Moliya bozorining rivojlanishi moliyaviy siyosat va real moliyaviy imkoniyatlar

Moliya bozorining rivojlanishi. moliyaviy siyosat va real moliyaviy imkoniyatlar
Moliya bozari - bu bozor moliya resurslari, ya'ni pul va pulga tenglashtirilgan qog'ozlar bozoridir va shu bilan bir qatorda, moliya tizimini ajrnlmas qismi hisoblanadi. Bunda oldi-sotdi qilinadi, pul mablag'larining talab va taklifga qarab, erkin harakati ta'minlanadi. Moliya bozorida firmalar, moliya muassasalari, davlat va aholi qatnashadi. Moliya bozori keng ma'noda pul bozori, kapital bozori, investitsiya bozori, qimmatli qog'ozlar bozori, valuta bozori, sug'urta bozori va boshqalami birlashtiradi. Moliya bozori va ularga faoliyat ko'rsatadigan muassasalari mamlakatning moliya tizimini tashkil qiladi.
Moliya siyosati – bu davlatning iqtisodiy siyosatini tarkibiy qismi bo‘lib, moliyaviy resurslarni (manbalarni) jalb etish, ularni taqsimlash, ishga solish va foydalanishga davlat orqali yo‘naltirilgan barcha chora-tadbirlar yig‘indisidir. Moliya siyosatining muhim vazifasi – u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejasini yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. Lekin moliya siyosatini faqat iqtisodiy siyosatga bog‘lash mumkin emas. Moliya siyosati – bu moliyaviy munosabatlar sohasida davlatning mustaqil faoliyat ko‘rsatadigan sohasi. Moliya siyosati mustaqil xususiyatga ega bo‘lish bilan bir vaqtda davlatning har qanday istalgan ijtimoiy faoliyatni amalga oshirishi uchun xoh ijtimoiy, xoh iqtisodiy xoh xalqaro munosabatlar olib borishida muhim vositadir. Moliya siyosatining asosiy vazifalari quyidagilar:
– birinchidan, moliyaviy resurslarning hajmini va ulardan foydalanish samaradorligini oshirish. Moliya siyosati ko‘zda tutayotgan tadbirlarni, ular bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni real mavjud bo‘lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishiga erishishi kerak. Shuningdek, ajratilayotgan har bir so‘mlik resursdan maksimal darajada samaraga erishishni ta’minlash;
– ikkinchidan, moliyaviy resurslarning taqsimotida optimal nisbatlarni belgilash, ulardan oqilona foydalanish. Moliya siyosatining bu vazifasi korxona daromadlarining davlat ixtiyoriga o‘tishining oqilona shakllarini belgilash, aholining davlat daromadlarini shakllantirishdagi hissasini to‘g‘ri belgilash, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalari o‘rtasidagi taqsimlash mutanosibliklarini optimallashtirish yo‘llari bilan bajariladi;
– uchinchidan, muhim va murakkab vazifasi, tegishli moliya mexanizmini ishlab chiqish, iqtisodiy siyosat belgilab bergan rivojlanish yo‘nalishlarini ta’minlash maqsadida uni takomillashtirish. Moliya siyosatining samaradorligini belgilash uchun jamiyatning ehtiyoji qanchalik qondirilganligi, qo‘yilgan maqsadlar va vazifalar amalga oshirilganligi baholanishi lozim.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlaridan (yо‘nalishlaridan) yana biri pul siyosatidir. Agar muomaladagi pul miqdori tovarlar massasi miqdoriga (pulning aylanish tyezligini hisobga olgan holda) mos kyelmasa, pul massasining yetmagan qismi qog’oz pullar (pullarning surrogati) hisobidan yoki xorijiy valYuta hisobidan tо‘ldiriladi (tiklanadi). Va aksincha, agar pul massasi unga bо‘lgan talabdan ortiq bо‘lsa, yo pul massasining mamlakatdan chyetga chiqishi (oqishi) yoki milliy valYutaning qadrsizlanishi sodir bо‘ladi.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro moliya bozorining segmentlari tadrijiy ravishda muayyan bosqichlarda shakllangan. Mazkur bozor taraqqiyotining oxirgi bosqichida fond segmenti va xalqaro derivativlar bozorlari jadal rivojlangan.
Zamonaviy xalqaro moliya bozorining rivojlanish tendentsiyalari quyidalarda namoyon bo’ladi:
1. Moliya bozori barcha sektorlarining jadal sur’atlarda rivojlanishi bilan birga kechayotgan baynalminallashuv va globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi;
2. Transmilliy kompaniyalar, banklar va global moliya muassasalari, shuningdek, alohida davlatlar va davlatlar guruhlari o’rtasidagi xalqaro raqobatning kuchayishi;
3. Chegaralarni oshib o’tadigan moliyaviy oqimlarning yuqori sur’atlarda harakatlanishi va moliya bozorining tuzilmaviy sektorlari o’rtasidagi aloqadorlikning oshishi;
4. Axborot tizimlari va elektron aloqa vositalarining jadal sur’atlarda rivojlanishi;
5. Bozorni bevosita tartibga solishning susaytirilishi;
6. Moliya bozori ishtirokchilari faoliyatining an’anaviy sohalari o’zgarishi (universal banklar fond sektorida anderrayter, tashkillashtiruvchi va treyderlarga aylanmoqda; investitsiya banklari sindikatlashgan kreditlarni tashkillashtirmoqda, shuningdek, loyihalarni moliyalash bilan shug’ullanmoqda; tijorat banklari, o’z navbatida, investitsiya banklarining an’anaviy faoliyatlariga aralashmoqda va h.k.);
7. Moliya bozori ishtirokchilarining ixtiyoriy qo’shilishi yoki yirik ishtirokchilar tomonidan o’z tarkibiga olinishi jarayonlari kuchaymoqda, bu esa, o’z navbatida, moliya bozorining barcha sektorlarida operatsiyalarni amalga oshirish imkoniga ega bo’lgan universal moliyaviy xoldinglarning yuza kelishiga sabab bo’lmoqda;
8. Moliya bozoridagi operatsiyalar riskini kuchayishiga sabab bo’luvchi derivativlar bilan bitimlar hajmi o’sish tendentsiyasiga ega;
9. AQSh dollari mavqeining tushishi va qadrsizlanishi, bu, o’z navbatida, xalqaro moliya bozoridagi muvozanatning buzilishiga, zamonaviy moliya bozorining inqirozdan keyingi rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratishga xizmat qilishi mumkin.
Moliyaviy siyosatning mazmuni u qamrab olishi mumkin bо‘lgan Moliyaviy munosabatlar rivojlanishi yо‘nalishlarining umumiy komplyeksi bilan belgilanadi. Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin:
1) Moliyaviy siyosatning umumiy konsepsiyasini (uning maqsadlarini, prinsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali myetodlarini) ishlab chiqish;

2) makrodarajada va bozor iqtisodiyotining sub’yektlari darajasida iqtisodiy о‘sishni rag’batlantiradigan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos (adyekvat) bо‘lgan dinamik holdagi Moliya mexanizmini shakllantirish;

3) markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan resurslar va Moliyaviy oqimlarning samarali boshqarilishini oshirish bо‘yicha choralar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish;
4) ijtimoiy takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotni istiqbolli ryestrukturizasiya qishlishdagi roliga muvofiq ravishda sosial iqtisodiy tizimning barcha darajalari va sohalari bо‘yicha Moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil qilish;

5) iqtisodiy о‘sishning joriy va istiqboldagi Moliyaviy salohiyatini shakllantirish.

Moliyaviy siyosatni ishlab chiqishda Moliyaviy resurslarni taqsimlash va qayta taqsimlashning nyegizida quyidagilarning yotishi prinsipial ahamiyatga egadir:

taqsimlash munosabatlarining sub’yektlarini tanlash, ya’ni Moliyaviy resurslarning egalari va taqsimlovchilarini tanlash;

Yuridik shaxslar va aholining о‘z ehtiyojlarini qondirishdagi mustaqillik darajasi va davlatning funksiyalariga bog’liq ravishda davlat ixtiyoridagi Moliyaviy resurslarning markazlashtirilish darajasini aniqlash;

birinchi darajali ijtimoiy ehtiyojlar va ularni qondirish choralarini aniqlash va Shularga mos ravishda Moliyaviy resurslardan foydalanishning ustuvor yо‘nalishlarini belgilash;

Moliyaviy resurslarni shakllantirishning manbalari va myetodlarini tanlash.

Moliyaviy siyosat kо‘p о‘lchamli(dir) tuShuncha hisoblanadi. Agar umumiy holda uning sohasi jamiyat taraqqiyotining alohida bosqichlarida hukmronlik qilgan nazariy konsepsiyalardan kelib chiqqan holda iqtisodiy va sosial sohalarni boshqarishda davlatning ishtirok etish paramyetrlari bilan aniqlansa, uning qiymat munosabatlarining elementlari bо‘yicha diffyeryensiasiya qilinishi (tabaqalanishi) Moliya tizimining rivojlanganligiga va uning ayrim (alohida) bug’inlarining mustaqilligiga bog’liq bо‘ladi.

Moliyaviy siyosatni faollashtirish maqsadida Moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash amaliyotini tubdan о‘zgartirish katta ahamiyatga ega. Byudjet vositasida, Shuningdyek, Yuqori tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan «vyertikal» uslubga qarama-qarshi Moliyaviy resurslarni Moliya bozori orqali «gorizantal» qayta taqsimlash ham borgan sari yanada keng rivoj topadi. Mablag’larning о‘tkazib turilishi esa Moliyaviy resurslardan talab va taklifdan kelib chiqqan holda foydalanishni nazarda tutadi.

Moliya bozorining rivojlanishi munosabati bilan milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va umumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun aholi, korxona va tashkilotlarning pul daromadlari va jamg’armalarini jalb etish zarur. Shu munosabat bilan Davlat obligasiyalari va xazina bilyetlarini chiqarish ham davlat resurslarining hajmini kо‘paytiradi.
Moliyaviy siyosat real Moliyaviy imkoniyatlarni hisobga olgan holda ishlab chiqilishi va tatbiq etilishi zarur. Sarflar (xarajatlar) Moliya resurslarining kо‘payganidagina о‘sishi mumkin. Bu, eng avvalo, ishlab chiqarishni Moliyalashtirishni bildiradi. Iqtisodiy va Moliyaviy siyosatning hamma tadbirlari, bir tomondan, aholiga о‘z daromadlarini oshirish imkoniyatini berish, ikkinchi tomondan esa tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirpsh uchun maqbul sharoitlarni yaratishga qaratilishi kerak.
Moliyaviy siyosatning tubdan о‘zgarishiga mos ravishda Moliya mexanizmi ham qayta qurilmog’i lozim. Moliya mexanizmini qayta qurishning maqsadi bozor munosabatlari asosida ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligiga uning ta’sirini kuchaytirish, Moliya resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirishni ta’minlashdir. Moliya mexanizmini qayta qurish nyegizida korxona, tashkilotlar ishining yakuniy natijalarini yaxshilash uchun xо‘jalik tashabbuskorligi va mas’uliyatini butun choralar bilan kuchaytirish talab qilinadi.
Moliya bozorining bozor munosabatlari tizimidagi ahamiyati uni tomonidan quyidagi qulay sharoitlarni ta'minlanishi. bilan bog'liq asosiy vazifalari asosida belgilanadi:
• iqtisodiyotning real sektoriga .investitsion moliya resurslarni samarali jalb qilinishi;
• kapitalni samarasiz tarmoqdan samaralisiga qayta taqsimianishi;
• davlat budjetiga xizmat ko'rsatishi, uning kamomadi (defitsiti)ni qoplash uchun pul mablag'larini samaralijalb qilinishi;
• iqtisodiyotning holatini aniq bozor indikatorlari yordamida baholanishi;
• inflatsiya sur'atlari va valuta kurslari o'zgarishiga operativ ta'sir kQ'rsatilishi;
• davlatning kredit-pul va budjet-soliq siyosatini obyektiv va mutanosiblikda olib borilishi;
• mulkka egalik huquqini ishlab chiqarish vositalariga qayta taqsimlanishi;
• jahon globallashuvijarayonlariga miIliy iqtisodiyotni integrallashuvi. Moliya bozorining iqtisodiyotdagi funksiyasi asosida uning o'rni va rolini makroiqtisodiy pozitsiyadan ko'rish muhim aharniyatga ega.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan iborat:
byudjet siyosati;

soliq siyosati;

pul siyosati;

kredit siyosati;

baho siyosati;

investitsion siyosat;

ijtimoiy moliyaviy siyosat;

boj siyosati.

O’z navbatida, moliyaviy siyosat davlatning iqtisodiy va ijtimoiy siyosatini amalga oshirishning vositasi bo’lib hisoblanadi va shu ma’noda yordamchi rolni o’ynaydi. Bir vaqtning o’zida davlat siyosatining boshqa - milliy, geosiyosat, harbiy - yo’nalishlari ham mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. Ana shu barcha besh yo’nalishning (iqtisodiy, ijtimoiy, milliy, geosiyosat, harbiy) yig’indisi (majmui) davlat siyosatini amalga oshirishning asosiy instrumenti sifatida xizmat qiladigan moliyaviy siyosatni aniqlab beradi.
Moliyaviy siyosat moliyaviy boshqaruvning tarkibiy qismi sifatida boshqaruvning yuqori (oliy) organlariga tegishlidir. Mamlakatning subyektlari darajasida moliyaviy siyosat borasida qarorlarning qabul qilinish imkoniyatlari cheklangan va mahalliy hokimiyat organlarining funktsiyalari unchalik katta emas. Ularning bu funktsiyalari byudjet va mahalliy soliqlar bilan chegaralanadi.
Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismi (yo’nalishi) sifatida davlatning byudjet siyosati, eng avvalo, har bir mamlakatning Konstitutsiyasi va byudjet jarayonida hamda qonun ijodkorligida alohida hokimiyat organlarining
funktsiyalarini belgilovchi boshqa qonunlar majmuiga muvofiq aniqlanadi.
Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan о‘z funksiyalari va dasturlarini (uzoq, о‘rta va qisqa muddatli) bajarish uchun Moliyaviy resurslarni mobilizasiya qilish (jalb qilish), ularni taqsimlash va qayta taqsimlashga yо‘naltirilgan davlat tadbirlarining majmui ta’minlaydi. Bu tadbirlarning orasida Moliyaviy munosabatlarning shakllari va normalarini huquqiy ryeglamyentasiya qilish (tartibga solish) muhim о‘rin egallaydi.
О‘z-о‘zidan Moliyaviy siyosat yaxshi yoki yomon bо‘lishi mumkin emas. Uning yaxshi yoki yomon ekanligi jamiyatning (yoki uning ma’lum bir qismining) manfaatlariga qanchalik muvofiqligi va quyilgan maqsadlarga erishish hamda aniq vazifalarning yechilishiga qanchalik ta’sir kо‘rsatganligi bilan belgilanadi.
Hukumatning Moliyaviy siyosatiga baho berish uchun va uni о‘zgartirish (korryektirovka qilish) bо‘yicha ryekomyendasiya (tavsiya) berish uchun, birinchi navbatda, butun jamiyat manfaatlari va aholining alohida guruhlari manfaatlarini ajratgan (taqsimlagan) holda jamiyat taraqqiyotining aniq dasturiga, yechilishi lozim bо‘lgan masalalarning muddatlari va myetodlarini aniqlagan holda istiqboldagi va yaqin yillardagi vazifalarning tavsifiga ega bо‘lmoq lozim. Faqat ana Shunday sharoitdagina Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning konkryet mexanizmini ishlab chiqish va unga ob’yektiv (xolisona) baho berish mumkin.
Agar Moliyaviy siyosat ijtimoiy taraqqiyotning ehtiyojlarini, jamiyat butun qatlamlarining va alohida guruhlarining manfaatlarini, konkryet tarixiy sharoitni va hayotning о‘ziga xos xususiyatlarini qanchalik kо‘p (Yuqori darajada) hisobga oladigan bо‘lsa, uning natijaliligi Shuncha Yuqori bо‘ladi.
Bir vaqtning о‘zida, Moliyaviy siyosatning muvaffaqiyatliligi (muvaffaqiyati) muvofiqlashtirish mexanizmining sifatli ishlab chiqarilishiga va jamiyat turli qatlamlari manfaatlarining amalga oshirilishiga hamda davlatning ixtiyorida bо‘lgan ob’yektiv imkoniyatlarning mavjudligiga, ya’ni jamiyat sosial tuzilmasidagi hamda ijtimoiy ong va psixologiya holatidagi о‘zgarishlarni hisobga olgan holda Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishiga, ayrim hollarda, bir-biriga qarama-qarshi ta’sir kо‘rsatuvchi omillarning ta’siridan har tomonlama foydalanish mexanizmining ishlab chiqilishiga bevosita bog’liq.
Moliyaviy siyosat, eng avvalo, Moliyaviy resurslarning maksimal hajmini shakllantirishga yо‘naltirilgan (qaratilgan) bо‘lishi kerak. CHunki aynan Moliyaviy resurslar har qanday о‘zgarishlarning moddiy asosini tashkil etadi. Shunga muvofiq ravishda Moliyaviy siyosatni aniqlash va uni shakllantirish uchun davlatning Moliyaviy ahvoli tо‘g’risida ishonchli ma’lumotlar zarurdir. Huquqiy dyemokratik davlatda Moliyaviy statistikaning kо‘rsatkichlari keng jamoatchilikka ham tyegishli bо‘lishi kerak. Moliyaviy hisobotlar esa doimiy, о‘z vaqtida beriladigan, hamma olishi mumkin bо‘lgan va eng asosiysi ishonchli bо‘lmog’i lozim.
XX asrning 20-yillari oxirlaridan boshlab kyeynschilik nazariy konsepsiyasi ustunlik qila boshlab, unga kо‘ra iqtisodiyot taraqqiyotida davlatning rolini takror ishlab chiqarish jarayonining siklik rivojlanishiga aralashish va uni tartibga solish orqali kuchaytirish zarurligi asoslandi. Bunday Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy instrumyenti sifatida yangi ish joylarini yaratishga yо‘naltirilgan davlat xarajatlari maydonga chiqdiki, bu narsa bir vaqtning о‘zida bir nyecha iqtisodiy va sosial vazifalarning yechilishiga imkon berdi: aholining bandlik darajasi ortdi va aksincha, ishsizlik kamaydi; tadbirkorlik faoliyati о‘sdi; qо‘shimcha talab shakllantirildi; MD kо‘paydi (ortdi); sosial ehtiyojlarni Moliyalashtirishda katta imkoniyatlar paydo bо‘ldi va h.k.
Moliyaviy yо‘nalishda har ikkala nazariy konsepsiyalar о‘rtasidagi farq mohiyatan byudjet defisitini turli xilda (ravishda, tarzda) baholanishi bilan belgilanadi. Agar birinchi konsepsiya dyefisitsiz byudjetni shakllantirish va undan foydalanishning zarurligidan kelib chiqqan bо‘lsa, ikkinchi konsepsiya esa byudjet defisitining bо‘lishi mumkinligiga yо‘l qо‘ygan va buning ustiga iqtisodiy о‘sishni rag’batlantirishda byudjet defisitiga faol rol ajratgan.
Haqiqatdan ham XX asrning 30-60-yillarida kyeynscha Moliyaviy siyosat dyeb nom olgan siyosat g’arb mamlakatlarida о‘zining samaradorligini isbotladi. Davlat iqtisodiyotga aralaShuvining kengayishi va davlat tartibga soluvchi funksiyasining kuchayishi oqibatida Moliyaviy munosabatlarni tashkil qilish murakkablashdi. Davlat xarajatlarini dyefisitli Moliyalashtirish siyosati davlat kreditining rivojlanishini belgilab berdi. Uzoq va о‘rta muddatli qarzlarni jalb etish ssuda kapitallari bozorining rivojlanishiga olib kyeldi va о‘zining ahamiyati bо‘yicha davlat Moliyaviy resurslarini shakllantirishning ikkinchi manbaiga aylandi. Buning natijasida MDni qayta taqsimlashda Moliyaning roli yanada kuchaydi.
XX asrning 70-yillarida iqtisodiy nazariyaning nyeoklassik yо‘nalishi Moliyaviy siyosatning о‘ziga xos bо‘lgan xususiyatlarini belgilab berdi. Bu konsepsiya davlatning tartibga soluvchi rolidan voz kyechmasa-da, Lekin uning iqtisodiyotga va sosial sohaga aralaShuvi darajasini biroz chekladi. Amalda esa davlatning aralaShuvi kamaymadi va aksincha biroz kuchaydi. CHunki bunday aralaShuv endilikda faqat Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari orqali amalga oshirilib qolinmasdan, balki pul muomalasini, valYuta kursini, ssuda kapitallari va qimmatli qog’ozlar bozorini ham tartibga solish orqali sodir etildi. Buning natijasida davlatning ta’sir doirasi kengaydi va kapitallar oqimida uning roli kuchaydi. Bularning barchasi taraqqiyotning qayta qurilish tuzilmasiga va sosial omillariga о‘zining ta’sirini kо‘rsatdi.
Hozirgi paytda rivojlangan mamlakatlarning Moliyaviy siyosati zamonaviy nazariyalar ostida bо‘lib, bu nazariyalar amalda tartibga solish ikki tizimining konvyergensiyasidan (qо‘shilib kyetganligidan, aralaShuvidan) iborat. Shunga muvofiq ravishda ayrim davlatlar davlat tomonidan tartibga solishning ham kyeynschilik va ham nyeokyeynschilik tizimining turli-tuman elementlaridan foydalanadilar.
Sovyet davlatida va sosialistik oriyentasiyada (yо‘nalishda) bо‘lgan barcha mamlakatlarda Moliyaviy siyosat K.Marks (1818-1881) va V.I.Lyeninning (1870-1924) nazariy konsepsiyalari ta’sirida shakllandi. Sosialistik davlatning mohiyati va funksiyalari haqidagi markscha-lyenincha nazariya sovyet davlati Moliyaviy siyosatining asosiy prinsipini – Moliyaviy markazlashtirishni – belgilab berdi.
Faqat davlatning ixtiyorida Moliyaviy resurslar katta qismining tо‘planishinigina (konsyentrasiya qilinishinigina) emas, balki Moliyaviy munosabatlarni tashkil etishda davlatning monopolligini (yakka hokimligini) kо‘zda tutivchi Moliyaviy markazlashtirish zaruriyatga aylandi. CHunki davlatning funksiyalari Shu qadar kengaytirildiki, ularning eng asosiylari xо‘jalik-tashkilotchilik va madaniy-tarbiyaviy funksiyalar bо‘lib qoldi.
Sovyet davlati iqtisodiyot va sosial sohaning ehtiyojlarini byudjetdan tо‘liq Moliyalashtirdi. Jamiyat taraqqiyotini ta’minlashda davlatning roli keskin oshdi. CHunki iqtisodiy va sosial rivojlanishning davlat Rejalari yordamida u ijtimoiy faoliyatning barcha sohalariga bevosita rahbarlik qildi. Bu, albatta, xususiy mulk shakllarining davlat (umumxalq) mulkiga aylanishi bilan belgilanadi. Shunga muvofiq ravishda davlat MDni qayta taqsimlashning soliq shakllaridan ishlab chiqarish sohasida tо‘g’ridan-tо‘g’ri taqsimlashga va Davlat byudjeti orqali qayta taqsimlashga о‘tdi