pnevmatik signal kuchaytirgich 3
orsali silfon 5 ga uzatiladi (teskari alotsa). Silfondap
bosim suyuslik zichligining uzgarishiga proporsional uzga|
radi va shkalasi zichlik birligida darajalangan ikkilamch!
asbob bilan ulchanadi. Asbob suyuslikning zichligini sirtmoS
simon trubka tuldirilayotgan paytdagi amaliy temperaturad!
ulchaydi.
Vaznli zichlik ulchagichlarning afzalligi trubka kesimi
ning doimiyligi va trubkadan suyuslikning katta tezlikd)
utishidir. Bu esa suyuslik tarkibidagi sattits jismlarnin]
trubka tubiga (devorlariga) chukishiga yul suymaydi. Sano
atda 500...2500 kg/m3 ulchash chegaralariga muljallangan vazil]
zichlik ulchagichlar chitsariladi. Ulchashdagi asosiy xatolsh
± 2%.
6.35-rasmda Toshkent oliy utsuv yurtlarining xodimlar!
ishlab chitssan zichlik ulchagichning sxemasi keltirilgan.
U korpus va ulchash asbobi 2 dan iborat. Korpus nazorat
silinayotgan suyuslik solingan kamera 3, bufer suyuslik bila!
tuldirilgan oralits kamera 4 va pnevmouzgartgich rolin!
uynaydigan kamera 5 dan iborat. Zichligi ulchanayotgan suyus
lik kamera 3 ga kirish shtutseri 6 orsali tuxtovsiz keli<
turadi va undan chitsish shtutseri 7 orsali chitsib ketadi, 63
esa kamerada suyuslikning bir sat^da turishini taʼminlaydi
Oralits kamera 4 idish 3 tubi 8 ning siljishini kuzatits
uchun muljallangan, u bikr markazli elastik membrana 9 da!
iborat, markaz kamera 4 ning tubida urnatilgan. Kamera «
soplo 10 bilan ji^ozlangan. Sitsilgan .^avo truba 11 orsal!
kamera 5 ga doimiy drossel 12 orsali kiradi. Membrana I
ning bikr markazi soplo 10 ning tusigi rolini uynaydi. МеМ'
brana 8 ning suyuslik vazni (zichligi) ga boglits bulgan sil
jishi oralits kamera 4 orsali membrana 9 ga beriladi, b)
membrana siljib soplo 10 ni berkitadi. Kamera 5 dagi ^avs
bosimi ulchash asbobi 2 yordamida nazorat silib turiladi bj
suyuslikning zichlik ulchovi bulib xizmat siladi.
Membrana-vaznli zichlik ulchagich ulchash sezgirligi vg
anitsligini oshirishga imkon beradi.
Gidrostatik zichlik ulchagichlar
Gidrostatik zichlik ulchagichlar uzgarmas balandlikdagn
suyuslik ustunining bosimini ulchash uchun xizmat siladi.
Gidrostatik zichlik ulchagichlar keng tarsalgan, chunki bu
asboblar sodda tuzilgan va analiz silinayotgan suyuslikka
Urnatiladigan datchiklar^a ^arakatlanadigan sismlar yuts
Ularning ishlash prinsipi suyidagicha. Suyuslik sirtiga nis-
batan N chutsurlikdagi R bosim suyidagicha ifodalanadi:
208
R = r g - H (6.35)
bu yerda r — suknupikiing zichligi, kg/m3; g — orirlik kuchnning tezlaiishi, m/s2.
Suyuslik ustunining balandligi N uzgarmas bulsa, bosim
R suyuslik zichligining ulchovi buladi. Gidrostatik zichlik
^lchagichlarda suyuslik ustunining bosimi, odatda, suyuslik
orasidan inert gaz (^avo) ni uzluksiz ^aydab ulchab turiladi.
Bu gaz (^avo) ning bosimi suyuslik ustuni bosimiga пропор­
sional (pezometrik zichlik ulchagichlar). Suyuslik ustunining
bosimini bu usulda ulchash kursatishlarni masofaga uzatish
imkoniyatini beradi. Xaydaladigan inert gaz suyuslik хусуси­
yatlariga kura tanlanadi. ^aydaladigan gaz sarfi katta bul-
may, doimiy bulishi shart, chunki sarfning uzgarib turishi
ulchashda sushimcha xatoliklarga olib kelishi mumkin.
Odatda, suyuslikning turli balandlikdagi ikkita ustuni-
dagi bosimlar farsi ^lchanadi (differensial usul). Bu esa
ulchanayotgan zichlikning anitsligiga taʼsir kursatadigan sat^
uzgarishlarini yutsotadi, (6.35) formuladan
P t — R 2 = (Hlt— H2)pg yoki D/\ = DYa.r-2 (6.36)
bu yerda P j va R2 — yeuyuslik ustunlariiing bosimi, Pa; Nx ve N » — suyu^lik
ustuilari sat.\ining bilandligi, m.
^avo (inert gaz) uzluksiz ^aydaladigan pezometrik Диф­
ferensial ikki suyuslikli zichlik ulchagichda (6.36- rayem)
tekshirilayotgan suyuslik idish 1 dan uzluksiz otsib utadi, bu
idishda suyuslik satzdo дои­
miy satslanadi. Doimiy sats-
li idish 2 maʼlum zichlikli
etalon suyuslik bilan tuldi-
rilgan buladi. Inert gaz nay-
cha 3 orsali tekshirilayotgan
suyuslik satlami orsali ута­
di va asbobdan chitsib ketadi.
Xuddi shu inert gaz naycha 4
orsali etalon suyuslik sat-
lamidan utadi, keyin sushim-
cha naycha 5 orsali текшири­
layotgan suyuslikning maʼlum
satlamidan utib asbobdan чи­
kadi.
Pezometrik naychalarning
^kish chutsurligi va et'alon
suyuslikning zichligi maʼlum
bulsa, differensial мано­
metr 6 ning k^rsatishlari
tekshirilayotgan suyuslik zich-
liginnng ulchovi buladi.