modul. Uliwma ekologiya sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

Ekologiyalıq bankrottıń aldın alıw - ábiyiy resurslardan únemli paydalanıw, qorshaǵan 
ortalıqtı pataslanıwdan saqlaw hám demografiyalıq mashqalalardı sheshiw menen tikkeley 
baylanıslı. Pán-texnika revolyutsiyası urbanizatsiya protsessiniń jedellesiwine de alıp keldi. 
Urbanizatsiya degende qalalar salmaǵınıń artıwı, qala turmıs táriziniń keń jayılıwı túsiniledi. 
Házirde jer júzi xalqınıń yarımınan aslamı qalalarda jasamaqta. Xalıq, sanaat hám transport tıǵız 
jaylasqan qalalar biosfera pataslanıwınıń tiykarǵı derekleri esaplanadı. Iri qalalardı hárekettegi 
vulkanlarǵa uqsatsa boladı. Olar hár kúni qorshaǵan ortalıqqa mıńlap tonna zıyanlı birikpeler, 
patas aǵımlar, qattı shıǵındılar, jıllılıq shıǵarıp turadı. Qalalarda xalıqtıń keselleniw dárejesi 
joqarı esaplanadı. 
Ózbekstan xalqınıń 60

qalalarda jasaydı. Insan kúndelik ómir talapların qandırıw ushın 
tábiyattı ózgertiredi hám onnan paydalanadı. Tábiyattı paydalanıw áhmiyetli siyasiy 
ekonomikalıq mashqala esaplanadı. Tábiyiy resurslardan paydalanıw, ortalıqtıń pataslanıwı
mámleketler aralıq kelispewshilik, hátteki urıs háreketlerin keltirip shıǵarıw da múmkin. 
Tábiyattan paydalanıw talablarınıń buzılıwı úlken ekonomikalıq zıyan keltirmekte. 
Jer astı baylıqlarınıń israpkershilik penen ózlestiriliwi nátiyjesinde úlken maydandaǵı 
ónimdar jerler jaramsız jaǵdayǵa túsken. Suw, hawa, topıraq pataslanǵan. Shólge aylanıw, shor 
basıw protsessleri tezlesken. Aral teńiziniń quruwı, Aral boyı mashqalaları, jáne kóplep 
ekologiyalıq mashqalalardı keltirip shıǵarmaqta. Ózbekstanda túrli keselliklerdiń kóbeyiwi hám 
qorshaǵan ortalıqtıń pataslanıwı ortasında tikkeley baylanıslar baqlanbaqta. 
Insannıń den sawlıǵı sotsial faktorlardan tısqarı kóp tárepten qorshaǵan ortalıqtıń 
ekologiyalıq jaǵdayına da baylanıslı. Tábiyiy ortalıq qánshelli taza, hawa, jer ústi hám jer astı 

---

suwları, topıraq, ósimlik, haywanat dúnyasınıń tazalıq dárejesi tábiyiy normada bolsa, insan 
salamatlıǵı da sonsha bekkem boladı. Sonda ǵana adam organizmi tısqarıdan tosattan bolatuǵın 
ayırım tásirlerge shıdam bere alatuǵın hám qarsı gúrese alatuǵın dárejede rawajlanadı.
Bizde qolaysız ekologiyalıq jaǵdaylar túrli keselliklerdiń jayılıwına alıp kelmekte. Yu. 
Shodimetov (1994) tıń aytıwınsha Ózbekstanda keyingi 15 jılda (1976-1990) úlken jastaǵı xalıq 
hám balalar arasında ulıwma awırıwǵa shalınıw (hár 10 mıń adam esabınan) úzliksiz ósip 
barǵan. 
1991-jılǵa qaraǵanada 1993-jılda sanaatı rawajlanǵan hám transport háreketi kúshli bolǵan 
qala hám awıllarda adamlardıń keselliklerge shalınıwı ádewir kóp bolǵan. Bularǵa mısal qılıp: 
Ferǵana, Andijan, Almalıq, Chırchıq, Tashkent qalaları, Sarıasiya, Xorezm walayatları hám 
Qaraqalpaqstan Respublikasın ayrıqsha kórsetiw múmkin. Respublikadaǵı sanaat kárxanalarınıń 
hawa, suw, topıraq ulıwma qorshaǵan ortalıqtı bılǵaw derekleri bolǵan. 
Xalıq salamatlıǵın saqlawda qala hám awıllarda kanalizatsiya tarmaqları menen 
támiyinlengenlik te áhmiyetli orın tutadı. Kanalizatsiya diziminiń bolıwı xalıq jasaytuǵın jerlerde 
jer astı hám jer ústi suwlarına kanalizatsiya shıǵındıları aralasıwınıń aldın aladı. Professor 
Yu.Shodimetovtıń talıqlawı boyınsha, respublikamızdıń ayırım jerlerinde tábiyiiy ortalıqtıń 
pataslanıwı aqıbetinde, ásirese awıllıq jerlerinde 14 jasqa shekem bolǵan balalarda temir zatı 
jetispeytuǵın kemqanlıq, tuberkulez keselligi hám joqarı dem alıw jollarına mikroblar otıratuǵın 
kesellikler tez-tez ushırasıwı baqlanbaqta. 
Mineral tóginler diyxanshılıqta keń kólemde qollanıladı. Bulardıń ishshinde eń qáwiplisi -
ammiaklı selitra esaplanadı. Ol kóbirek palız eginlerine isletiliwi aqıbetinde olardıń quramında 
salıstırmalı kóbirek ushıraydı. Qániygelerdiń anıqlawınsha, nitratlar bakteriyalar tirishilik 
iskerliginde qáwipli esaplanǵan nitritlarǵa shekem qaytarılıwı múmkin. Nitratlar ekilemshi 
aminler menen reaktsiyaǵa kirisip, nitrozaminlerge shekem aylanadı. Dúnyadaǵı ilimpazlardıń 
ilimiy-izertlew jumısları esaplanadı. Resublikada sawalıwı qıyın bolǵan bul kesellik penen 
awırǵan nawqaslardıń sanı úzliksiz tárizde artıp barmaqta. Rásmiy maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda 
sońǵı 10 -jılda bul keselliku 17

ke kóbeygen. 
Azot nitratı menen toyınǵan palız ónimleri azıqlıq hám biologiyalıq qunın azaytıradı, 
olardıń saqlanıw múddetin qısqartıradı. Mırzashól qawınları úlken, sulıw, tasbasar hám iri qılıp 
jetistiriledi, biraq bazarlarda 3-4 kún arasında aynıp, shiriydi, suw bolıp aǵıp ketedi. 
Qawında múmkin bolǵan nitrattıń muǵdarı hár kg ǵa 60 mg nan aspawı lazım. Aral 
boyında ámelge asırılǵan jalpı meditsina kórigi (3 mln. nan aslam xalıq tekseriwden ótkerilgen) 
xalıqtıń kóbirek qızılóńesh raki, qan hám qan payda qılıwshı aǵzalar júrek-qan tamır dizimi, 
nerv, kemqanlıq hám basqa kesellikler menen awırǵanı anıqlanǵan. Buǵan tiykarǵı sebep 

---

Amudarya suwınıń pataslanǵanlıǵı, suw quramında túrli pestitsidlar, erigen mineral tóginler, neft 
ónimleri hám basqa organikalıq birikpelerdiń bar ekenligi esaplanadı. 
Házirde Aral boyı xalqınıń taza ishimlik suwı menen támiyinlew barısında talay ǵana 
jumıslar ámelge asırılmaqta. Nókis hám Úrgenish qalalarına diametri trubalar jatqızıldı hám olar 
arqalı kóp muǵdarda taza ishimlik suwı jiberilmekte. Xalıqtı taza ishimlik suwı menen 
támiyinlew menen awıllıq jerlerde kóp ǵana keselliklerdiń keskin azayıwına erisilmekte. 
Házirgi waqıtta tiri organizmler - ósimlik, haywanat dúnyası hám adamnıń qorshaǵan 
ortalıq penen múnásibetleri ilim hám texnika tsivilizatsiyasınıń jedellesiwi sebepli barǵan sayın 
keń kólemde júz berip, aldınǵı tábiyiy teń salmaqlılıq ayırım jaylarda buzılıw aldında, ayırım 
úlkelerde bolsa ol pútkilley buzılıp, qáwipli hátteki keskin ekologiyalıq jaǵdaylar ushıraspaqta. 
Insan iskerligi tásirinde biosferanıń ózgeriwi úlken tezlik penen barmaqta. V.I.Vernadskiy 
tárepinen insan jer aylanısınıń kórinisin ózgertiwde úlken geologiyalıq kúsh sıpatında júzege 
kelgenin aytıp ótken edi. Insannıń tábiyiy protsesslerge áne usınday múnásiybette bolıwı 
nátiyjesinde XX ásirdiń ortalarında ekologiyalıq mashqalalar júdá háwij alıp ketti. 
Demek, ekologiyalıq mashqala degende insannıń tábiyatqa kórsetip atırǵan tásiri menen 
baylanıslı halda tábiyattıń insanǵa keri tásiri, yaǵnıy onıń ekonomikasında, tirishiliginde, xojalıq 
áhmiyetine iye bolǵan protsessler, tábiyiy hádiyseler menen baylanıslı (tábiyiy daǵdarıslar, 
klimattıń ózgeriwi, haywanlardıń massalıq kóship ketiwi hám basqalar) hár qanday hádiyseni 
túsinemiz. 
Ekologiyalıq mashqalalardı úsh toparǵa ajıratıw múmkin: 
1. Jergilikli (lokal) 
2. Regionallıq (regional) 
3. Ulıwma planetalıq (global) 
Ayırım iri qalalar, sanaat orayları, ayrıqsha rayonlarda – jergilikli, Aral boyı, Chernobil -
Regionallıq, Ozon tesikleri mashqalası, shorlı hám kislotalı jawınlar, shorlanıw protsessi, Aral 
boyı, dúnya okeanınıń pataslanıwı sıyaqlı - ulıwma planetalıq ekologiyalıq mashqalalar 
esaplanadı. 
Jer júzinde ekologiyalıq jaǵdaylı zonalardıń keskin kóbeyiwi ulıwma planetialıq 
ekologiyalıq bankrot qáwpiniń real ekenligin kórsetedi. Eger keyingi 30-40 jıl ishinde 
ekologiyalıq mashqalalardı sheshiw ushın barlıq zárúr sharalar kórilmese ekologiyalıq bankrot 
bolıwı sózsiz.