Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

4. Investisiya institutlari

Investisiya institutilari qimmatli qog’ozlar bilan opyerasiyalar amalga oshiradigan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektdir. Investisiya institutlariga: Moliya brokeri, investisiya konsultanti, investisiya kompaniyasi, investisiya fonddi kiradi.

YUqoridagi investisiya institutlarininig investisiya konsultantidan tashо‘ari faoliyat Yuritish uchun litsenziyaga ega bо‘lishi kerak. Investisiya institutlari о‘z faoliyatlarini qimmatli qog’ozlar bozorida amalga oshirib, boshqa faolit bilan Shug’ullanishlari mumkin emas.

Moliya brokeri-bu akkreditasiyaga ega bо‘lgan, mijozlar topshirig’i va mablag’lari bо‘yicha qimmatli qog’ozlar oldt-sotdisi bо‘yicha bitimlar amalga oshiradigan agent. Moliya brokeri sifatida xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt yoki jismoniy shaxs bо‘lishi mumkin.

Investisiya maslahatchisi-bu bir yilga beriladigan kvalifikasion attyestatga ega bо‘lgan jismoniy shaxsdir. Maslahatchi bо‘lib ishlash uchun litsenziya talab qilinmaydi, biroо‘ bundan shaxs tabbirkor sifatida ryegistrasiyadan о‘tishi zarur.

Investisiya kompaniyasi-bu birlashma (ya’ni korporasiya) bо‘lib u tо‘g’ri va portfyelli usullar bilan kapital о‘о‘yilmalar amalga oshiradi va tijorat bankining ba’zi bir funksiyalarini bajaradi. Investisiya kompaniyalari xolding kompaniyalari Moliya guruhlari va Moliya kompaniyalari bо‘lishi mumkin. Xoldingovaya kompaniya-bu boshqa aksionyer jamiyatlarning nazorat pakyetiga ega bо‘lgan, korxonalarini boshqarishga ixtisoslashgan boshliq kompaniyadir.

Moliya Xolding Kompaniyasi - bu kapitalning 50 foizini boshqa emityentlar qimmatli qog’ozlari va boshqa Moliyaviy aktivlari tashkil etadigan kompaniyadir. Moliya Xolding kompaniyasining tarkibiga faqat qimmatli qog’ozlar va boshqa Moliyaviy aktivlar kirish mumkin. Moliya Xolding kompaniyasi faqat investision faoliyat bilan Shug’ullanishi mumkin.

Moliya-sanoat guruhlari-bu ihtiyoriy ravishda о‘z kapitallarini birlashtiruvchi yoki aksiya pakyetlarini kompyensasiya qilgan bank va xо‘jalik sub’yeklari guruhidir.

Moliya kompaniyasi-korporasiyaning bir turidir. Korporasiya о‘z bevosita mulkdorlaridan ajratilgan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektidir.

Qimmatli qog’ozlar daromad olish usullari.

Qimmatli qog’oz egasi uni tasarruf etish va egalik qilish orqali daromad oladi. Qimmatli qog’ozni tasarruv qilishdan oladigan daromad uni bozor bahosida sotishdan, ya’ni qimmatli qog’ozni naminal yoki sotib olish bahosidan Yuqori bahoda sotishdan olinadi. Qimmatli qog’ozga egalik qilishdan olinadigan daromadlar:

• 
  Fiksirlangan (belgilangan) foiz tо‘lovi.
  
• 
  Pog’onali foiz stavkasi.
  
• 
  Foiz daromadining suzuvchi stavkasi
  
• 
  Qimmatli qog’ozni nominal bahosini indyeksasiya qilish orqali olinadigan dividyend.
  
• 
  Diskont orqali
  
• 
  Dividyend.
  

Fiksirlangan foiz tо‘lovi-bu tо‘lovining eng oddiy shakli. Biroо‘ inflyasiya jarayonida va о‘zgaruvchi bozor konYunkturasi sharoitida о‘zgarmas daromad maftunkorligini yо‘о‘otadi.

Pog’onali foiz stavkasini о‘о‘llash Shundan iboratki, bir nyecha muddatlar о‘rnatilib, u mobaynida qog’oz egasi yohud uni sо‘ndirishi yoki kyeyingi muddatgacha olib о‘olishi mumkin. Har bir muddat о‘tishi bilan foiz stavkasi oshib boradi. Foiz daromadining suzuvchi stavkasi markaziy bank hisob-kitob stavkasi yoki davlat qimmatli qog’ozlari daromadliligi dinamikasi mos holda о‘zgarib turadi. Antiinflyasion chyegara sifatida naminal tarzda chiqarilib, istye’mol narhlari indyeksi bо‘yicha indyeksasiya qilinuvchi qimmatli qog’ozlar chiqarilishi mumkin.

Ba’zi qog’ozlar bо‘yicha foiz tо‘lanmasligi mumkin. Ularning egasi daromadni о‘uyidagi shaklda oladi: qimmatli qog’oz naminaldan pas narhda sotilib, ya’ni diskant bilan sotilib, naminalda о‘oplanadi.

Moliyaviy resurslari harakati asosida kapital harakati YOtadi.

Shuning uchun Moliyaviy myenyejmyentning barcha о‘о‘llaniladigan usullarining umumiy mazmuni bо‘lib pul munosabatlaridan tashkil topadi. Moliyaviy myenyejmyent harakat yо‘nalishi bо‘yicha 4 guruhga bо‘linishi mumkin:

1. 
   Pul mablag’larini о‘tkazishga yо‘naltirilgan usullar
   

2. 
   Kapitalni oshirish maqsadida kо‘chirish usullari
   

3. 
   Spyekulyativ haraktyerga ega usullar
   

4. 
   Kapitalni Yuqori daromad kyeltirishni saqlab о‘olishga yо‘naltirilgan usullar.
   

Pul mablag’larini о‘tkazishga yо‘naltirilgan usullar sotib olingan tovarlar uchun hisoblashish bilan bog’liq usullar.

Kapitalni oshirishga qaratilgan usullar bu hamda tariqasida uzoq muddatli kapital qо‘yilishi bilan bog’liq investisiya faoliyati.

Spyekulyativ opyerasiya foyda olish bо‘yicha qisqa muddatli bitim bо‘lib, foydani narhlar farqi, foizlar farо‘i orqali olish mumkin.
Korxona qimmatli qog’ozlari likvidliligini oshirish yо‘llari.

Iqtisodiyotning ma’muriy – buyruq bozlik sharoitida Rejalashtirish riskning hyech bir elementsiz xо‘jalik Yuritishga imkon beradi, degan tasavvur ustun turdi. Biroq bu narsa ishning haqiqiy holatiga zid bqlib chiqdiki, birinchidan, markazlashtirilgan iqtisodiyot о‘z rivojlanishining oldingi bosqichlarida oldindan aytilmagan yо‘qotishlarni kafolatlamaydi; ikkinchidan, ma’muriy markazlashtirilgan iqtiosdiyot modyelining dyeformasiyalari xqjalik Yuritishning ziddiyatlarini kо‘rsatib berdi; uchinchidan, О‘zbekiston iqtisodiyoti har doim bozor munosabatlari ta’siriga tortilib kelingan (uning belgilari Rejali iqtisodiyotdan avvali iqtisodiyot tarixiga nazar tashlashda kqrinadi). Shuning uchun risk omillarini tan olishdan uning mazmuni va mohiyatini nazariy anglashdan, haqiqiy izlanishlarni tayyorlashdan sun’iy qochish bizning mamlakatimiz tadbirkorligiga katta zarar kyeltiradi.

Natijada, mamlakat tadbirkorlari intuisiya bо‘yicha, tajriba darajasida faoliyat Yuritmoqdalar, Yuz beruvchi xodisalar ehtimolligini aniqlashning aniq uslublarini, riskni qlchash va baholash usullarini boimaydilar, riskli faoliyatining mumkin bqlgan oqibatlarini aniqlash holatda, savifsida emas, tajriba va malaka yetishmaydi.

Bozorga tomon intilish, harakat, eng avvalo, iqtisodiy erkinlikka erishishni talab etadi, biroq Shu bilan birga bu xqjalik riski omillarini kuchaytirishga yqlni ham anglatadi. Har qanday tadbirkorning vazifasi qtish davrija, nafaqat riskdan qochish, balki uni tasavvur etish, mumkin bqlgan chyegarasini aniqlash, minimal darajaga tuShurishga intilish hamdir. Bozor iqtisodiyotida qtish sharoitida krizis va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida yashab qolish muammosi paydo bqladi, о‘z navbatida, tadbirkorlik faoliyatining noan’anaviy kqrinishlarini topish muammosi va Shu kabilar vujudga kyeladi. Shuning uchun О‘zbekiston iqtisodiyoti sharoitida yangi iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishdan nazariy va amaliy ishlab chiqishning yqqligi bilan bog’liq bir qator qiynchiliklar paydo bqldi.

Shuni ta’kidlash kerakki, tadbirkorlik riski nazariyasi nafaqat mamlakat iqtisodiyotida, Shuningdyek barqaror bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda ham yetarlicha rivojlangan.

О‘zbekistonda tadbirkorlik riskining barcha turlari quyidagi holatlarda namoyon bqladi:

SH iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi qonunchilik tizimining ishlab chiqilmaganligida;

SH sobiq respublikalar, ryegionlar qrtasidagi iqtisodiy aloqalarini uzilganligida;

SH nobarqaror siyosif shart-sharoitda;

SH barcha turdagi va darajalagi xqjalik Yurituvchi sub’yektlarning an’anaviy ma’sulityasizlikning hamon mavjudligida;

SH mulkka nisbatan egalik va iqtisodiy manfaatdorlik tuShunchalarining tqliq shakllanmaganligida.

Shunday bqlsa-da, buning mamlakatimizda risk muammosini qrganish nazariy ishlab chiqish va umumlashtirish natijalaridan foydalanish tajribasi mavjud va u shakllanib bormoqda. Biroq u, asosan. sug’urtalash sohasiga xosdir. Shu bilan birga, kyelgusi bozor, eng avvalo, uning rivojlanishining umumiy stratyegiyasining qylab topilganligiga asoslanganligiga, noaniqlikning salbiy oqibatlari kamayishiga, yechimlarning variantliligiga bog’liq. О‘zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi xususiy mulkning paydo bqlishi bankrotlik riskini ishsizlikni va boshqalarni real qilib qqyadi.

23-mavzu. Sug’urta.

Reja.

1. 
   Sug’urta asoslari.
   
2. 
   Sug’urta ishidagi asosiy tuShunchalar.
   
3. 
   О‘zbekiston Respublikasida sug’urta bozorining shakllanishi va kengayishi.
   
4. 
   Sug’urtaning turkumlanishi.
   

1. Sug’urta asoslari.

Sug’urta ijtimoiy munosabatlar tarixiy kategoriyalaridan biridir. U jamiyat qurilishining ilk davrlaridan Yuzaga kelib, asta syekin ijtimoiy ishlab chiqarishning ajralmas hamroxiga aylandi. Sug’urta iborasining birlamchi ma’nosi «qо‘rquv» («strax») sо‘zi bilan bog’liqdir. Mulk egalari bir-birlari bilan ishlab chiqarish munosabatlariga kirishar ekanlar, mulkining saqlanishiga, tabiiy ofatlar, yong’in, о‘g’irlik va iqtisodiy hayotning boshqa kо‘zda tutilmagan xavf-xatarlari natijasida yakson bо‘lishi yoki yо‘qotilishiga nisbatan qо‘rquv xis etganlar.

Ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri – bu mulk egasi va tovar ishlab chiqaruvchining moddiy farovonligi uchun xavotirlanishining asosiy sababchisidir. Shu asosda moddiy zararni manfaatdor mulk egalari о‘rtasida birgalikda qoplash g’oyasi Yuzaga kyeldi.

Kо‘rilgan zararni qoplashning ancha oddiy shakli natural sug’urta bо‘lgan. Don, yem-xashak va boshqa bir turdagi oson taqsimlanadigan mahsulotlar hisobidan alohida talofat kо‘rgan dyehqon xо‘jaliklariga moddiy yordam kо‘rsatilgan. Bunday sug’urta, albatta, bir qancha chyegaralangan bо‘lib, kyeyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi bilan о‘z о‘rnini pul shaklidagi sug’urtaga berdi.

Rivojlangan jamiyat sharoitida sug’urta mulkchilikning barcha shakllarini, korxonalar, tashkilotlar, fuqarolar daromadlari va boshqa manfaatlari himoyasining asosiy vositasiga aylandi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlashda va aholini kо‘ngilsiz hodisalardan himoya qilishda sug’urtaning о‘ziga xos muhim о‘rni bor. Sug’urta ishlab chiqarishning zarur unsurlaridan biri sifatida bozor iqtisodiyotiga о‘tishning muhim iqtisodiy dastaklaridan hisoblanadi. Sug’urta bozori mulkchilikning dyeyarli barcha shakllarini tabiiy ofatlardan saqlashda, xilma-xil falokatlar natijasida odamlarga yetkazilgan zararlarni qoplashda moddiy jihatdan yordam beradi.

Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohotlar iqtisodiyotga, Moliyaga, pul muomalasiga о‘z ta’sirini kо‘rsatdi, iqtisodiy qarashlarda ijobiy fikrlarning shakllanishiga sabab bо‘ldi. Endilikda har bir xо‘jalik ob’yektining tashkilotchisi о‘z ixtiyoridagi mol-mulkdan samarali foydalanish uchun fidokorona harakat qilish bilan cheklanib qolmay, favqulodda va tasodifiy zararlarning natijasida yetkazilishi mumkin bо‘lgan kamomadlarni tiklash, ularning oldini olish tadbirlarini kо‘rishga ham intilmoqda. Shuning natijasida bozor iqtisodiyoti sharoitida sug’urtaga bо‘lgan talab kuchaya boshladi.

Pryezidyentimizning «О‘zbekiston XXI asr bо‘sag’asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida davlatni aql-idrok bilan boshqarish xalq boshiga tushgan xavf-xatarni kamaytirish va bartaraf etishdan iboratligini kо‘zda tutish lozimligiga amal qilib, sug’urta sohasida faqat mamlakat miqyosida emas, balki tashqi munosabatlarda ham qator tadbirlar amalga oshirilganligi kо‘rsatib turibdi. Jumladan chyet ellik investorlarga yordam berish maqsadida «О‘zbekinvest» eksport-import milliy sug’urta kompaniyasi tashkil qilinib, AIG (AQSH) kompaniyasi bilan birga siyosiy xavf-xatarlardan sug’urtalash bo’yicha «О‘zbekintyernyest Intyernyeyshl» qо‘shma sug’urta kompaniyasi ta’sis etilgani qayd qilib о‘tildi. Shu bilan birga, tashqi sarmoyalarni kqproq jalb qilish maqsadida sug’urtalashning tayanch stavkalari xalqaro amaliyotda qabul qilinganidan ancha past ekanligi ta’kidlandi.

Sug’urtaga tyegishli bо‘lgan qayta taqsimlash munosabatlari bir tomondan sug’urta fondini shakllantirish, ikkinchi tomondan Shu fonddan sug’urta qatnashchilarini kо‘rgan zararini qoplash bilan bog’liqdir.

Sug’urta – ishlab chiqarish munosabatlarining zaruriy elementidir. U ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi moddiy zararlarni qoplash bilan bog’liqdir. Normal takror ishlab chiqarish jarayonining muhim sharti uning uzliksizligi va tqxtovsizligi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning doimiy yangilanib borishi insonlarning barcha ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalarda, Shu jumladan rivojlangan jamiyatda ham mavjud ehtiyojlarini qondirish uchun zarurdir.

Agarda ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda hodisalarning (yong’inlar, portlashlar, epidyemiyalar va b. ) salbiy oqibatlari ta’sirida tqxtasa yoki buzilsa, u holda jamiyat avvalo turli oldini olish tadbirlarini amalga oshirishga, mabodo ular kо‘zlangan natijani bermasa, u holda yetkazilgan moddiy zararni qoplashga, ishchi kuchini takror ishlab chiqarishning normal sharoitlarini qayta tiklashga majbur bо‘ladi.

Inson va tabiiy ofatlar о‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan asoslangan ijtimoiy ishlab chiqarishning tavakkalchilik xarakteri, birinchi navbatda, tabiiy va boshqa ofatlarning salbiy oqibatlarini oldini olish, bartaraf qilish va lokalizasiya qilish, hamda yetkazilgan zararni sо‘zsiz qoplash bo’yicha insonlar о‘rtasidagi munosabatlarni Yuzaga kyeltiradi. Bu ob’yektiv munosabatlar insonlarning erishgan hayot darajasini saqlab qolishga bо‘lgan real va mavjud ehtiyojini aks ettiradi. Mazkur munosabatlarni alohida xususiyatlar ajratib turadi va ularning yig’indisi ijtimoiy ishlab chiqarishni sug’urtaviy himoyalash iqtisodiy kategoriyasini tashkil etadi.

Sug’urta iqtisodiy kategori sifatida Moliya kategoriyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Ammo, Moliya tqlaligicha daromadlarni taqsimlash bilan bog’liq bо‘lsa, sug’urta esa, faqatgina qayta taqsimlash munosabatlarinigina qamrab oladi.

Sug’urtaning xususiyatlarini ochib beruvchi belgilarini quyidagicha kyeltirishimiz mumkin:

1. 
   Sug’urtada tqsatdan, oldindan kо‘zda tutilmagan va yengib bо‘lmaydigan holatlar, ya’ni sug’urta holatlari ehtimoli mavjudligi bilan asoslanuvchi qayta taqsimlash pul munosabatlari Yuzaga kyeladi.
   
2. 
   Sug’urtada kо‘rilgan zararni sug’urta ishtirokchilari, ya’ni sug’urtalanuvchilar о‘rtasida qoplash amalga oshiriladi. Zararni bunday qoplash usuli zarar kо‘ruvchi xо‘jaliklar soni doimo sug’urta ishtirokchilari sonidan kam bо‘lish ehtimolligiga asoslanadi, ayniqsa ishtirokchilar soni yetarlicha katta bо‘lganda.
   

Zararni bunday qoplashni tashkil qilish uchun maqsadga yqnaltirilgan sug’urta fondi tashkil qilinadi. Bu fond sug’urta ishtirokchilarining badallari hisobidan shakllantiriladi. Sug’urta fondining mablag’lari faqatgina uni tashkil qilganlar о‘rtasida ishlatiladi, sug’urta badalining hajmi esa, har bir qatnashchining zararni qoplashdagi ulushini bildiradi. Shuning uchun, sug’urta qatnashchilarining doirasi qanchalik keng bо‘lsa, sug’urta badalining hajmi Shunchalik oz va sug’urta ham samarali bо‘ladi. Agarda sug’urtada millionlab sug’urtalanuvchilar ishtirok etsa va Yuz millionlab ob’yektlar sug’urtalansa, u holda minimal badallar hisobiga maksimal zararlarni qoplash imkoni paydo bо‘ladi.

3. 
   Sug’urta zararlarni qoplashni hududiy birlik va ma’lum vaqt davomida amalga oshirishni kо‘zda tutadi. Bunda yil davomida sug’urtalanuvchi xо‘jaliklar о‘rtasida sug’urta fondini hududlar bo’yicha samarali qayta taqsimlash uchun yetarlicha katta hudud va anchagina sug’urtalashga tyegishli ob’yektlar talab qilinadi. Faqatgina mazkur shartga rioya qilish bilangina katta hududlarni qamrab oluvchi tabiiy ofatlar yetkazgan zararlarni qoplash imkoni bо‘ladi.
   

Zararni sug’urta yordamida qoplash ma’lum vaqt davomida amalga oshiriladi, chunki ixtiyoriy sug’urta doimo muddat bilan chyegaralanadi.

Sug’urta – bu uning qatnashchilari о‘rtasida kо‘rilishi mumkin bо‘lgan zararlarni qoplashga mqljallangan maqsadli sug’urta fondlarini badallar hisobidan shakllantirish bilan bog’liq bо‘lgan qayta taqsimlash munosabatlari yig’indisi.

Sug’urtaning iqtisodiy mohiyatiga uning funksiyalari mos kyeladi. Ular sug’urtani Moliya tizimining bir bug’ini sifatida xususiyatlarini oydinlashtirishning tashqi shakllari hisoblanadi.

Sug’urtaning tо‘rta funksiyasi mavjud:

1. 
   Tavakkalchilik.
   
2. 
   Oldini olish.
   
3. 
   Jamg’arma.
   
4. 
   Nazorat.
   

Asosiysi tavakkalchilik funksiyasi hisoblanadi, chunki sug’urtaviy tavakkal zarar ehtimolligi sifatida talofat kо‘rgan xо‘jaliklarga pullik yordam kо‘rsatish bo’yicha sug’urtaning asosiy yqnalishi bilan bevosita bog’liq. Aynan tavakkalchilik funksiyasining amal qilish doirasida sug’urta ishtirokchilari о‘rtasida bо‘lishi mumkin bо‘lgan sug’urta hodisalari oqibatlari bilan bog’liq pul shaklidagi qiymatning qayta taqsimlanishi rqy beradi.

Oldini olish funksiyasi sug’urta fondi mablag’larining bir qismi hisobidan sug’urta tavakkalchiligini kamaytirish bo’yicha tadbirlarni Moliyalashtirishga yqnaltirilgan.

Hayot sug’urtasida sug’urta kategoriyasi kredit kategoriyasi bilan hayotni ma’lum muddatgacha sug’urtalash shartnomalari bo’yicha mablag’larni jamg’arishda ancha yaqinlashadi. Hayot sug’urtasi orqali pul mablag’larini jamg’arish oilaviy sharoitda sug’urtaviy himoyaga bо‘lgan ehtiyoj bilan bog’liqdir. Shu bilan sug’urta jamg’arish funksiyasini ham bajarishi mumkin.

Sug’urtaning nazorat funksiyasi sug’urta fondini qat’iy maqsadli shakllantirilishi va uning mablag’laridan tqg’ri foydalanishdan iborat. Mazkur funksiya Yuqoridagi uch spyesifik funksiyalardan kelib chiqadi va konkryet sug’urta munosabatlarida ular bilan birga namoyon bо‘ladi. Nazorat funksiyasiga mos ravishda qonunchilik va instruktiv hujjatlar asosida sug’urta amallarini tqg’ri bajarilishi ustidan Moliyaviy sug’urta nazorati amalga oshiriladi.
2. Sug’urta ishidagi asosiy tuShunchalar.
Sug’urtani amalga oshirish jarayonida sug’urta ishtirokchilarining turlicha sug’urtaviy manfaatlarini namoyon bо‘lishi, sug’urtaga tyegishli ob’yektlarning turlichaligi, sug’urta hodisalarining keng kqlamliligi va boshqa omillar bilan bog’liq bо‘lgan murakkab spyesifik munosabatlar yig’indisi Yuzaga kyeladi. Shu munosabat bilan u yoki bu konkryet sug’urta munosabatlarini maxsus tyerminologiya yordamida aks ettirish zaruriyati tabiiydir.

Sug’urta tyerminologiyasi yordamida sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchilar о‘rtasida bir tilda suhbat olib borish, sug’urta shartlarini tuShunish, unda ishtirok etayotgan tomonlarning huquq va majburiyatlarini aniqlash, shyeriklar bilan amaliy munosabatlarni olib borish, ryeklama va boshqa sug’urta ishlarini amalga oshirish mumkin bо‘ladi.

Quyidagi har bir atamaga alohida-alohida qisqacha tuShuntirish berib ¤tamiz.

Sug’urtalovchi. Sug’urtani amalga oshiruvchi ixtisoslashtirilgan tashkilot. Tabiiy ofat yoki boshqa kо‘zda tutilmagan sabablar natijasida kо‘rilgan zararlarni sug’urta qonunchiligi yoki sug’urta shartnomasi asosidagi shartlarni kо‘zda tutib qoplashni о‘z zimmasiga oluvchi tashkilotlar. Bugungi kunda mamlakatimizda 20 ta atrofida turli mulkchilik shakllaridagi sug’urta tashkilotlari faoliyat kо‘rsatmoqdalar.

Sug’urtalanuvchi. О‘ziga tyegishli mol-mulkni sug’urta qildirgan korxona, xо‘jalik tashkiloti yoki о‘z hayotini sug’urtalovchi fuqarolar sug’urtalanuvchi hisoblanadilar. Majburiy sug’urta bo’yicha sug’urta tashkiloti rqyxatidan о‘tganlar yoki ixtiyoriy sug’urta bo’yicha shartnoma tuzib, sug’urta badalini tqlaganlar sug’urtalanuvchilar qatoriga kiradi.

Sug’urtaning ob’yekti va pryedmyetlari. Mulk sug’urtasida ob’yekt sifatida moddiy boyliklar mol-mulk kо‘zda tutilsa, shaxsiy sug’urtada fuqarolarni hayoti sog’ligi va mehnat qobiliyati kо‘zda tutiladi. Sug’urta pryedmyeti - ana Shu ob’yektlarni tarkibiy qismlaridir, masalan, qishloq xо‘jaligi sug’urta ob’yekti bо‘lsa, ekinlar hosili, chorva mollarining soni, mol-mulk xillari, binolar, inshootlar, transport vositalari sug’urta pryedmyeti hisoblanadi. Uy-joyda saqlanuvchi mol-mulklar ob’yekt bо‘lsa, uy-rо‘zg’or buYumlari, myebyellar, gilamlar, tyelyevizorlar bu sug’urtaning pryedmyeti hisoblanadi. SHaxsiy sug’urta pryedmyetiga ma’lum yoshga yetish, mehnat qobiliyatini Yuqotish va vafot etish hodisalari misol bо‘la oladi.

Sug’urta himoyasi. Sug’urta himoyasi favqulotda, kо‘zda tо‘tilmagan ofatlardan himoya qilishni muhim shartlaridan hisoblanadi. +adim zamonlardan shaharlar tashkil etilganda hujumlardan himoya qilish uchun dyevorlar qurilgan va sug’urta himoyasi ham bо‘lgan. Bu moddiy jihatdan sug’urta fondidir. Sug’urta himoyasi faqat fond emas, balki yetkazilgan zararlarni qoplash bilan bog’langan taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlarini о‘zida mujassamlashtiradi. Bu munosabatlar Respublika, shahar, tuman miqyosidagi ob’yektlarga yetkazilishi mumkin bо‘lgan zararlardan himoyalashni kо‘zda tutadi. Bunday himoyalash aholiga tyegishli mulklarni har xil sug’urta hodisalaridan asrashga yordam beradi. Bunday himoyalash sug’urtaning oldini olish funksiyasida о‘z ifodasini topadi.

Sug’urta manfaatdorligi. Sug’urta masalalari bilan Shug’ullanish unga nisbatan manfaatdorlikdan boshlanadi. Ishlab chiqarishni xavf-xatardan holi emasligi sababli sug’urtalash masalalariga qiziqish boshlanadi, chunki sug’urta ob’yekti zararlanganidan sug’urtalanuvchiga zarar summasi beriladi. Bu summa sug’urta qoplamasi dyeb ataladi. Sug’urtalanuvchi zarar kо‘rganda uni qoplash uchun sug’urtalanuvchidan sug’urta summasini olishdan manfaatdor bо‘ladi.

Sug’urta javobgarligi. Sug’urtalanuvchi va sug’urtalovchining qonunda yoki shartnomada kо‘zda tutilgan javobgarligi, о‘z zimmasiga olgan majburiyatlari, vazifalari. Agar kо‘rsatilgan hodisalaridan biri sodir bо‘lsa, u holda sug’urta organlari о‘z zimmasiga olgan majburiyat asosida sug’urta qoplamasi tqlaydi. Masalan, hayotni aralash sug’urtasida 3 xil sug’urta javobgarligi belgilangan. Shulardan biri shartnomada kо‘zda tutilgan yoshga yetish; ikkinchisi, baxtsiz hodisalardan birining sodir bо‘lishi natijasida sog’ligini yо‘qotishi; uchinchisi, vafot etish hodisasidir. Bu hodisalaridan biri sodir bо‘lsa, sug’urta tashkiloti sug’urta qoplamasini tqlash uchun javobgar hisoblanadi, Shuni aytish kerakki, davlat sug’urta tashkilotlari tomonidan kо‘zda tutilgan javobgarlik xususiy sug’urta tashkilotlarida kо‘zda tutilgan javobgarlikdan farq qiladi. Bundan tashqari har bir sug’urta tashkiloti sug’urtaning har bir xili bo’yicha о‘z javobgarligini о‘zi belgilaydi.

Qayta sug’urta qilish. Sug’urtalovchi shartnomada kо‘zda tutilgan о‘z majburiyatlarini butunlay yoki qisman boshqa sug’urtalovchi (qayta sug’urtalovchi)ga о‘tkazishi yoki qayta sug’urta qilish.

Sug’urta tashkiloti sug’urtalanuvchining roziligi bilan asosiy shartnomani о‘zgartirmasdan turib sug’urta shartnomalari asosida о‘zining javobgarligi, tqlov qobiliyatiga ega bо‘lgan boshqa sug’urta tashkilotlariga topshirib, qayta sug’urta qildirishidir. Sug’urta hodisasi Yuz berganda qayta sug’urtalagan tashkilot shartnomaga kо‘ra о‘z zimmasiga olgan majburiyatlar doirasida javobgar bо‘ladi.

Birgalikda sug’urta qilish. Birgalikda sug’urta qilishda ikki yoki undan ortiq sug’urta tashkiloti bitta sug’urta shartnomasi tuzadi. Bunda shartnomada har bir sug’urtalovchining huquq va majburiyatlarini belgilovchi shartlar bо‘lishi kerak.

Sug’urta vakillari. Sug’urta vakkilari sug’urta xodimlari bо‘lib, о‘zlariga berilgan vakolatlariga muvofiq sug’urtalovchi nomidan va uning topshirig’i asosida ishlovchi jismoniy yoki Yuridik shaxslardir.

Sug’urta guvohnomasi (polisi). Sug’urta munosabatlari tashkil etilganligiga guvohlik beruvchi hujjat. Ixtiyoriy sug’urtada bunday hujjat birinchi badal tqlangandan kyeyin beriladi. Sug’urta guvohnomasi (polisi)da xо‘jaliklarning nomlari, sug’urtalangan shaxsning nomi, familiyasi, sug’urta summasi yoki qoplamasi, sug’urta tarifi, sug’urta badali va boshqa ma’lumotlar kо‘zda tutiladi.

Sug’urta qoplamasini oluvchi. Sug’urta qoidalari yoki shartnomalarda kо‘zda tutilgan sug’urta hodisalari sodir bо‘lganda yoki boshqa sabablar tufayli sug’urta tashkilotlaridan ma’lum miqdorda qoplama (mablag’) oluvchi Yuridik va jismoniy shaxslar. YUridik shaxslar uchun bu mablag’lar ularning hisoblariga о‘tkaziladi.

Sug’urta fondining shakllanishi bilan bog’liq atamalar.

Sug’urta fondi asosan sug’urta badallari hisobidan shakllanadi. Sug’urtalanish uchun sug’urta badali tqlanishi kerak. Sug’urta badali milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash asosida ajralib chiqib, maxsus sug’urta fondi tarkibida kiradi. YUridik shaxslar, fuqarolar о‘z daromadlarining bir qismini sug’urta tqlovi sifatida sug’urta tashkilotlari ixtiyoriga о‘tkazadilar.

Sug’urtaviy baholash. Sug’urtaviy baholash mol-mulk sug’urtasida qqlaniladi. Sug’urtaviy baholash asosida sug’urta ob’yektlarining qiymati aniqlanadi. Bu asosida sug’urta badallari hisoblanadi. Bunday kо‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:

• 
  О‘rtacha byesh yillik yoki uch yillik hosil. Bu kо‘rsatkich ekinlarga nisbatan qqlaniladi. О‘rtacha hosil belgilangandan kyeyin u natura qlchovidan pulga aylantiriladi.
  
• 
  Balans qiymati (CHorva mollariga nisbatan qqlaniladi).
  
• 
  Balans bahosida (eskirgan miqdorini chiqarib tashlab) binolar, mashinalar, transport vositalari.
  
• 
  Invyentarizasiya bahosida fuqarolarning turar joylari. Komunal xо‘jaligi organlari tomonidan aniqlanadi.
  
• 
  Sug’urta bahosi sug’urta tashkilotlari tomonidan qishloq va shahar joylarda hisoblangan imorat bahosi.
  

Sug’urta ta’minoti. Sug’urta ta’minoti – bu sug’urta hodisasi sodir bо‘lganda mavjud belgilangan tartib asosida zararlarni hisoblash va bu asosda qoplama miqdorini belgilash usulidir. Amalda sug’urta ta’minotining 3 tizimi mavjud:

1. Sug’urta ta’minotining nisbiy (proporsional) tizimi.

2. Birinchi xavf tizimi.

3. CHyegaralangan sug’urta ta’minoti.

Nisbiy tizimda sug’urtalanuvchi kо‘rgan zararining hammasi emas, balki bir qismi, ya’ni sug’urta qilingan qismi tqlanadi, ya’ni zararning sug’urta bahosiga nisbatan nisbiy qismi belgilanadi. Masalan, savdo tashkiloti dqkonidagi tovarlar 5000,0 ming sqmlik. Ulardan faqat 4000,0 ming sqmlik tovarlar (ya’ni 80 foiz) sug’urtalangan. YOng’in natijasida 2000,0 ming sqmlik mol yonib kyetgan. Sug’urta ta’minoti 2000,0 ming sqmning 80 foizi, ya’ni 1600,0 ming sqmga tyeng. +olgan 20 foizini savdo tashkilotining о‘zi qoplaydi.

Birinchi xavf tizimida sug’urtalovchi kishi о‘z mol-mulkining hammasini yoki bir qismini sug’urta qilishi mumkin. Ayrim hollarda zarar miqdori sug’urtalangan summasidan ortiq bо‘lishi mumkin. Ana Shu ortgan qismiga sug’urta ta’minoti berilmaydi, Masalan, uy-rо‘zg’or buYumlarining qiymati 500000 sqm Mazkur anjomlarning 300000 sqmi sug’urtalangan. Lekin yong’in natijasida 400000 sqm zarar yetgan. Sug’urta ta’minoti 300000 sqmni tashkil qiladi va uni birinchi xavf dyeb ataladi. +olgan 100000 sqmlik qismi sug’urta yqli bilan qoplanmaydi. Uni ikkinchi xavf dyeb ataladi. Agar anjomlar 100 foiz miqdorida sug’urtalanganda yetkazilgan zararlarning hammasiga 400000 sqm miqdorida qoplama berilar edi.

CHyegaralangan sug’urta taminotida zararni hisoblash uchun mqljallangan hosil bilan haqiqiy olingan hosil о‘rtasida farq topiladi. Olinishi mumkin bо‘lgan hosil uch yillik о‘rtacha hosil sifatida belgilanadi: Masalan, 3 yillik о‘rtacha hosil 30 syentnyer. Haqiqiy hosil 25 syentnyer. Har gyektarga kо‘rilgan zarar 5 syentnyer, bir gyektar bo’yicha zararni Yuqoridagi ekinlarning umumiy maydoniga kqpaytirilsa, zararning natura miqdori kelib chiqadi. Sug’urta ta’minoti yqli bilan kо‘rilgan zararlar chyegaralangan miqdorda qoplanadi:

Sug’urta summasi. Bu sug’urta ob’yektlarining qancha miqdorda (summaga) sug’urta qilinganidir. Majburiy sug’urtada sug’urta summasi sug’urta ob’yektining hajmi va sug’urta tarifi asosida hisoblanadi. Yqlovchilar ixtiyoriy sug’urtasida bu summa sug’urta tashkiloti tomonidan belgilanib, chipta bahosi tarkibiga kiritiladi.

Mulk sug’urtasida bu atama sug’urta ta’minotining pullik ifodasi hisoblanadi.

Sug’urta tarifi. Sug’urta summasi miqdoriga qarab hisoblanadigan badalning stavkasidir. Tarif miqdori asosan foiz yoki summa miqdorida belgilanadi. Maxsus adabiyotda bu stavka brutto tarif dyeb ataladi, u 2 qismga bо‘linadi: 1.Nyetto tarif. 2. YUklama. Nyetto tarifi asosida hisoblangan badal summasi zararlarni qoplashga sarflanadi. YUklama hisobidan sug’urta bo’yicha boshqarish xarajatlariga mablag’ ajratiladi. Sug’urta tarifi asosida sug’urta tqlovlari hisoblanadi, sug’urta tqlovlari bir yqla yoki bо‘lib tqlanishi mumkin.

Sug’urta muddati. Sug’urta ob’yektlarining qancha vaqtga sug’urta qilingani. Ixtiyoriy mulkiy va shaxsiy sug’urtada sug’urta muddati - qancha vaqtga sug’urta qilingani shartnomada kо‘rsatiladi, Shunga qarab sug’urta tqlovlari hisoblanadi. Lekin sug’urta muddatidan uning amal qila boshlash muddatining boshlanishi tuShunchalarini farq qilish kerak. Sug’urta muddati sug’urta tqlovining birinchi badali tqlangan davrdan boshlanadi.

Sug’urta yoshi. Sug’urta yoshi deganda sug’urtalanuvchi fuqarolar yoki chorva mollarining yoshi (biologik kattaligi) kо‘zda tutiladi. Har bir shaxsiy sug’urta ob’yekti bo’yicha, masalan, fuqarolarning qaysi yoshidan boshlab qaysi yoshgacha sug’urta qilinishi, chorva mollarining qaysi yoshdan sug’urtalash boshlanishi kо‘zda tutiladi. +qshimcha pyensiya tayinlash bo’yicha sug’urta badallari har bir yosh bo’yicha kо‘rsatiladi. Maktab qquvchilarini sug’urtalashda ularni yoshlari emas, balki sug’urtalangan yili kо‘zda tutiladi.

Sug’urta boqimandasi. Sug’urta badallarining tqlash muddatlari majburiy sug’urta bo’yicha yо‘riqnomada, ixtiyoriy sug’urta bo’yicha shartnomada kо‘rsatiladi. Agar badal belgilangan tqlov muddatida tqlanmasa, u holda tqlov boqimandaga aylanadi. Ixtiyoriy sug’urta bo’yicha shartnomada kо‘rsatilgan muddatda tqlanmagan tqlov shartnomani bekor qilinishiga asos bо‘ladi. Majburiy sug’urta turlari bo’yicha tqlov muddatlari Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Tqlangan kundan boshlab boqimanda tugatilgan hisoblanadi. Sug’urta tashkiloti hisob raqamiga bank muassasasi tomonidan mablag’ о‘tkazilgan kun boqimanda tugatilib, uning miqdori tqlangan kun hisoblanadi, har bir о‘z vaqtida tqlanmagan tqlov boqimandaga aylangandan kyeyin har bir kun uchun jarima hisoblanadi.

Sug’urta tqlovi. Sug’urta tarifi asosida hisoblangan sug’urta badali. Sug’urta tqlovi sug’urtalangan mol-mulkning xususiyati va egaligiga qarab bir yoki bir nyecha ob’yekt bo’yicha hisoblanishi mumkin. Jamoa xо‘jaliklarida sug’urta tqlovlari hosil, chorva mollari, imoratlar va boshqa mol-mulklar bo’yicha hisoblanib, ularning jami sug’urta tqlovining umumiy miqdorini tashkil qiladi. Agar bir hovlidagi turar joylarda bir nyecha kishi egalik qilsa, ob’yektlarni hajmiga qarab sug’urta tqlovi taqsimlanadi. Sug’urta tashkilotlarining muhim vazifalaridan biri hisoblangan sug’urta tqlovlarini о‘z vaqtida tqlanishini ta’minlash, ixtiyoriy sug’urta bo’yicha sug’urtalanganlarni muddatidan oldin ogohlantirilishidir.

Sug’urta mablag’larining sarflanishi bilan bog’langan atamalar.

Respublikamiz hududida har yili majburiy va ixtiyoriy sug’urta badallari hisobiga ulkan sug’urta fondlari shakllanadi. Bu fondlarning sarflanishi dastlab xavf-xatarga bog’liq. Agar sug’urta hodisalari rqy bermasa, zararni qoplashga sarflanadigan mablag’lar kam miqdorni tashkil qiladi, agar yirik miqyoslarda sug’urta hodisalari sodir bо‘lsa, yetkazilgan zararlarni qoplash uchun sug’urta fondidan mablag’ sarflashga tqg’ri kyeladi. Dyemak sug’urta fondi mablag’larini sarflash uchun ularni nimalar uchun foydalanish, mablag’ ajratish uchun qanday hujjatlarni rasmiylashtirish, sug’urta hodisalarini kqp yoki kamligiga qarab sug’urta samaradorligi haqida fikr Yuritish uchun dastlab quyidagi atamalarni mazmuni bilan tanish bо‘lish kerak:

• 
  Sug’urta xavf-xatari
  
• 
  Sug’urta hodisasi
  
• 
  Sug’urta dalolatnomasi
  
• 
  Sug’urta zarari
  
• 
  Sug’urta ryentasi
  
• 
  Sug’urta qoplamasi
  

Sug’urta xavf-xatari. Xavf-xatar sо‘zidan bir qancha mazmun va ma’no kasb etadi. Bularning hammasi xavf-xatar va unga nisbatan javobgarlikni ifoda qiladi. Shu munosabat bilan uni xavf-xatarlarning tqplami, dyeb tuShuntirish maqsadga muvofiqdir. Bu tuShuncha sug’urtalangan mulk, sug’urta hodisasi, sug’urta xavfi va boshqa tuShunchalarni о‘zida mujassamlashtiradi.

Sug’urta hodisasi. Sug’urta xavf-xatarida kо‘zda tutilgan favqulotda tasodiflardan birortasi sodir bо‘lishi. Bunday hodisalarga mulk sug’urtasida tabiy ofatlar, yong’in, falokat, portlash va boshqalar. SHaxsiy sug’urtada ma’lum yoshga yetish, baxtsiz hodisalarning sodir bо‘lishi, vafot hodisalari kiradi. Baxtsiz hodisasi deganda sug’urtalanganning sog’ligiga va hayotiga zarar kyeltiruvchi favqulotda hodisalar kо‘zda tutiladi. Sug’urta hodisasi natijasida kо‘rilgan zarar belgilangan miqdorda sug’urta fondi hisobidan qoplanadi.

Sug’urta dalolatnomasi. Sug’urta hodisasining sodir bо‘lganligini va uning sabablarini tasdiqlab beruvchi rasmiy hujjat. Mulk sug’urtasida dalolatnoma asosida zarar miqdori va unga tqlanadigan qoplama miqdori aniqlanadi. Hujjat qoplama olishga asos bо‘ladi. SHaxsiy sug’urtada dalolatnoma baxtsiz hodisani tasdiqlash, uning sug’urtalanuvchining bu hodisa xizmat vazifalarini bajarishda yoki yqlda bо‘lganida sodir bо‘lganini aniqlashga, korxona hisobidan sug’urta qilinganda yoki yqlovchilar majburiy sug’urtasi shartnoma yqli bilan qoplama olishga asos bо‘ladi. Sug’urtaning boshqa xillari bo’yicha dalolatnoma talab qilinmaydi, tibbiyot muassasasining ma’lumotnomasi kifoya qiladi.

Sug’urtada zarar. Sug’urtada zarar deganda, sug’urta bahosida ishdan chiqqan yoki bir qismi zararlangan mulk bahosi tuShuniladi. YEtkazilgan zararning tqla yoki bir qismi sug’urtalanuvchiga tqlanishi sug’urta qoplamasi dyeb ataladi. SHaxsiy sug’urtada shikastlangan shaxsga tqlanadigan pul mablag’lari sug’urta miqdori (summasi) dyeb ataladi.

Sug’urta ryentasi. +qshimcha pyensiyani sug’urtalash asosida sug’urtalanuvchiga oy yoki yil davomida tqlanadigan muntazam daromad. +qshimcha pyensiya agar sug’urta badallarini о‘z vaqtida tqlab borilgan bо‘lsa, pyensiya yoshiga chiqqan oydan boshlab tqlanadi.

Sug’urta qoplamasi. Sug’urta hodisasi sodir bо‘lganligi tufayli yetkazilgan zarar miqdorini qoplash uchun ajratilgan mablag’.
Amaliyotda qqllaniladigan xorijiy atamalar.

Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti sharoitida sug’urta tadbirlarini kengaytirish, xorijiy mamlakatlar bilan sug’urta hamkorligini mustahkamlash va ularning tajribalaridan samarali foydalanishni taqazo qiladi. Bu tadbirni amalga oshirishning dastlabki shartlaridan biri- xalqaro sug’urta atamalarini о‘rganish va ularning mazmuni bilan yaqindan tanishishdir. Mamlakatiimizda qqllanilayotgan xalqaro atamalarning soni kun sayin ortib bormoqda. Lekin ularning kqplari о‘zbek tilida о‘z ekvivalyentlariga ega emaslar. Shu munosabat bilan xorijiy atama tanlashda birinchi navbatda hozirda amaliyotda qqllanilayotgan va qqllanishi kutilgan atamaga izoh berishga harakat qilamiz.

Abandon. Sug’urtalovchidan tqliq sug’urta summasini olish maqsadida sug’urtalanuvchining mulkiga nisbatan voz kyechish. Bu ibora kqp xolatlarda dyengizda suzib Yuruvchi kyemalarni yо‘qolib qolishida yohud ularni qaroqchilar tomonidan qqlga tushirishida ishlatiladi.

Andyerraytyer. Sug’urta kompaniyasining mas’ul bir vakolatiga ega va tyegishli riskni о‘z zimmasiga oladigan shaxs. Sug’urta kompaniyasini portfyeli uchun javob beradi. Sug’urta shartlarini va tarif stavkalarini, hamda risk darajalarini aniqlay olish qobiliyatiga ega bо‘lishi zarur.

Sug’urta kompaniyalarining andyerraytyer siyosati. Ma’lum bir sug’urta turlari bo’yicha risklarni sug’urtalash mumkinligi yoki mumkin emasligi haqida qaror qabul qilish bilan bog’liq, sug’urta kompaniyasi tomonidan kо‘riladigan chora - tadbirlar yig’indisi.

Adyendum. Sug’urta shartnomalariga tomonlarning keliShuviga asosan о‘zgartirishlar yoki qо‘shimchalar kiritish.

«YAshil karta». Xalqaro darajada tan olingan avtomobil haydovchilarning uchinchi shaxs oldidagi mas’uliyatni majburiy sug’urtalanganligi xaqidagi sug’urta polisi, «YAshil karta» tizimiga a’zo mamlakatlar keliShuviga asosan, avtomobil haydovchisi mazkur maslahat hududlarda qaytadan uchinchi shaxs oldidagi mas’uliyatni sug’urtalamasdan Yurishi mumkin.

Sug’urta brokeri. Sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchi о‘rtasida vositachini vazifasini bajaruvchi kompaniya yoki shaxs. О‘zining statusi bo’yicha broker sug’urtalanuvchining manfaatlari himoya qiladi, uning vakili bо‘ladi va uning ob’yektlarini Moliyaviy jihatdan barqaror bо‘lgan kompaniyalarda sug’urtalanishni ta’minlaydi. Shu bilan bir qatorda, kо‘rsatilgan xizmatlar uchun broker, sug’urtalanuvchidan emas, balki sug’urtalovchidan tyegishli komissiya summasini oladi.

Pul. Yirik va xavfli risklarni birgalikda sug’urtalash uchun bir nyechta sug’urta kompaniyalarini birlaShuvi. Riskni qabul qilib oluvchi kompaniya, pulga a’zo sug’urtalovchilar nomidan yagona polis beradi.

SHomaj. Sug’urta hodisalarini rqy berishi natijasida ishlab chiqarishning tqxtashi tufayli Yuzaga kyeladigan foyda va boshqa Moliyaviy yо‘qotishlarni sug’urtalash.

Lloyd. О‘zining Moliyaviy imkoniyatidan kelib chiqqan holda sug’urta risklarini о‘z zimmasiga oluvchi xususiy shaxslarning birlashmasi, shtab-kvartirasi Londonda. Lloyd korporasiyasi sug’urtalash ishini sug’urtalanuvchi va andyerraytyer о‘rtasida vositachi bо‘lgan brokerlar amalga oshiradi. Hozirgi paytda «Lloyd» ga 30 mingdan ortiq obunachi a’zo.

Dyengiz sug’urtasida avariya. Kyemaga yoki kyemadagi Yukka kyeltirilgan zarar. Dyengiz sug’urtasida «avariya» tuShunchasi deganda avariya fakti tuShunilmaydi, balki dyengizda Yukni taShuvchi tomonlarga kyeltirilgan zararlar tuShuniladi. Avariyalar umumiy va xususiy bо‘lishi mumkin. Umumiy avariya kyema va Yuk о‘rtasida taqsimlanadi. Xususiy avariyada esa avariya harakatlari ma’lum bir tomonga tushadi, ya’ni avariya bо‘lishga kim sababchi bо‘lsa.

Autsaydyerlar. Sug’urta assosiasiyalar yoki monopolistik guruhlarga a’zo bо‘lmagan sug’urta kompaniyalari, brokerlik firmalari.

SYurvyeyr. Sug’urtalovchi yoki sug’urtalanuvchi iltimosiga binoan sug’urta ob’yektini tekshiruvchi, kо‘ruvchi va u haqda xulosa beruvchi ekspyert.

Sug’urta bonusi. Sug’urtalovchi tomonidan sug’urtalanuvchiga sug’urta hodisasini oldini olganligi uchun sug’urta tqlovi (mukofoti)dan chyegirma yoki pulning bir qismini qaytarish.

Kargo. Dyengiz, havo, yer Yuzi transportida tashilayotgan Yuk yoki mulkni sug’urtalash.

Kasko. Transport vositasini о‘zini sug’urtasi.
О‘zbekiston Respublikasida sug’urta bozorining shakllanishi va kengayishi.
YUrtboshimiz I. A. Karimov о‘zining “О‘zbekiston XXI asr bо‘sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” nomli ulkan monografiyasida “Davlatni aql-idroq bilan boshqarish nima degan savolini qqyadi va X asrda yashagan mashhur mutafakkir nomidan javob beriladi” “Davlatning idroq bilan boshqarish,- degan edi Farobiy, halq boshiga tushgan xavf – xatarni kamaytirsh va bartaraf etishdan iboratdir”.

Hududimizning 3 ming yildan ortiq davr tarixi halqimiz hayotiga tahlika solgan xavf – xatarlar, Shu hisobda tabiiy ofatlar, kutilmagan favqulotda hodisalar, yer qimirlashi, suv toshqini, yong’in, kuchli bо‘ron, syel, chigirtkalar hujumi, tog’dan tosh kqchishi, yer chqkishi о‘z davrida iqtisodiyotimizga ulkan zarar kyeltirgani va ularni bartaraf qilish uchun munosib tadbirlar kо‘rilganidan darak beriladi.

Sug’urtaning kelib chiqishi Yurtimiz tarixi bilan bog’langani uchun uning tarkibiy qismi hisoblanadi.

Sug’urtaning kelib chiqishi haqida gapirganda dastlab sug’urta puldan yoki Moliyadan oldin kelib chiqqanmi, kreditdan oldin paydo bо‘lganmi degan savol Yuzaga kyeladi.

Ma’lumki, pulning kelib chiqishi haqida gapirganda dastlab natura asosida qabilalar о‘rtasida moddiy nye’matlarni almashishi sodir bо‘lganini e’tiborga olishimiz kerak. Har bir oila turmush tajribasiga asoslanib о‘ziga kerakli oziq - ovqat, kiyim – bosh va har xil mahsulotlarni g’amlab qqyishi lozim ekanligini tuShungan. Agar g’amlangan mahsulotlar yetarli bо‘lmasa qо‘shnisidan yoki boshqa oilalardan qarz olgan. Oltin pul sifatida ishlatila boshlagandan kyeyin zarur narsalarni g’amlashda oltin, kyeyinchalik pul ishtirok etgan.

Shu monosabat bilan natura va pul shaklida ijtimoiy jamg’arma hosil qilish yoki sug’urta hodisasi vujudga kyelganda birgalashib mablag’ tqplab, og’ir ahvoldan qutqarish odat bо‘lgan. Shu munosabat bilan musulmonlar tomonidan +ur’on asosida zakot berish joriy qilingan. Masalan +ur’onda an’om surasida: “U (Olloh) uzumzor bog’lar, bо‘stonlar, hurmoYu anvoyi myevali ziroatlar, zaytun, xilma-xil anorlar yaratgan. Ularning myevalari pishganda undan tanavvul qilganlar, hosil yig’ilgan tunda uning ulushini berganlar”. “Olloh yqliga va musofirlarga atab olloh tomonidan farz qilingan”.

Sug’urta fondi tashkil qilish masalalari faqat zakot hisobidan emas, balki о‘zaro pul tqlash yqli bilan ham amalga oshirilgan. Bu sug’urta uzoq tarixga ega dyeb kо‘rsatdik.

Myelodiydan ancha oldin hukumronlik qilgan Bobil podshoxi Hamurabbiy ham о‘z qonunlariga kо‘ra yirik savdo karvonlari jamoasi uzoq safarga chiqqanlarida talofat kо‘rsalar, qaroqchilarga talansalar kо‘rilgan zarar jamoa a’zolari о‘rtasida barobar taqsimlanib, zararlarni qoplash kо‘zda tutilgan, bu orqali maxsus fond tuzmasdan hamkorlikda fondsiz yordam uYushtirilgan.

Bu kо‘zda tutilgan qoida sug’urta fondi tashkil qilinganga qadar kelib chiqqanidan darak beradi. Bu qoida asosida kо‘zda tutilmagan holda hodisalar qaroqchilar xujumi, byetob bо‘lib qolish bilan bog’langan hodisalar natijasida kyelgan zararlarni qoplash usuli bir mamlakatdan о‘rganib ikkinchi mamlakat savdogarlar jamoalarida ham qqllanilib, Markaziy Osiyo shaharlari bo’ylab, savdo aloqalarini amalga oshiruvchilarga ham qulaylik tug’dirgan. Fondsiz sug’urta kyeyinchalik bu paytda rivojlanib karvonlar safarga otlana boshlaganlarda “sug’urta fondi”ni shakllantirish rasm bо‘la boshlagan.

Aholining muxtoj tabaqalariga yordam berish shariat qonunlarida kо‘zda tutilgan, nochorlarga, miskinlarga dastlab zakot hisobidan, zakot davlat siyosatiga aylantirilganidan kyeyin uning о‘rniga sadaqa hisobidan fond tashkil qilinib, yordam uYushtirilgan.

«Zakotnoma» kitobida zakot sifatida tqplangan mablag’lardan faqirlar, miskinlar, qarzdorlar, musofirlarga yordam berish kо‘zda tutilgan. Bunda faqir dyeb о‘zining kundalik ehtiyojlarini qoplashga qurbi yetmaganlar, miskin dyeb faqir kishidan kqproq kambag’al kishilar kо‘zda tutilgan. +arzdorlar haqida gap borganda, hayrli ishlarni bajaraman dyeb, о‘zlari sabab bilan amalga oshirmay qarzga botganlar, musofirlarga safar jarayonida pul va mollarni yо‘qotib muxtoj bо‘lganlar kiradi.

1918 yilga qadar О‘zbekiston hududida Rossiya sug’urta monopoliyalarining filiallari (bо‘limlari) tashkil qilinib, mahkamalar binolari, paxta va yog’ zavodlari, ulgurji savdo, transport va boshqa korxonalarni yong’in hamda turli falokatlardan sug’urta qilar edilar. SHaxsiy sug’urta asosan rus millatiga mansub bо‘lganlarga nisbatan joriy qilinib, yerli aholi diniy an’analarga sodiq qolib sug’urtaga juda kam tortilgan. Sug’urtalanish gunoh hisoblangan.

1918 yilda RSFSR hukumati tomonidan kiritilgan sug’urta monopoliyasi Turkiston respublikasiga ham joriy qilindi. YAngi iqtisodiy siyosat davrida birinchi sug’urta tadbirlari amalga oshirila boshlanib, 1924 yilda О‘zbekiston Moliya komissarligi tarkibidagi sug’urta boshqarmasi tashkil etildi. Xususiy korxonalar, dyehqon xo’jaligiga tyegishli mulklar sug’urtalana boshlandi. Asosiy majburiy sug’urta, ayniqsa, imoratlarni yong’indan saqlash, ishsizlik va chorikorlik sug’urtalari ham joriy etildi. Birinchi byesh yillik davrida Rossiya O’zbekistonni paxta bazasiga aylantirishni ko’zlab, jamoa xo’jaliklarini sug’urtalashga alohida ahamiyat berdi. SHaharlarda imoratlarni yong’indan sug’urtalashga alohida ahamiyat berildi. Kyeyingi yillardan boshlab mol-mulk sug’urtasi bilan birga SSSR qonunlari asosida shaxsiy sug’urta ham kiritildi. Bu qonunlarda O’zbekistonning iqtisodiy xususiyatlari kam e’tiborga olindi. Kqp yillar mobaynida pilla hosili sug’urta bilan bog’lanmadi.

1921 yilning 6 oktyabrida qabul qilingan Dyekryetga muvofiq, Turkiston Respublikasida RSFSR Moliya Xalq Komissariati Davlat sug’urtasi bosh boshqarmasining vakolatli Boshqarmasi tashkil etildi. Uning asosiy vazifasi mintaqada sug’urta inspyeksiyasi va agentliklarini tashkil etish, mahalliy aholi vakillarini sug’urta agentligi vazifasiga jalb etish va sug’urtaning amaldagi turlari bo’yicha shartnomalar tuzishdan iborat edi. Turkiston davlat sug’urta boshqarmasi tqlaligicha RSFSR Moliya Xalq Komissariati davlat sug’urtasi Bosh boshqarmasiga bo’ysunishi bilan bir qatorda, u tomonidan ishlab chiqilgan sug’urta qilish shartlari va qoidalarini so’zsiz bajarilishini ta’minlashi lozim edi.

1922 yilning 22 iYunida Turkiston Xalq Komissarlari Kengashi «Davlat mol-mulk sug’urtasi tqg’risida» qaror qabul qildi. Mazkur qarorga muvofiq, davlat va ijaraga berilgan kommunal mol-mulklarni majburiy sug’urtasi joriy etildi. Majburiy sug’urta dastlab, Turkistonning to’rtta shahrida, ya’ni Toshkyent, Samarkand, Kattaqo’rg’on va Jizzaxda joriy qilindi. Shuni alohida qayd etish lozimki, Yuqoridagi sug’urta turini joriy qilgunga qadar Turkistonda quyidagi ixtiyoriy sug’urta turlari bo’yicha opyerasiyalar amalga oshirilgan edi: kqchar va kqchmas mol-mulkni, korxonalarni va tovarlarni yong’indan sug’urta qilish, qsimliklarni dql va boshqa stixiyali hodisalardan sug’urta qilish. 1922 yilning tqqqiz oyi davomida korxonalar mol-mulkini va tovarlarni yong’indan ixtiyoriy sug’urta qilish bo’yicha 2616827 rubl miqdorida sug’urta badallari yig’ib olingan.

1924 yilda Turkiston ASSR ni O’zbekiston SSRga aylanishi munosabati bilan Moliya Xalq Komissariatida davlat sug’urtasi Boshqarmasi tashkil etildi. Shuningdyek, mamlakatning viloyat, tumanlarida sug’urta inspyeksiyalari ham tashkil etildi. Ammo, sug’urta sohasida malakali mutaxassislarni yo’qligi sug’urta ishini rivojlantirish yqlida katta tqsiq bo’ldi. Uzoq qishloq tumanlarida sug’urta agentlari umuman yo’q edi.

Mamlakat hududida sug’urta ishini joriy etilishida mahalliy xususiyatlarni kqproq hisobga olish, sug’urta tariflarini belgilash maqsadida 1924 yilning 11 noyabrida Xalq Komissarlari Kengashi «+ishloq joylarda davlat sug’urtasi tqg’risida» qaror qabul qildi. Ushbu qaror talablarini hayotga og’ishmay tadbiq qilish maqsadida mahalliy hokimiyat organlari huzurida doimiy ishlovchi sug’urta komissiyalari faoliyat ko’rsata boshladi. Bu komissiya zimmasiga qishloq joylarda davlat sug’urtasining hamma turlarini rivojlantirish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish, qishloq sug’urtasi Yuzasidan turli ko’rinishdagi takliflar kiritish vazifasi Yuklatilgan edi.

Yuqoridagilarni umumlashtirib, bayon etilganlarga Shunday yakun yasash mumkinki, sho’ro hokimiyati o’rnatilishining dastlabki yillarida Turkiston hududida Davlat sug’urtasini o’rnatish bo’yicha tyegishli ishlar olib borildiki, bu o’z navbatida, qsha davrda olib borilgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosatga mos kyelar edi.

1930 yillar boshida davlat sug’urtasi muassasalari tomonidan amalga oshirilgan ayrim sug’urta turlari bekor qilindi. CHunonchi, sho’ro Markaziy Ijroiya qqmitasi va Xalq Komissarlari Kengashining 1931 yil 3 fyevraldagi «Davlat sug’urtasidagi o’zgarishlar tqg’risida»gi qaroriga ko’ra, davlat korxonalari va muassalariga tyegishli mol-mulklarni majburiy hamda ixtiyoriy sug’urta qilish asossiz ravishda bekor qilindi. Faqat, tuman va qishloq miqyosidagi sanoat korxonalari mol-mulkinigina sug’urta qilishga ruxsat berildi. Sug’urta ishi tabiiy va boshqa stixiyali hodisalar tufayli ko’rilgan zararlarni qoplashga mqljallangan samarali vosita sifatidagi ahamiyatini dyeyarli butunlay yo’qotdi. Ushbu fikrni isbotlash uchun quyidagilarni bayon etish yetarlidir. Davlat korxonalari mol-mulkiga tabiiy va boshqa stixiyali hodisalar tufayli zarar yetkazilganda, ushbu zararlar davlat byudjeti hisobidan qoplanadigan bo’ldi. Shu yerda ta’kidlash zarurki, sug’urta hodisalari rqy berishi natijasida ko’rilgan zararlar, qoidaga ko’ra sug’urtalanuvchilarning mablag’lari hisobidan shakllanadigan sug’urta fondlari vositasida qoplanadi. YUqoridagilardan ko’rinib turibdiki, davlat hokimiyati Yuqori organlarining savodsizligi sababli sug’urtaning Xalq xo’jaligidagi ahamiyatiga yetarli darajada baho berilmadi. SHo’ro hukumatining 1930 yil 6 oktyabridagi qaroriga muvofiq, sug’urta sohasini butunlay tugatish uchun chora-tadbirlar belgilandi. Jumladan, akvizitor-inkassatorlar bo’g’ini tugatildi. SHaxsiy sug’urta opyerasiyalarini amalga oshirish, aholi o’rtasida sug’urta badallarini yig’ish jamg’arma kassalariga va jamoat tashkilotlariga, xususan, davlat krediti va jamg’arma ishiga kqmak berish komissiyasiga Yuklatildi. Shuningdyek, mamlakatda sug’urta ishini tashkil etish va uni Yuritish Moliya muassaalariga o’tkazildi.

YUqorida ko’rsatilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish natijasida sug’urta tarmog’ining nufuzi pasayib kyetdi. Kyeyinchalik, sug’urta qoplamalarini tqlashda jiddiy kamchiliklarga yql qqyildi. Buning asosiy sababi, sug’urta ishi bu sohaga umuman aloqasi yo’q kimsalar qqliga berilib qqyilganidir. Bunga qo’shimcha sifatida qayd etish kerakki, qsha davrda sug’urta badallarini yig’ish ko’rsatkichi tamomila tushib kyetdi va jamoa xo’jaliklarida sug’urta hodisalari sababli ko’rilgan ayrim zararlarni qoplash yillar davomida cho’zilib kyetdi. Sug’urta shartlari va qoidalarini buzish hollari kuzatildi. Masalan, qishloq xo’jalik hayvonlarini nobud bo’lishi tufayli ko’rilgan zararlar, ushbu hayvonlar sug’urta hodisalari sababli nobud bo’lganmi yoki boshqa sababli nobud bo’lganmi, bundan qat’iy nazar qoplanavyerdi. Eng muhimi, Moliya muassasalariga belgilangan tartibdagi dalolatnomani taqdim qilishsa yetarli edi. +oidaga ko’ra, sug’urta qoplamalari faqat, sug’urta shartnomalarida qayd etilgan hodisalar rqy bergandagina tqlanishi lozim edi.

1930-1933 yillarda sug’urta ishini tashkil etishda yql qqyilgan jiddiy xato va kamchiliklar davlat hokimiyatini sug’urta sohasiga alohida e’tibor berishini talab etdi. Buning natijasi qlaroq, 1933 yilning 8 martida sho’ro partiyasining Markaziy qqmitasi «+ishloq xo’jaligi mol-mulki va ekinlarini sug’urta qilishdagi kamchiliklar tqg’risida» qaror qabul qildi. Mazkur qarorda Moliya muassasalarining sovuqqonligi oqibatida joylarda, kqplab qishloq tumanlarida sug’urta davlatni ochiq aldashning bir shakli sifatida ildiz otib kyetganligi qayd etildi. Shundan kyeyin, sug’urta tashkilotlari qaytadan tashkil etildi va Moliya muassasalari ularga zarur hujjatlarni topshirishdi. Jamg’arma kassalari ham, o’z navbatida, shaxsiy sug’urta qilish bilan bog’liq ishlarni davlat sug’urta muasasalariga topshirishdi.

Tarixdan ma’lumki, ikkinchi jahon urushi boshlanishi munosabati bilan mamlakatning barcha Moliyaviy resurslari mudofaani ta’minlash bilan bog’liq xarajatlarni qoplashga sarflandi. Xususan, davlat sug’urtasining mablag’lari ham birinchi navbatda Yuqorida ko’rsatilgan xarajatlarni Moliyalashtirishga yqnaltirildi. 1941-1944 yillarda sobiq sho’ro davlat sug’urtasi davlat obligasiyalarini sotib olish va foydadan ajratmalar shaklida 5,8 mlrd. rubl mablag’ni davlat byudjetiga o’tkazdi. Biroq, bu degani sug’urta mablag’lari stixiyali hodisalar natijasida ko’rilgan zararni qoplashda ishlatilmadi, degan ma’noni anglatmaydi. 1942 yilda qishloq xo’jalik ekinlari va hayvonlarini majburiy sug’urtasi bo’yicha tqlanadigan sug’urta qoplamasi miqdori bir muncha ko’tarildi. Shu bilan bir qatorda, mamlakatning kattagina qismini nyemis fashistlari tomonidan vaqtincha bosib olinishi sug’urta opyerasiyalari hajmini syezilarli darajada kamayishiga olib kyeldi. Ushbu hududlarni bosqinchilardan ozod etish munosabati bilan davlat mol-mulk sug’urtasi qaytadan tiklandi. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan sqng sobiq sho’ro hududining kengayishi joylarda tyegishli davlat sug’urta muasasalarini tashkil etishni taqozo etdi.

Ikkinchi jahon urushi tugaganidan sqng davlat mol-mulk sug’urtasi uning javobgarlik hajmini oshirish, sug’urta shartlarini takomillashtirish yqli bilan rivojlandi. 1946 yilda shaxsiy sug’urtani rivojlantirishni rag’batlantirish maqsadida hayotni aralash sug’urtasi bo’yicha belgilangan eng kam summalar bekor qilindi. 1946-1947 yillarda shaxsiy sug’urtaning barcha turlari bo’yicha ishlab chiqilgan yangi qoidalar qaytadan ko’rib chiqildi va tasdiqlandi. 1947 yilda yakka tartibda tuzilgan sug’urta shartnomalari soni 2,5 mln.dan oshib kyetdi.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, urushdan sqng shaxsiy sug’urta bilan bog’liq opyerasiyalar syezilarli ravishda qsdi. Agar, 1945 yil oxirida shaxsiy sug’urtaning barcha turlari bo’yicha 1,8 mln. fuqaro sug’urta qilingan bo’lsa, 1953 yilning 1 yanvar holatiga bu ko’rsatkich 5,9 mln.ni tashkil etdi. 1956 yilda aholi mol-mulkini ixtiyoriy sug’urta qilish shartlari ancha o’zgardi. Fuqarolarga tyegishli uy-joylarni majburiy sug’urtasi uni ixtiyoriy sug’urta qilish shartnomalari bilan tqldirildi.

1958 yilda mamlakatda sug’urta ishini tashkil etish bilan bog’liq muhim voqyea Yuz berdi. Davlat sug’urtasi muassasalarini boshqarish, bevosita, sobiq ittifoq respublikalari Moliya vazirliklarining ixtiyoriga berildi. Ushbu vazirliklar huzurida davlat sug’urta Bosh boshqarmalari tuzildi. Ular Moliya vazirliklariga bo’ysunish bilan bir qatorda ittifoq davlat sug’urtasi boshqaruviga ham bo’ysunadigan bo’lishdi. Markaz davlat sug’urtasining asosiy vazifasi joylardagi sug’urta muasasalarini myetodologik jihatdan ta’minlash va sug’urtalash qoidalarini ishlab chiqishdan iborat edi.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 1960 yildan boshlab sug’urta opyerasiyalari tor doirada amalga oshirila boshlandi, ya’ni, asosan, qishloq xo’jaligi va fuqarolarning mol-mulki sug’urtasi hamda shaxsiy sug’urta ishlari olib borildi. 1961-1970 yillarda mol-mulklarni ixtiyoriy sug’urta qilish va hayotni shaxsiy sug’urtasi nisbatan taraqqiy etdi. Masalan, ushbu davrda aholini ixtiyoriy sug’urtasi bo’yicha badallar miqdori 16 foizga qsdi yoki 2,5 mln. rubldan 15,3 mln. rublga oshdi. Bu qsish asosan, shartnomalar sonining kqpayishi hisobiga ta’minlandi.

1968 yilning 1 yanvaridan jamoa xo’jaliklarining mol-mulkini majburiy sug’urta qilish joriy etilishi munosabati bilan davlat sug’urta muassasalarining ushbu sug’urta turi bo’yicha javobgarlik hajmi bir muncha kengaydi. Agar, ilgari qishloq xo’jalik ekinlari faqat nobud bo’lish va dql yog’ish natijasida shikastlanishdan sug’urta qilingan bo’lsa, endi ular issiqlik yetishmasligi, ortiqcha namlanish, qsimliklarga zararkunandalarni zarar yetkazishi va qurg’oqchilik hodisalaridan sug’urtalanadigan bo’ldi. Shuningdyek, sug’urta hodisalarini rqy berishi oqibatida qishloq xo’jalik ekinlari nobud bo’lsa yoki zararlansa, tqlanadigan sug’urta qoplamasi sug’urtalangan mol-mulkning 60 foizini tashkil etgan. Ilgari, bu ko’rsatkich 50 foiz darajasida edi.

1970-1980 yillarda oldingi yillari kuzatilgani kabi, aholi o’rtasida ixtiyoriy sug’urta qilish bo’yicha sug’urta badallari hajmi syezilarli ravishda qsdi. Statistik ma’lumotlarga qaraganda, 1980 yilda ixtiyoriy sug’urta qilishning rivojlanish darajasi 1970 yildagiga nisbatan 2,5 marta oshdi. Buni Shu bilan tuShuntirish mumkinki, fuqarolarga tyegishli mol-mulklarni sug’urta qilish bo’yicha shartlar o’zgardi hamda sug’urtalanadigan ob’yektlar miqdori kengaydi.

1970 yilda davlat xo’jaliklari mol-mulkini majburiy sug’urta qilishni joriy etilishi sug’urtani rivojlanishida muhim o’zgarish yasadi. YUqorida bayon etganimizdyek, 1930 yilda davlatga qarashli korxonalar mol-mulklarni sug’urta qilish tqxtatilgan edi. Usha davrda bu chora Shu bilan tuShuntirilgan ediki, davlat mol-mulki davlat byudjeti mablag’lari hisobidan doimo sug’urta qilingan edi. Sobiq sho’ro Oliy Kengashi Pryezidiumining 1981 yil 2 oktyardagi Farmoniga muvofiq, 1983 yilning 1 yanvaridan fuqarolarning uy-joylari majburiy sug’urtaga olindi. Uy-joylar yer osti suvining ko’tarilishi, syel, sunami, isitish tuzilmasining ishdan chiqishi natijasida zararlanganda sug’urta qoplamalari tqlanishi majburiy sug’urta qilish shartlarida ko’zda tutildi. Bundan tashqari, bu davrda sug’urtaning yangi turlari joriy etildi. Masalan, pyensiyani qo’shimcha sug’urta qilish. Ushbu sug’urta turini keng xalq ommasiga qulay bo’lishini ta’minlash maqsadida, sug’urta zahirasining yarmi byudjet mablag’lari hisobidan shakllantirildi. Mavjud ma’lumotlarga ko’ra, 1985 yilda aholini ixtiyoriy sug’urta qilish bo’yicha shartnomalar soni 7095,8 mingdan oshdi va bu, 1980 yilda tuzilgan shartnomalar sonidan 1456,5 mingta kqpdir.

YUqoridagilarni umumlashtirib aytish mumkinki, sobiq sho’ro hokimiyati hukmron bo’lgan sharoitda sug’urta, asosan, tor doirada amalga oshirilgan. Kqplab mol-mulklar va ob’yektlar sug’urtaga tortilmagan.

1991 yilning noyabr oyida «Mol-mulklarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish tqg’risida» qonunning qabul qilinishi bilan O’zbekiston Respublikasida keng miqyosda davlatga tyegishli bo’lgan korxonalarni ijaraga topshirish, ularni aksionyerlik jamiyatlariga aylantirish jarayoni boshlandi. Iqtisodiy islohotlar kuchli ijtimoiy siyosatni uyg’unlashtirish orqali bosqichma-bosqich amalga oshirildi.

Xususiylashtirishning birinchi bosqichida, ya’ni 1992-1993 yillarda, davlatga qarashli kichik korxonalar va uy-joy fondi eng kam narhlarda, asosan, korxonaning xodimlariga sotildi. Bu davrda 54000 korxona xususiylashtirildi, 18000 dan ortiq oilaviy korxonalar va 26000 ta aksionyerlik jamiyati tashkil etildi. Shuningdyek, mazkur bosqichda 700 dan ortiq davlat qishloq xo’jaligi korxonalari jamoa va ijara xo’jaliklariga aylantirildi.

Ma’lumki, ilgari hamma korxonalar davlatning ixtiyorida bo’lganligi tufayli, ularni har xil noxush hodisalardan sug’urta qilishga ehtiyoj bo’lmagan. Sababi, ushbu korxonalarga sug’urta hodisalari natijasida zarar yetkazilsa, bu zararlar davlat mablag’lari hisobidan byemalol qoplanavyerar edi. Ammo, Yuqorida ta’kidlaganimizdyek, mol-mulklarni davlat ixtiyoridan chiqarish va xususiylashtirish natijasida nodavlat syektorida qn minglab korxonalarni paydo bo’lishi, o’z-o’zidan, sug’urta xizmatlariga bo’lgan talabni syezilarli ravishda oshirdi. Nyegaki, ilgarigi tajribadan farqli qlaroq, nodavlat syektoridagi korxonalar stixiyali hodisalar tufayli zarar ko’rganda, bu zararlar davlat byudjeti mablag’lari hisobidan qoplanmaydi.

YUqorida bayon etilganlarga qo’shimcha ravishda ta’kidlash lozimki, amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar sug’urta tizimini tubdan o’zgartirib Yubordi. Davlat sug’urta tashkilotlariga raqobatbardosh xususiy syektorda mustaqil sug’urta kompaniyalari vujudga kyela boshladi. Bu Shubhasiz, ularning faoliyatini tartibga soladigan maxsus qonun qabul qilishni talab etdi. 1993 yilning 6 mayida O’zbekiston Ryepublikasi Oliy Kengashi (hozirgi Oliy Majlis) “Sug’urta tqg’risida» qonun qabul qildi. Ushbu qonun sug’urtani rivojlantirishning, sug’urta bozorini shakllantirishning huquqiy asoslarini, respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda sug’urtaning mavqyei va o’rnini belgilab berdi, fuqarolar va Yuridik shaxslarning sug’urta xizmatlariga bo’lgan talablari tqlio’roq qondirilishini kafolatlaydi, sug’urta munosabatlari barcha ishtirokchilarining manfaatlari himoya qilinishi va majburiyatlariga rioya etilishini ta’minladi. Shunisi diqqatga sazovarki, mazkur qonunda davlat sug’urtasining monopoliyasiga barham berildi. Boshqacha so’z bilan ifodalaganda, davlat sug’urta tashkilotlari va nodavlat sug’urta tashkilotlari uchun tyeng sharoitlar yaratildi.

Shuni alohida ta’kidlash zarurki, Yuridik shaxslarning mol-mulkini ixtiyoriy sug’urta qilish iqtisodiy nuktai-nazardan samarali hisoblanadi. CHunki, iqtisodiy islohotlarning mohiyati ham kqproq korxonalarni Moliyaviy barqarorligini ta’minlashga qaratilgan o’zaro bog’langan chora-tadbirlar majmuasini amalga oshirish bilan chambarchas bog’liq. Bunday chora-tadbirlardan biri korxonalarni mol-mulkini ixtiyoriy sug’urta qilishdir. 1992 yil statistik ma’lumotlariga ko’ra, davlat sug’urta organlari tomonidan yig’ib olingan jami sug’urta badallari hajmida mol-mulk sug’urtasining ulushi keskin kamayib kyetdi.

1992-1994 va undan kyeyingi yillarda O’zbekiston Respublikasida majburiy sug’urta qilish bilan bog’liq opyerasiyalarni o’tkazish faqat davlat sug’urta tashkilotlari tomonidan amalga oshirildi. Bunday sug’urta turlariga qishloq xo’jalik mol-mulkini sug’urtasi, fuqarolarni mol-mulkini sug’urtasi va yqlovchilarni baxtsiz hodisalardan majburiy sug’urta qilishni o’z ichiga olgan edi. Shu yerda ta’kidlash zarurki, 1991 yilning 1 yanvaridan sobiq ittifoq hududida qishloq xo’jaligi korxonalari mol-mulkini majburiy sug’urta qilish bekor qilingan edi. Ammo, O’zbekistonda qishloq xo’jaligi iqtisodiyotining muhim tarmog’i hisoblangani uchun, bu tarmoqqa qarashli mol-mulklarni sug’urta qilish ishlari uzluksiz davom ettirildi. 1993 yilning oxirida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga muvofiq, qishloq xo’jaligi korxonalari mol-mulkini majburiy sug’urta qilish joriy etildi.

1992 yil boshlarida O’zbekistonda nodavlat syektorida qnga yaqin sug’urta kompaniyalari faoliyat ko’rsatdi. Ular, davlat sug’urta tashkilotlaridan farqli qlaroq, amaldagi sug’urta qilish qoidalarini ancha takomillashtirdilar. Jumladan, sug’urta badali stavkasini kamaytirgan holda sug’urta javobgarligi hajmini kengaytirdilar. 1992 yil davomida mamlakatda «Umid» qo’shma sug’urta kompaniyasi, «Inobat», «Ishonch», «Tyemir yqlchi» kabi bir qator nodavlat sug’urta tashkilotlari turli xil sug’urta opyerasiyalarini amalga oshirdilar.

1993-1994 yillar davomida sug’urta sohasida monopoliyadan chiqarilish jarayoni bir muncha tyezlashdi. 1994 yil oxirlarida mamlakat nodavlat syektorida 60 dan ortiq sug’urta tashkilotlari faoliyat ko’rsata boshladi. 1993 yilda davlat sug’urta tashkilotilari tomonidan jami 26892,8 mln. rubl miqdorida sug’urta badallari yig’ib olingan va uning qariyb 81,3 foizi majburiy sug’urta turlaridan kelib tushgan. Anio’roq qilib ta’kidlaydigan bo’lsak, ushbu kelib tushgan majburiy sug’urta badallarining 79,4 foizi yoki 21,4 mlrd. rubli qishloq xo’jalik korxonalarining mol-mulkini sug’urta qilishdan kelib tushgan. Mol-mulklarni ixtiyoriy sug’urta qilish va shaxsiy sug’urta turlari bo’yicha kelib tushgan badallar umumiy sug’urta tuShumlarida tyegishli ravishda 7,3 va 9,4 foizlarni tashkil etdi.

Ma’lumotlarga qaraganda, 1993 yilda davlat sug’urta muassasalari 12,8 mlrd. rublni bevosita sug’urta hodisalari tufayli ko’rilgan zararlarni qoplashga sarfladi. 1994 yilning 1 iYulida Moliya Vazirligi huzuridagi davlat sug’urta Bosh boshqarmasi fuqarolar tomorqalaridagi qishloq xo’jaligi ekinlari va kqp yillik dov-daraxtlarni ixtiyoriy sug’urta qilish qoidalarini tasdiqladi. Bu qoidalarga ko’ra, kartoshka, sabzovat, poliz ekinlari, kqchatlar, tomorqada qstirilayotgan myevali, ryezavor hamda boshqa kqp yillik daraxt, buta – qsimliklar ixtiyoriy sug’urtaga olindi. Sug’urta badallarining stavkalari qishloq xo’jaligi ekinlari turlariga qarab belgilandi. Masalan, bir yillik va kqp yilik ekilgan o’tlar uchun sug’urta badalining stavkasi sug’urta summasiga nisbatan 7 foiz miqdorida belgilandi.

«ARK sug’urta guruhi» bilan bir qatorda 1992-1994 yillarda «Umid» osiyo sug’urta kompaniyasi ham nisbatan faol sug’urta qilish ishlarini amalga oshirdilar. Bu kompaniyaning asosiy ta’sischilari O’zbekiston Respublikasi hom-ashyo birjasi va Pokiston Islom Respublikasidan bo’lgan hamkorlardir. Ushbu kompaniya dastlab, eksport-import Yuklarini, transport vositalarini sug’urtalashga ixtisoslashdi. Kyeyinchalik «Umid» osiyo sug’urta kompaniyasi tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlarni o’z vaqtida qarz oluvchilar tomonidan qaytarib bera olmaslik tavakkalchiligini sug’urta qila boshladi. Hozirgi paytda «Umid» sug’urta kompaniyasi o’z faoliyatini tqxtatgan.

YUqorida bayon etilganlar Shundan dalolat beradiki, O’zbekiston sug’urta bozorida davlat sug’urta tashkilotlari bilan bir qatorda xususiy, aksionyerlik va boshqa mulk shaklidagi sug’urta kompaniyalari ham raqobat asosida faoliyat ko’rsatishlari mumkin.

Umuman, sug’urtaning insoniyat hayotidagi va iqtisodiyotning uzluksiz rivojlanishini ta’minlashdagi ahamiyati byeqiyos. Buni e’tiborga olib, mamlakatimizda bozor infratuzilmasining ushbu bo’g’inini rivojlantirishga katta e’tibor berilyapti. Birgina 2002 yilda sug’urta sohasini rivojlantirish Yuzasidan davlat miqyosida bir qator chora-tadbirlarning belgilanganligi fikrimizning tasdig’idir. Xususan, 2002 yilning 31 yanvarida O’zbekiston Respublikasi Pryezidyentining "Sug’urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi Farmonining e’lon qilinishi sug’urta tizimini taraqqiy ettirish yo’lida muhim qadam bo’ldi. Mazkur Farmonga muvofiq, mulk shaklidan qat’iy nazar barcha sug’urta tashkilotlari 2002 yilning 1 fyevralidan boshlab uch yil muddatga daromad (foyda) solig’i to’lashdan ozod etildi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida" 2002 yil 27 noyabrda qabul qilgan qarori sohani rivojlantirishda katta ahamiyat kasb etdi. O’zbekiston hukumati tomonidan sug’urta sohasini rivojlantirishga katta e’tibor berilib, sug’urta bozorini bosqichma-bosqich isloh qilish tamoyili amalga oshirilmoqda. O’zbekistonning mustaqil rivojlanishi davrida sug’urtalashning huquqiy bazasiga va sug’urta sohasida bozor tuzilmasini rivojlantirishga poydyevor qqyildi, misol uchun sug’urtalashda tomonlarning o’zaro munosabatlarini tartibga soluvchi va respublikada sug’urta faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilishning tamoyillarini belgilovchi xalqaro andozalarga mos kyeluvchi hamda talablarga javob beruvchi O’zbekiston Respublikasining «Sug’urta faoliyati tqg’risida»gi qonuni 2002 yil 5 apryelda qabul qilindi. Aytish kerakki, yangi qonun Yurtimizda ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy-ma’naviy sohalarda o’tkazilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, mamlakatimizda olib borilayotgan erkinlashtirishni ta’minlashga xizmat qilmoqda. Bu qonunning qabul qilinishi sug’urta munosabatlarida ishtirok etuvchi tomonlarning huquq va manfaatlarini himoyalashga muhim hissa bo’lib qo’shildi. Sug’urta sohasini tartibga soluvchi qonunchilik hujjati normalari xalqaro standartlarga muvofiqlashtirildi. Jumladan, rivojlangan chyet mamlakatlardagidyek bizda ham sug’urta xizmatlari bozori ikkiga ajratildi: hayotni sug’urta qilish bilan bog’liq xizmatlar bozori va umumiy sug’urta xizmatlari bozori. Hayotni sug’urta qilishga ixtisoslashgan tashkilotlar umumiy sug’urta turlarini o’tkazish, umumiy sug’urta turlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar esa hayotni sug’urtalash huquqiga ega bo’lmaydi. To’g’ri, bizda hayotni sug’urta qilish, ayniqsa, uzoq muddatli sug’urta turlarini rivojlantirishda ba’zi muammolar mavjud. Bu sug’urta turini amalga oshirish uchun fuqarolarda sug’urta tashkilotlariga ishonch bo’lishi bilan bir qatorda yetarli miqdorda mablag’ ham bo’lishi zarur. Faqat hayot sug’urtasi bilan bog’liq xizmatlarni ko’rsatishda emas, balki korxona va tashkilotlarning mol-mulki hamda boshqa ixtiyoriy sug’urta turlarini o’tkazishda ham talay muammolar mavjud. Bu muammolarni hal etish sug’urta tashkilotlari va ularning salohiyatli mijozlari bo’lmish ko’pming sonli aholi, Yuridik shaxslarning o’zaro hamkorligiga bog’liq. Jamiyatda aholi va korxona hamda tashkilot rahbarlarining sug’urtaga bo’lgan munosabatini tubdan o’zgartirish lozim. Bu, o’z navbatida, sug’urta tashkilotlari tomonidan faol tuShuntirish, targ’ibot ishlarini olib borishni taqozo etadi.
Sug’urtaning turkumlanishi.

Sug’urta ixtisoslashtirilgan sug’urta tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Ular davlat va nodavlat mulkchiligidagi tashkilotlar bo’lishi mumkin. Ularning faoliyat doirasi ichki, tashqi yoki aralash sug’urta bozorlarini qamrab olgan bo’lishi mumkin. Shu bilan birga rivojlangan sug’urta bozori sharoitida ham davlat ichkarisida, ham chyetda amalga oshirilishi mumkin. Bu sug’urtaning tashkiliy turkumlanishidir. Ammo, sug’urta munosabatlarining mazmuni sug’urta ob’yekti va xavf-xatar turlari bo’yicha turkumlanishi yordamida namoyon bo’ladi.

Sug’urta sug’urtalanuvchilarning turli toifalarini qamrab oladi. Uning shartlari sug’urta mas’uliyatining hajmlari bo’yicha farq qiladi; u qonun kuchida va ixtiyoriy ravishda amalga oshirilishi mumkin. Sug’urta munosabatlarining turlichaligini tartibga solish va o’zaro bog’liq yagona tizimni shakllantirish uchun sug’urtani turkumlash zarurdir.

Sug’urtaning turkumlanishi natijasida bo’g’inlar hosil bo’ladi. Barcha bo’g’inlar Shunday joylashganki, har bir navbatdagi bo’g’in avvalgisining tarkibiy qismi hisoblanadi. YUqori bo’g’in sifatida – soha, o’rta bo’g’in – tarmoq, quyi bo’g’in – sug’urta turlari hisoblanadi. Turkumlanishning barcha bo’g’inlari sug’urtani amalga oshirish shakllarini qamrab oladi, ya’ni majburiy va ixtiyoriy.

O’zbekiston Respublikasining sug’urta faoliyati tqg’risidagi yangi qonunchiligida sug’urta sohalari va turlariga ham tuShuntirishlar berib o’tilgan. Unga ko’ra sug’urta quyidagi sohalarga bo’linadi:

hayotni sug’urta qilish (jismoniy shaxslarning hayoti, sog’lig’i, mehnat qobiliyati va pul ta’minoti bilan bog’liq manfaatlarini sug’urta qilish, bunda shartnoma bo’yicha sug’urtaning eng kam muddati bir yilni tashkil etadi hamda sug’urta pullarining sug’urta shartnomasida ko’rsatib o’tilgan oshirilgan foizni o’z ichiga oluvchi bir martalik yoki davriy tqlovlarini (annuityetlarni) qamrab oladi);

umumiy sug’urta (shaxsiy, mulkiy sug’urta, javobgarlikni sug’urta qilish hamda hayotni sug’urta qilish sohasiga taalluqli bo’lmagan boshqa sug’urta turlari).

Sug’urta tavakkalchiliklari yoki ular guruhlarining va ular bilan bog’liq majburiyatlarning umumiy xususiyatlariga muvofiq sug’urta sohalari sug’urta turlariga (klasslariga) bo’linadi. Sug’urta turlari (klasslari) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi 413-sonli «Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tqg’risida»gi qarorining 1-ilovasida sug’urta faoliyatining klassifikatori berilgan bo’lib, unga muvofiq hayotni sug’urta qilish sohasi 4 ta klassga va umumiy sug’urta sohasi 17 ta klassga ajratilgan.

Hayotni sug’urta qilish sohasi o’z tarkibiga quyidagi klasslarni oladi:

I klass – Hayot va annuityetlar sug’urtasi;

II klass – Nikoh va tug’ilish sug’urtasi;

III klass – Hayotni uzoq muddatli sug’urta qilish;

IV klass – Sog’liqni sug’urta qilish.
Umumiy sug’urta sohasi esa quyidagi klasslardan tashkil topadi:

1 klass – Baxtsiz hodisalardan sug’urta qilish;

2 klacc – Kasallikdan sug’urta qilish;

3 klass – YEr usti transport vositalarini sug’urta qilish;

4 klass – Harakatlanadigan tyemir yql tarkibini sug’urta qilish;

5-klass – Aviasiya sug’urtasi;

6-klass – Dyengiz sug’urtasi;

7-klass – Yqldagi mol-mulkni sug’urta qilish;

8-klass – Mol-mulkni olovdan va tabiiy ofatlardan sug’urta qilish;

9-klass – Mol-mulkni zarardan sug’urta qilish;

10-klass – Avtofuqarolik javobgarligini sug’urta qilish;

11-klass – Aviasiya sug’urtasi doirasidagi javobgarlikni sug’urta qilish;

12-klass - Dyengiz sug’urtasi doirasidagi javobgarlikni sug’urta qilish;

13-klass – Umumiy fuqarolik javobgarligini sug’urta qilish;

14-klass – Kreditlarni sug’urta qilish;

15-klass – Kafillikni (kafolatlarni) sug’urta qilish;

16-klass – Boshqa Moliyaviy tavakkalchiliklardan sug’urta qilish;

17-klass – Huquqiy himoya bilan bog’liq xarajatlarni sug’urta qilish.

O’zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq majburiy sug’urta amalga oshiriladi. Majburiy sug’urta turlari, shartlari va uni amalga oshirish tartibi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.

Majburiy sug’urtani amalga oshirish huquqiga davlat sug’urta tashkilotlari ega bo’lib kyelganlar, biroq O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 27 noyabrdagi 413-sonli «Sug’urta xizmatlari bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari tqg’risida»gi qaroriga muvofiq ustav kapitali hajmini 500 ming AQSH dollariga tyeng miqdorga yetkazgan har qanday sug’urta kompaniyasi litsenziya asosida majburiy sug’urta bilan Shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’ldilar. Shu bilan birga sug’urta tashkilotlari majburiy sug’urta qilinishi lozim bo’lgan ob’yektlarning but saqlanishi ustidan nazorat o’rnatishga haqlidirlar.

Sug’urtani amalga oshirish shakllarining har ikkalasi ham tyegishli tamoyillar asosida amal qiladi.
Majburiy sug’urtani ajratib turuvchi tamoyillar quyidagilar.

1. 
   Majburiy sug’urta qonun yqli bilan o’rnatiladi. Shunga mos ravishda sug’urta qildiruvchi tyegishli ob’yektlarni sug’urtalashga, sug’urtalovchilar esa, sug’urta hodisalari rqy berganda tyegishli sug’urta tqlovlarini tqlashga majburdirlar.
   

qonunchilik odatda quyidagilarni belgilab beradi:

• 
  majburiy sug’urtalanishi lozim bo’lgan ob’yektlar tarkibini;
  
• 
  sug’urta javobgarligi hajmini;
  
• 
  sug’urta ta’minoti darajasi va mye’yorlarini;
  
• 
  tarif stavkalari miqdorlari va ularni o’rnatish tartibini;
  
• 
  sug’urtalovchi va sug’urtalanuvchilarning asosiy huquq va majburiyatlarini.
  

2. 
   qonunda ko’rsatilgan majburiy sug’urta ob’yektlarini yoppasiga sug’urtaga qamrab olish. Buning uchun sug’urta organlari mamlakatda har yili sug’urtalangan ob’yektlarni, hisoblangan sug’urta badallarini va ularni o’rnatilgan muddatlarda undirilishini hisobga olib boradilar.
   
3. 
   qonunda ko’rsatilgan ob’yektlarga majburiy sug’urtaning avtomatik ravishda qqllanilishi. Sug’urtalanuvchi yangi ob’yekt paydo bo’lganligi haqida sug’urta organlariga xabar berishi shart emas. Bu ob’yekt sug’urta sohasiga avtomatik ravishda qo’shiladi. Navbatdagi rqyxatga olish davrida hisobga olinadi va sug’urtalanuvchiga tqlanishi kerak bo’lgan sug’urta badallari ko’rsatiladi.
   
4. 
   Majburiy sug’urtani sug’urta badallari tqlanishidan qat’iy nazar amal qilishi. Agarda sug’urta qildiruvchi tyegishli sug’urta badallarini tqlamagan hollarda, badallar sud orqali undirib olinishi mumkin. Sug’urta badallari tqlanmagan ob’yektga nisbatan sug’urta javobgarligi amal qilavyeradi, faqatgina sug’urta badallari bo’yicha qarz va kyechiktirilgan kunlar uchun jarima summasi ushlab qolinadi.
   
5. 
   Majburiy sug’urtaning muddatsizligi. Majburiy sug’urta sug’urtalangan ob’yekt mavjud bo’lgan davrning tqla qismida amal qiladi.
   
6. 
   Majburiy sug’urta bo’yicha sug’urta ta’minotining mye’yorlashtirilishi. Sug’urtaviy baholash va sug’urtaviy qoplash tartibini soddalashtirish maqsadida sug’urta bahosiga nisbatan foizlarda yoki bir ob’yektga sqmlarda sug’urta ta’minotining mye’yorlari belgilanadi.
   

Tomonlarning xohish-irodasiga ko’ra amalga oshiriladigan sug’urta ixtiyoriy sug’urta hisoblanadi.

Ixtiyoriy sug’urtaning shartlari tomonlarning keliShuviga asosan belgilanadi. Sug’urtalanuvchi va sug’urtalovchining huquqlari hamda burchlari, Shuningdyek, har bir sug’urta turining aniq shartlari tyegishli sug’urta shartnomalari bilan belgilab quyiladi.

Sug’urtaning ixtiyoriy shakli quyidagi tamoyillar asosida qurilgan.

1. 
   Ixtiyoriy sug’urta qonunchilik asosida va ixtiyoriy ravishda amal qiladi. +onunchilik ixtiyoriy sug’urtaga tyegishli ob’yektlarni va sug’urtaning umumiy shartlarini belgilab beradi. Konkryet shartlar esa, sug’urtalovchilar tomonidan ishlab chiqiladigan sug’urta qoidalari orqali tartibga solinadi.
   
2. 
   Sug’urtada ixtiyoriy qatnashish tqla holda faqat sug’urtalanuvchilar uchun xarakterlidir. Agar sug’urtalanuvchining xohishi sug’urta qoidalariga zid kyelmasa, sug’urtalovchi ob’yektni sug’urta qilishdan bosh tortish huquqiga ega emas. Bu tamoyil sug’urtalanuvchining birinchi talabi bo’yicha sug’urta shartnomasi tuzilishini kafolatlaydi.
   
3. 
   Ixtiyoriy sug’urtani tanlab qamrab olishi. Barcha shaxslar ham unda ishtirok etish istagini bildiravyermaydilar. Bundan tashqari, shartnomalar tuzishda sug’urta shartlari bo’yicha chyegaralashlar ham amal qiladi.
   
4. 
   Ixtiyoriy sug’urta doimo sug’urta muddati bilan chyegaralanadi. Bunda muddatning boshlanishi va tugashi shartnomada qat’iy kelishib olinadi. Shundan kelib chiqib, sug’urta qoplamasi yoki sug’urta summasi sug’urta holati faqatgina sug’urta davrida sodir bo’lgandagina tqlanadi. Ixtiyoriy sug’urtaning uzluksizligini faqatgina yangi muddatga qayta shartnoma tuzish yqli bilangina ta’minlash mumkin.
   
5. 
   Ixtiyoriy sug’urta faqatgina bir martalik yoki davriy sug’urta badallari tqlangandagina amal qiladi. Ixtiyoriy sug’urta shartnomasining kuchga kirishi bir martalik yoki birinchi sug’urta badalini tqlanishi bilan asoslanadi. Uzoq muddatli sug’urta bo’yicha navbatdagi badalning tqlanmasligi natijasida shartnomaning amal qilishi tqxtaydi.
   
6. 
   Ixtiyoriy sug’urta bo’yicha sug’urta ta’minoti sug’urtalanuvchi istagidan kelib chiqadi. Mulkiy sug’urta bo’yicha sug’urtalanuvchi sug’urta summasini sug’urta bahosi chyegarasida belgilashi mumkin. SHaxsiy sug’urta bo’yicha sug’urta summasi shartnomada tomonlar keliShuvi orqali belgilanadi.
   

24-mavzu: Uy xo’jaligi Moliyasi va byudjeti.

Reja:

1. Bozor iqtisodiyotida uy xo’jaligi Moliyasining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati.

2.Uy xo’jaligi byudjetining daromadlari va ularning tarkibi.

3.Uy xo’jaligini byudjetining xarajatlari.

Bozor iqtisodiyoti turli – tuman sub’yektlarning bozordagi talab ehtiyojni qondirishga qaratilgan faoliyatlarining majmuasidir. Bozor tizimi ko’p sub’yektli , ya’ni sub’yektlar ko’pchilik va ular iqtisodiyotda turlicha ishtirok etishadi. Hozirgi adabiyotda bozor iqtisodiyotining ishtirokchilari qatoriga uy xo’jaliklari , firmalar va davlat kiritiladi. Bu sub’yektlarning mulkiy maqomi, ishlab chiqarishda tutgan o’rni, yaratilgan mahsulot va xizmatlarni taqsimlab, istye’mol etishdagi ishtiroki turlicha bo’ladi.

Bu sub’yektlar orasida uy xo’jaligi, uni g’arb adabiyotida xonadon xo’jaligi dyeb Yuritishadi, alohida iqtisodiy maqomga ega. Ayrim uy xo’jaligi mikroiqtisodiy tizimning tizimning unsuri, Lekin jami uy xo’jaliklari makroiqtisodiy tuzilmani Yuzaga kyeltiradilar. Uy xo’jaligi iqtisodiy jihatdan qaralganda, uni istye’molchilarning birligi dyeb baholash kerak. Uy xo’jaligi oilaga tayansada, Lekin u bilan bir xil narsa emas. Oila qon – qarindoshlik munosabati, dyemak u noiqtisodiy xarakterdagi munosabatdir. Uy xo’jaligi istye’molining umumiyligi bilan ajralib turadi. Kishilarning xonadondagi istye’moli tuzumlar o’zgarishiga qaramay doimo saqlanib kyeladi.

Xonadon evolYusion rivojlanadi, uning tarkibi o’zgaradi, undagi qadriyatlar yangilanadi, u yerdagi urf – odatlar, uning funksiyalarida ham siljish Yuz beradi. Biroq baribir uy xo’jaligi ijtimoiy – iqtisodiy tizimlarda bog’lovchi istye’molni yakunlovchi vazifasini bajaravyeradi. Binobarin uy xo’jaligi o’tkinchi emas, u doimiy biroq evolYusion rivojlanish salohiyatiga ega.

Zamonaviy adabiyotda uy xo’jaligiga turlicha baho beriladi, bu esa uy xo’jaligi rivojining g’arb dunyosiga to’plagan tarixiy tajribasidan kelib chiqadi, Shu sababli uy xo’jaligining sharqona belgilari qarab chiqilmaydi. Bozor iqtisodining g’arbiy modyellarida individual tanlov, individual hatti – harakat va yakka egoizm birinchi o’ringa qo’yiladi. Ammo makroiqtisodiy jarayonlarda ayrim individ emas, balki uy xo’jaligi qatnashadi. Shu jihatdan individual funksiya uy xo’jaligi funksiyasiga aylanadi. Individual tanlov o’rniga uy xo’jaligi tanlovi kyelar ekan, individualizm iqtisodiy qadriyat degan qoidaga ehtiyotkorlik bilan qarashga to’g’ri kyeladi. Individual tanlov uy xo’jaligi orqali Yuz berar ekan, istye’mol ko’p hollarda uy xo’jaligi doirasida kyechadi, uni xonadon ahli birgalikda qiladi.

Iqtisodiy tizim qanday shaklda bo’lmasin, qaysi yo’sinda o’zgarmasin, baribir u birgalikdagi istye’molni yo’qqa chiqara olmaydi. Shu bois har qanday iqtisodiy tizimda uni shakllantiruvchi sub’yekt sifatida uy xo’jaligi Yuzaga chiqaravyeradi. Hozirgi bozor iqtisodida uy xo’jaligi funksiyalarini ko’chayishini hisobga olib, milliy hisob – kitoblarda uy xo’jaligining tahliliga e’tibor kuchaytirildi, uning faoliyatiga oid ko’rsatkichlar ishlab chiqildi. BMT qabul qilgan milliy hisob – kitoblar standartida boshqa ko’rsatkichlar bilan bir qatorda uy xo’jaligi tarkibiga ham xarakteristika beriladi.

Uy xo’jaligiga tafsil berilganda, u uy – joy sharoiti va umumiy, bir qator tovarlar va xizmatlarni birgalikda istye’mol etish maqsadida o’zining pul daromadi va moddiy mablag’larini birlashtirgan kishilar guruhi tuShuniladi. Uy xo’jaligining eng asosiy belgisi resurslar va istye’molning umumiyligidir. Uy xo’jaligining asosiy belgisi birgalikdagi istye’mol bo’lsada, u yerda mayda individual yoki oilaviy ishlab chiqarish, chunonchi kichik firma, oilaviy xo’jalik, kichik do’konlar, oshxonalar, ustaxonalar, yakka mehnat faoliyati ham Yuz beradi. Ammo bular uy xo’jaligiga kiritilishi uchun ularning resurslari oila resurslari bilan bir bo’lishi, ya’ni ularning byudjetlari umumiy bo’lishi talab qilinadi.Odatda birlashgan resurslar mayda ishlab chiqarishni o’sishiga va farovonlikni oshirishga qaratiladi. Biroq oilaviy biznyes tadbirkorlik turi bo’lib, xonadon funksiyasi hisoblanmaydi.

Uy xo’jaligi ahli YAIM ni yaratishda o’z resursi bilan qatnashadi. Uning roli yalpi mahsulotni ishlatilishiga qarab aniqlanganda yaqqol ko’zga tashlanadi. Pirovard istye’mol etilgan tovarlar va xizmatlarning asosiy qismi uy xo’jaligi hissasini tashkil etadi. Bozor iqtisodi rivojlangan sari uy xo’jaligining jamiyat istye’molidagi roli ortib boradi. Hozirgi dunyoda YAIM ning 2/3 qismi uy xo’jaligi istye’moliga kelib tushadi.

Uy xo’jaligi jamg’arish jarayonida ham ishtirok etadi. Bozor iqtisodida milliy boylikni jamg’arish xususiy mulkni jamlanishini bildiradi. Jamg’arish uchun esa uy xo’jaligi daromadi joriy istye’moldan ortib qolishi talab qilinadi. Uy xo’jaligi ihtiyorida jamlangan milliy boylik iqtisod uchun muhim resurs hisoblanadiki, bu ham moddiy, ham nomoddiy ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Uy xo’jaligi mehnat resursi sohibi hisoblanadi, uning ihtiyorida ish kuchidan tashqari tadbirkorlik qobiliyati ham mavjud. Mehnat resurslari uy xo’jaligidan chiqib, mehnat bozoriga kyeladi, Shu yerdan moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishga boradi, ular band bo’lishidan yangidan daromad hosil etiladi, bular esa Moliya resurslarini hosil etadi. ( chizma )


Бирламчи бандлик



хонадон

Мехнат ресурси

Меҳнат бозори

Ишлаб чиқариш

даромад

Молия ресурслари



Иккиламчи бандлик

Uy xo’jaligining mehnat faoliyatidan topgan daromadi faqat ishlovchilar soniga emas, balki ular mehnatining unumdorligiga ham bog’liq bo’ladi. Uy xo’jaligi bozorga mehnat resurslarini yetkazib berar ekan, uning harajatlari Shu resurslarni takroran yaratilib turishiga qaratiladi.

Uy xo’jaligi bozorga mehnat resurslarni chiqarar ekan, undan buning ko’rgan daromadi, uning qancha qismini qanday narx Bilan sotilishiga qarab shakllanadi. Uy xo’jaligi bozorga ish kuchidan boshqa resurslarini ham takdim etadi. Bularga kapital sifatida ishlatilishi mumkin bo’lgan moddiy va Moliyaviy resurslar, chunonchi yer, turli bino va inshootlar, transport vositalari, pul mablag’lari, aksiya, obligasiya, syertifikatlar kiradi. Ammo uy xo’jaligiga qarashli resurslar daromad kyeltirishi uchun ular kapital sifatida oborotga kirishi talab qilinadi. Bu o’z navbatida ko’chmas mulk bozori, pul bozori va fond bozorining ishiga bog’liq bo’ladi. O’zbekistonda bunday bozorlar shakllanib ulgurmaganligidan aholi mulki kapital hosil etishda sust qatnashadi, binobarin arzigulik daromad ham kyeltirmaydi. Uy xo’jaligi ihtiyoridagi ko’chmas mulk va uzoq foydalaniladigan tovarlarning haqiqiy bozor qiymati aniq emas, Shu bois ularni garovga qo’yish yoki ustav kapitaliga hissa sifatida kiritish qiyinlashadi. Bu o’z navbatida biznyes rivojiga salbiy ta’sir etadi.

Uy xo’jaligida daromadlar jamlanib, pul resurslari hosil etadiki, bular eng Yuksak likvidlikka ega bo’lganligidan tyez harakat qiladi. Buni O’zbekistonda ham kuzatish mumkin. Kyeyingi paytda bo’sh pullarni joylashtirib daromad olish imkoniyatlarini kengayishi xonadon mablag’larini pul bozoriga chiqishini tyezlashtiradi, natijada aholining banklardagi omonat summasi tyez o’sdi. Pul resurslari harakatga kelib, bu ham pul egalariga, ham banklarga nafli bo’ldi. Iqtisodiyotda Shunday qoida borki, iqtisodiyot Yuksalgan sari uy xo’jaligi ihtiyoridagi pul resurslari ko’payadi va bular investisiyaning asosiy manbasiga aylanadi. Bunday xodisani rivojlangan mamlakatlarda aniq kuzatish mumkin.

Uy xo’jaligi ihtiyorida mulk ham bor. Uning mol – mulki birinchidan birgalikda va individual ishlatiladigan mol – mulkdan iborat bo’ladi, ular asosan istye’mol buYumlari hisoblanadi. Uy xo’jaligi mol – mulkining hajmi va tarkibi jiddiy tavofutlanadi. Uy xo’jaligining tabaqalaShuvi jarayonida turli guruxlarga, chunonchi yollanib ishlovchilar, tadbirkorlar, individual mehnat qiluvchilar, transfyertlar ( pyensiya, nafaqa, stipyendiya va xayriya puli ) ga yashovchilarga, nihoyat mulkda daromad ( foiz, dividyend) topuvchilarga ajraladi. Bunday guruxlaShuv, albatta iqtisodi rivojlangan mamlakatlarga xos bo’ladi. O’tish davridagi mamlakatlarda aytilgan farqlar chuqur bo’lmaydi, ayrim guruxlar, masalan mulkdan daromad oluvchilar mutloq ozchilik bo’ladi. Rivojlangan mamlakatlarda esa pul jamg’arish kuchli bo’lganidan aytilgan toifadagi xonadonlarning salmog’i ancha Yuqori bo’ladi.

Uy xo’jaligi iqtisodiy munosabatlarda birinchidan o’z istye’moli bilan; ikkinchidan o’z resurslari bilan ishtirok etadi. Ammo uy xo’jaligi bozor iqtisodiyotining Shunchaki bir ishtirokchisi emas, balki iqtisodning bosh sub’yektidir. Uy xo’jaligining boshqa sub’yektlardan farqi uning ko’pchilik bo’lishi yoki asosiy istye’molchi bo’lishi bilan cheklanmaydi, balki uning tarkibini g’oyat xilma-xil bo’lishi bilan ham tavsiflanadi. Binobarin uy xo’jaligi jiddiy tabaqalashgan sub’yekt hisoblanadi. Uni guruxlashtirganda 3 ta mezon asos qilib olinadi.

Birinchi mezon – ijtimoiy – dyemografik mezon. Bunga binoan uy xo’jaligi o’zining ichki tarkibi bilan farqlanadi Shu jixatdan olganda, uy xo’jaligi 4 guruxga ajraladi: a) bir oilali xonadon; b) ko’p oilali xonadon; v) so’qqaboshlar yoki oilasizlar xonadoni; g) qon – qarindoshlikka aloqasi yo’q byegona istye’molchilar ham mavjud bo’lgan xonadon

Uy xo’jaligini tabaqalashtirishdagi ikkinchi mezon – bu ijtimoiy mezon bo’lib, xonadonlarni qaysi toifaga mansubligiga qarab bir – biridan farqlantiriladi. Shu mezonga tayanib ishchi, xizmatchi, dyehqon, tadbirkor va nafaqaxo’rlar xonadonlarini bir-biridan ajratish mumkin. Bunday guruxlash asosida kishilarning mulkiy maqomi, kasb-kori, qanday mehnat bilan Shug’ullanishi yotadi

Uchinchi mezon sifatida daromadlar miqdorini ko’rsatish mumkin. Bunga ko’ra o’ta boy, boy, o’rta hol, kambag’al va o’ta kambag’al xonadonlar ajratiladi.

Uy xo’jaligi io’tisodiyot real syektorida ishtirok etar ekan, bu uni Shubhasiz Moliya syektoriga ham olib kiradi. Natijada uy xo’jaligi Moliya munosabatlarining ham ishtirokchisiga aylanadi. Moliya syektorida u birinchidan. firmalar bilan aloqa o’rnatsa, ikkinchidan, davlat bilan munosabatga kirishadi. Uy xo’jaligining Moliyaviy aloqalari quyidagi sub’yektlar bilan bo’ladi:

1. 
   Davlat bilan. Bunda ular davlatga soliq to’laydi, undan transfyertlar oladi.
   
2. 
   Ishlab chiqaruvchi firmalar Bilan. Bunda ularga bozor orqali resurslar yetkazib beriladi va buning evaziga daromad olinadi.
   
3. 
   Moliya institutlari Bilan. Bunda xonadonlar o’z Moliya aktivlarini ularga joylashtirib saqlaydi va daromad oladi
   

Uy xo’jaligi Moliya aloqalariga kirishganda, u o’z Moliya resurslarini hosil etish bo’yicha pul munosabatlarida ishtirok etadi. Uy xo’jaligi Moliyasida ham daromad va xarajatlar bo’ladi, biroq daromad topish birlamchi bo’ladi, chunki uy xo’jaligi topganidan ortiqcha istye’mol eta olmaydi. Moliyada daromadlarning turli shakllari mujassam etiladi.

Moliya munosabatlari ishtirokchilari orasida davlat alohida Moliyaviy maqomga ega. Shu bois uy xo’jaligining davlat bilan aloqalari boshqacharoq bo’ladi.Uy xo’jaligi bilan davlatning Moliyaviy munosabatlari ularning iqtisodiyotning ikki sub’yekti sifatidagi o’zaro aloqalarini ifoda etadi. Uy xo’jaligi iqtisodiyotning asosiy sub’yekti, chunki birinchidan u ko’pchilik, ikkinchidan xonadon ahli iqtisodiyotning barcha jabhalarida ishtirok etadi, uchinchidan, uy xo’jaligining iqtisodiy sayi-harakatlarini uning xususiy manfaati Yuzaga kyeltiradi. Aytilganlardan farqliroq davlat ko’pchilik emas, balki tanho sub’yekt, uning manfaati xususiy emas, balki ijtimoiy, aniqrog’i umummilliy xarakterga ega. Agar uy xo’jaligining asosiy funksiyasi istye’mol bo’lsa, davlatniki ijtimoiy nye’matlarni takroran yaratib, undan butun jamiyatni bahramand etishdir. Har ikala sub’yektning iqtisodiyotdagi o’ziga xos maqomi ular o’rtasidagi Moliyaviy aloqalarda namoyon bo’ladi. Iqtisodiyotning real syektorida uy xo’jaligi davlatga resurslar yetkazib beruvchi bo’lsa, davlat uy xo’jaligiga ijtimoiy nye’matlarni taqdim etadi.Resurslarni davlat bozor narxlariga binoan sotib oladi, ulardan foydalanib, ijtimoiy nye’matlarni yaratadi, uni taqsimlaydi va uy xo’jaligiga byepul beradi.

Dyemak, resurs harakati bozor qoidalariga binoan Yuz bersa, ijtimoiy nye’matlar bozorni chyetlab taqsimlanadi. Agar uy xo’jaligi resurslarini bozor narxi shakllansa, davlat ijtimoiy nye’matlarini bozor narxi bo’lmaydi. Shu sababli resurslar va ijtimoiy nye’matlarni ayriboshlashda bozor narxiga asoslangan ekvivalyentlik bo’lmaydi. Bu aloqalarni quyidagicha ifodalash mumkin. (chizma)

-chizma

Ресурслар бозори

daromad xarajat

Уй хўжалиги

Давлат

xarajat-daromad

Солиқлар
xarajat daromad

a

CHizmaga qarasak, uy xo’jaligi va davlatning pul munosabatlari birinchidan, resurslar oldi-sotdisi orqali, ikkinchidan, soliqlar vositasida, uchinchidan, davlat transfyertlari shaklida Yuz beradi.

Davlatni aholiga ko’rsatgan ijtimoiy nye’matlarni yaratish va yetkazib berish sarfi ( W ) uy xo’jaligaga berilgan transfyertlar (T), soliqlar ( S ) summasidan oz yoki ko’p bo’lishi mumkin. Bunda W+T>S Yuzaga kyeladi. Bunday tyengsizlik aniq bir mamlakatning Moliyaviy xolati va davlatning ijtimoiy siyosatiga bog’liq bo’ladi. Iqtisodiyoti rivojlangan va uy xo’jaligi daromadlari Yuqori joyda bir qator ijtimoiy xizmatlarni sotib olish imkoniyati bo’lganidan byepul xizmatlar kam bo’ladi, binobarin, ularni Moliyalashtirishdagi byudjet sarfi hissasi ham oz bo’ladi. Aksincha, iqtisodiyoti rivojlanib ulgurmagan mamlakatlarda kam daromadli xonadonlar ko’pchilik bo’lganidan ular ijtimoiy xizmatlarni sotib ola bilmaydilar. Shunday sharoitda xonadonlarni Shu nye’matlar Bilan hyech bo’lmaganda minimal darajada ta’minlash zarurati paydo bo’ladi va bunga byudjetning ijtimoiy xarajatlarini oshirish orqali erishiladi. O’zbekistondagi kuchli ijtimoiy siyosat ham Shundan kelib chiqadi. Bu yerda uy xo’jaliklari to’lagan soliqlar birinchidan, aholini ijtimoiy himoyalashga, ikkinchidan, davlat Moliyalashtiradigan ijtimoiy xizmatlarni ko’paytirishga Yuboriladi.

Uy xo’jaligi iqtisodiy sub’yektlar sifatida o’z faoliyatini Moliyalashtirib boradi, chunki unga zarur bo’lgan tovar va xizmatlarni tekinga berishmaydi, ularni xarid etish uchun pul talab qilinadi. Shuningdyek, uy xo’jaligi ham riska yo’liqadi, uni kamaytirish uchun pul zaxiralarini hosil etadiki, bu jamg’arma shakliga ega. Uy xo’jaligi faoliyatini Yurgizib turish uchun maxsus pul fondlari zarurki, bular Moliya resurslarini hosil etadi. O’zbekistonda uy xo’jaliklari majburiy va ko’ngilli to’lovlar fondi, istye’mol fondi va jamg’arma fondlariga ega. Xonadonga kyelgan pul tuShumlari mana Shu fondlar tarzida Moliyalashtirishga xizmat qiladi. Uy xo’jaligi Moliya aloqalariga kirishganda, u o’z Moliya resurslarini hosil etish bo’yicha pul munosabatlarida ishtirok etadi. Bu munosabatning ob’yekti Moliya resurslari yoki maqsadli pul fondlaridir. Bu fondlarni shakllanishi turli xonadonlarda har xil kyechadi, chunki ularni daromad manbalari farqlanadi. Biroq farqlanishidan qat’iy nazar, hamma xonadonlar Moliyasi uchun daromad asosiy bo’g’in, chunki bu Moliya munosabatlarini aks ettiruvchi bosh kategoriyadir.

Uy xo’jaligi Moliyasida ham daromad va harajatlar bo’ladi, biroq daromad topish birlamchi bo’ladi, chunki uy xo’jaligi topganidan ortiqcha istye’mol eta olmaydi. Moliyada Shubhasiz daromadlarning turli shakllari mujassam etiladi. Bular jumlasiga: ish haqi, tadbirkorlik daromadi, mulkiy tuShumlar va tomorqa daromadi kiritiladi. Bu daromadalr xonadon ahli bozorga taklif etgan resurslar narxining ekvivalyenti hisoblanadi. Ko’pchilik xonadonlar yollanib ishlovchilardan va ishlamaydiganlardan iborat. YOllanib ishlovchilar firmalarda yoki davlat idoralarida mehnat qilishadi, uning evaziga ish haqi va turli mukofotlar shaklidagi daromadga erishadilar. Uy xo’jaligidagilar o’zini o’zi ish Bilan ta’minlaganda, ishga yollanish Yuz bermaydi. Bunda ishlovchi o’z topganini o’zi olib xonadon byudjetiga qo’shadi. O’zbekistonda bu yakka tartibda ishlashdan kyelgan daromad, bunda birinchisi mehnat daromadi, ikkinchisi ishbilarmonlik kyeltirgan individual foyda mavjud.

Xonadondagi ishlovchilar biznyes bilan mashg’ul bo’lganda, tadbirkorlik daromadini oladilar. Bu foydani tadbirkorlikka tekkan qismidir. Tadbirkor o’z pulini ishlatganda, qo’lga tushgan foydaning hammasiga ega bo’ladi. U qarzga olingan pulni ishlatganda, olingan foyda ikkiga ajraladi. Birinchisi, pul kapitalining egasi oladigan foiz, ikkinchisi tadbirkorlik qobiliyati uchun tyegadigan foyda bo’ladi. Foiz aslida mulkiy daromad. Puldor xonadonlarda mulkiy daromad uning yalpi daromadida salmoqli o’rin tutadi. Biroq Shuni aytish joizki, mulkdan kyelgan daromad foiz bilan cheklanmaydi, balki turli Yutuqlardan va ko’chmas mulkni ijaraga berishdan kyelgan tuShumni o’z ichiga oladi. Uning miqdori xonadon mulkining katta kichikligiga, Shu mulkni ijaraga olish talabiga to’g’ri mutanosiblikda bo’ladi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik daromadi alohida o’rin tutadi. Uning uy xo’jaligi yalpi daromadidagi salmog’i tadbirkorlarning soniga, ulardan har birining topadigan daromadining miqdoriga bog’liq bo’ladi. Bozor iqtisodi shakllanayotgan yerda tadbirkorlik daromadi o’sishga moyil bo’ladi, chunki tadbirkorlik maydoni kengayib, bunga aholining yangi toifalari tortiladi.

Tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlanishi u bilan Shug’ullanuvchi xonadonlar sonini ko’paytirib, uning xonadon Moliya resursini shakllantirishdagi rolini kuchaytirdi. Tadbirkorlar toifasi o’tish davrida maxsus ijtimoiy guruh sifatida ishchi, dyehqon va xizmatchilar safidan ajralib chiqib, mustaqil kuchni tashkil etadi. O’zbekistonda bu ijtimoiy guruh dastlabki kapital jamg’arish mahsulidir. Tadbirkorlikni rivojlanishi undan kyelgan daromadni uy xo’jaligi Moliyasining muhim manbasiga aylantirdi. Shu sababli tadbirkorlik daromadini O’zbekiston aholisi yalpi daromadidagi hissasini ortib borishi yaqqol ko’zga tashlanadi. Biroq xonadonlardagi pul toparlarning ko’pchiligi yollanib ishlovchilar qatoriga kiradi. Ular bozorga o’z mehnatini taklif qilishadi, Shu mehnatning puldagi ekvivalyentini ish haqi sifatida oladi. O’tish davrida yangi daromad turlari kengayib borganidan ish haqining xonadon Moliya resurslarini shakllantirishdagi hissasi qisqarishi kuzatiladi, chunki ilgari ish haqi olganlar endilikda boshqa daromad sohibiga aylanadilar.

O’zbekistonda mehnat daromadi hissasini uy xo’jaligi byudjetida pasayib kyetishini faqat yangi daromad turlarini paydo bo’lishi bilan izohlab bo’lmaydi, chunki buning sababi kengroq. Gap Shundaki, ish haqining o’zi katta emas.

Uy xo’jaligi Moliya resurslarining YAngi manbalaridan biri- bu mulkdan kyelgan daromaddir, Lekin uning ahamiyatini mulkning miqdori va uni samarali ishlatilishi belgilaydi. Mulkiy daromad mulkka egalik qilish bilan mulkni amalda ishlatish ajralgan chog’da Yuzaga kyeladi, ya’ni buning uchun ijara munosabatlari paydo bo’lishi kerak. Mulk ijaraga olinganda, undan olingan daromad ikkiga ajraladi. Bir qismi mulkni ishlatuvchi daromadi bo’lsa, ikkinchisi mulk egasining daromadi bo’ladi. Mulk pul topish vositasiga aylanganda, u uy xo’jaligi byudjetiga daromad kyeltiradi. Xonadonlarning ko’chmas mulkdan olgan daromadi undan kyelgan ijara haqi bo’ladi. Ijara haqi hisobidan o’z byudjetini to’ldirish ko’pincha pyensionyerlar xonadoniga xos bo’lib qolmoqda. G’ayri qonuniy yo’l Bilan ijara puli olish ham mavjud. YEr O’zbekistonda davlat mulki hisoblanadi, uni faqat davlat ijaraga berishi mumkin, chunki ijaraga berish mulkdorning funksiyasidir. Lekin amaliyotda yerni xususiy yo’l bilan ijaraga berish ham mavjud. Qishloqdagi fyermyerlar xonadoni o’ziga berkitilgan yerni o’zlari ishlamay,uni muxtoj dyexqonlarga ijaraga berishadi. Ijara puli fyermyer uchun yashirin Moliya resursini hosil etadi. Uning xarajati faqat yagona yer solig’idan iborat, ijara puli Bilan yagona yer solig’i o’rtasidagi farq fyermyer xonadoni uchun sof daromad beradi. YErni ijaraga berib, daromad olish, kam uchrasada, xamon mavjud.

Uy xo’jaligiga kyeladigan mulkiy tuShum zayom va lotaryeya Yutuqlaridan, dividyend va eng muhimi bank foizlaridan iborat. O’zbekistonda qimmatli qog’ozlar bozori yaxshi rivojlanmaganidan ulardan kyelgan daromad xonadon byudjetida dyeyarli syezilmaydi.

O’tish davridagi uy xo’jaligi Moliyasining xususiyati Shundaki, bunda yangi daromadlar bilan eski daromad shakli yonma-yon turadi. O’zbekistondagi o’tmishdan qolgan daromad manbai – bu xonadon tomorqasidir. Lekin uning salohiyati o’sadi, chunki birinchidan, davlat uni qo’llab-quvvatlaydi, ikkinchidan, u erkin bozor qoidalariga binoan rivojlanadi. Davlat tomorqadagi faoliyatga to’la erkinlik berish bilan birga unga berkitilgan yer maydonini ko’paytirdi. Tomorqada mahsulot yetishtirishni ko’payishi tufayli u qator oziq-ovqat mahsulotini ishlab chiqarishda yetakchi o’rin egalladi. Natijada tomorqaning uy xo’jaligi yalpi daromadini yaratishdagi o’rni barqaror va Yuqori salmoqli bo’lib qolmoqda.

Bozor munosabatlari kengayib va chuqurlashib borgan sharoitda transfyert to’lovlarining uy xo’jaligi uchun axamiyati pasayadi, chunki ishlab pul topish imkoniyatlari yaratilgach, boqimandalik kayfiyati chekinadi. Bularning natijasida transfyertlarning uy xo’jaligi daromadidagi salmog’i pasayishga moyil bo’ladi. Xonadonning tarkibiga qarab, uning Moliya resurslarini hosil etishda transfyertlar turlicha o’rin tutadi. O’zbekiston aholisi yosh bo’lganidan uning tarkibidagi pyensionyerlar faqat 8% tashkil etadi. Pyensionyerlar bolalari xonadonida yoki o’z xonadonida yashaydilar.

Transfyertlarning miqdori pyensionyerlar soniga va o’rtacha pyensiya miqdoriga bog’liq bo’ladi. Uy xo’jaligi tuShumliridagi transfyertlarning o’rni aholi tarkibida stipyendiya olib o’quvchi yoshlar soni, stipyendiyaning o’rtacha miqdoriga bog’liq. Joriy transfyertlar pyensiya, stipyendiya va nafaqa shaklidagi daromadni hosil etadilar. Ularning uy xo’jaligi Moliyasidagi hissasi umuman kamayishga moyil bo’lmoqda. Daromad manbalari qanchalik farqlanmasin, baribir uy xo’jaligi daromadining iqtisodiy salohiyatga bog’liqligi qoida sifatida saqlanib qoladi. Daromad o’sgan holda, uning manbalarini roli o’zgarib turadi. Kyeyingi paytda Shu jabhada kuzatilgan o’zgarishlarni jadval ma’lumotlari ham tasdiqlaydi.

Daromadlarga resurs mabai sifatida tarkiban yangilash xosdir. Ular tarkibida tadbirkorlik, individual mehnat va tomorqadan kyelgan daromadlar hissasi Yuqori bo’lgani holda ish haqi, transfyertlar va mulkiy daromadlar hissasi pastdir, ular salmog’ini oshirish muammosi mavjud.

Uy xo’jaligining harajatlari ob’yektiv tarzda uning byudjeti chyegarasida kyechadi. Uning miqyosi xonadonning Moliya tizimi oldidagi majburiyatlariga bevosita bog’liq bo’ladi. Bu majburiyatlar qanchalik ko’p bo’lsa, daromadlar o’zgarmagan taqdirda byudjet chyegarasi Shunchalik qisqaradi. Moliyaviy to’lovlar va byudjet chyegarasi o’rtasida tyeskari mutanosiblik amal qiladi. Moliyaviy to’lovlar uy xo’jaligining istye’mol xarajatlaridan oldingi xarajatlari bo’lib, bular birinchidan majburiy to’lovlardan, ikkinchidan ixtiyoriy to’lovlardan iborat bo’ladi. Majburiy to’lovlar soliqlar va qarz foizidan iborat bo’lib, bular xonadonning davlat oldidagi va banklar oldidagi Moliyaviy majburiyati, majburiy sug’urtalash to’lovlari hisoblanadi. Uy xo’jaligining majburiy to’lovlari bo’lgan soliqlar fiskal xarakterga ega. Byudjet oldtdagi soliq majburiyatlari uy xo’jaligining ijtimoiy nye’matlar istye’molchisi bo’lishidan kelib chiqadi. Ijtimoiy nye’matlarni yaratishni va istye’molga yetkazib berishni davlat Moliyalashtiradi, uning bu boradagi sarfi soliqlar hisobidan qoplanishi shart. Bu nye’matlar ijtimoiy xizmatlar sifatida davlat tomonidan xonadonga byepul ko’rsatiladi. Binobarin ularni raqobat asosida shakllanadigan bozor qiymati yo’q. Shunday ijtimoiy nye’matlar ham borki, ularni uy xo’jaligi o’z puliga sotib oladi. Bular xususiy tarzda o’qitish, bolalarni tarbiyalash xizmatlari, tibbiyot va qo’riqlash, Shuningdyek xuquqiy.xizmatlar bo’lib, ularni bozor qiymati bor. Bular puli bo’lgani

uchun ham ijtimoiy nye’matlar sirasiga kirmaydi. O’zbekistonda aholi Moliya resurslari cheklangan bulgani sababli pulli xizmatlar hissasi katta emas.

Ijtimoiy nye’matlar ( ta’lim, tarbiya, tibbiyot, mudofaa, huquq tartibotni ta’minlash, tibbiyot va ekologiyani asrab-avaylash, obodonchilikni ta’minlash xizmatlari ) dan uy xo’jaligi foydalanar ekan, buning uchun u soliq to’lashi shart. Odatda uy xo’jaliklari soliq to’lovchilar dyeb hisoblanmaydi. Bundaylar Yuridik va jismoniy shaxslar bo’ladi. Mana Shu jismoniy shaxslar u yoki bu xonadon nomidan soliqlar to’laydi. Bu soliqlar jumlasiga daromad, yer, mol-mulk, transport yoqilg’isi kabilarni kiritish mumkin. Bular to’g’ri soliqlar, biroq egri soliqlar ham borki, ular ham xonadondagi istye’molchilar yelkasiga tushadi.

Uy xo’jaligining ihtiyoriy to’lovlari turli badallar, xomiylik pullari, nodavlat tashkilotlari Moliyasiga qo’shgan hissalaridan iborat. Albatta, majburiy va ihtiyoriy to’lovlar summasi o’zgarib turadi. Bu soliq stavkalari, soliq imtiyozlari, xonadon ahlining ijtimoiy faoliyati miqyosiga bog’liq bo’ladi. O’zbekiston uy xo’jaliklari Moliyaviy to’lovlarining asosiysi soliqlardir. Xonadon to’lovlari uning daromadi singari aholi turli ijtimoiy guruhlari bo’yicha farqlanib turadi. Bu farqlar uy xo’jaligining daromadi u to’laydigan soliqlarni turlicha bo’lishidan kelib chiqadi. To’lovlardagi ijtimoiy tafovutlar xonadonning maqomi bilan ham bog’liq.

Bozor tizimidagi uy xo’jaligi istye’moli uning byudjeti Bilan chyegaralanadi, chunki tovarlar defisiti yo’qligidan, istye’mol faqat xarid qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Xarid qobiliyati muayyan paytda ma’lum miqdordagi va sifati turlicha tovarlar va xizmatlarni sotib ola bilishdir.Bu xonadonga kyelgan pul tuShumlariga va undan chyegirmalarga bog’liq bo’ladi. Moliya munosabatlariga xos belgi uy xo’jaligi byudjetini har doim cheklangan bo’lishidir. Byudjet chyegarasi uy xo’jaligi uchun ob’yektiv, chunki u o’z bilganicha pul tuShumini oshira olmaydi, bu unga bog’liq emas, aksincha uni iqtisodiy vaziyat belgilaydi. Uy xo’jaligi qanchalik xarakat qilmasin, ish o’rinlari yetishmasa yoki yerdagi mehnat unumdorligi past bo’lsa yoxud davlatning xonadonlarga ijtimoiy transfyertlar berish imkoni cheklangan bo’lsa, baribir u o’z pul daromadini oshira olmaydi, aksincha u o’z jamg’armasidagi pulni istye’molga sarflaydi.

Byudjet chyegarasi uy xo’jaligi istye’mol xarajatlarini belgilovchi asosiy omil bo’lib qolavyeradi. Extiyojlarni cheksizligi va resurslarni cheklanganligi o’rtasidagi umumiqtisodiy ziddiyat xonadon faoliyatida ham namoyon bo’ladi, bu xonadon ehtiyoji Bilan uning byudjet chyegarasini mos kyelmasligida ifoda etiladi. Uy xo’jaligi ehtiyojini o’sishi uning byudjetidagi pulni yetishmasligiga duch kyeladi. Byudjet chyegarasi doirasida xarid fondini turli tovarlarni sotib olish uchun ajratilishi Yuz beradi. Ammo baribir istye’mol harajatlari cheklanganligi qolavyeradi. Xarid etish mumkin bo’lgan tovarlar istye’mol resursi bo’lsa, u albatta cheksiz ehtiyojlarga nisbatan kam bo’lavyeradi. Istye’mol xaridini faqat pul miqdori emas, balki tovarlar narxi ham chyegaralab turadi. Shunga ko’ra uy xo’jaligi o’z sarfini Rejalashtiradi.

Byudjet chyegarasi bir yerda turib qolmaydi, u turli omillar ta’sirida siljib turadi. Bu daromad miqdori va narx-navoning o’zgarish shiddatiga bog’liq bo’ladi. Byudjet chyegarasidagi siljishlar turli xolat bilan tavsiflanadi:

1. 
   Narxlar daromadga nisbatan tyez o’sganda, byudjet chyegarasi torayadi.
   
2. 
   narxlarga nisbatan daromad tyez o’sganda, byudjet chyegarasi kengayadi.
   
3. 
   Narxlar va daromad bir xil uzgarganda, byudjet chyegarasida siljish Yuz bermaydi.
   

Uy xo’jaligining asosiy funksiyasi istye’mol bo’lsada, u jamg’arishda ham ishtirok etadi. Jamg’armani o’z hissasi bor.Bu hissaning oz yoki ko’p bo’lishi jamg’armaning naqadar syerdaromad bo’lishiga bog’liq. CHunki daromad ko’p yerda uni joriy sarflardan ortib qolishi Yuz beradi. Daromad kam yerda u joriy sarflarga tyenglashadi yoki unga yetmay qolib, kamomad qarz hisobidan qoplanadi.

Jamg’arish ishlab chiqarish hosilasi, Lekin Ayni paytda u investisiya ishlab chiqarishga faol ta’sir etadi. Manna Shunday hislat uy xo’jaligiga ham xosdir. Jamg’arish imkoni xonadon daromadiga to’g’ri mutanosiblikda bo’lganidan, uning O’zbekistonda cheklanishi mamlakatning iqtisodiy darajasidan kelib chiqadi. Daromadlarni yetishmasligi jamg’armani cheklaydi, biroq unga moyillik har doim bo’lib kyelgan.

Buni quyidagilar Yuzaga kyeltiradi:

1. 
   Boylikni ertangi kunni o’ylab, har ehtimolga qarshi jamg’arish insonga xos xislat bo’ladi.
   
2. 
   Qimmatbaxo tovarlar xaridiga pul yetishmay qolganda, talab kyechiktiriladi, pul bunga yetarli bo’lguncha, to’planib boriladi.
   
3. 
   Turli marosimlar o’tkazish uchun pul jamg’ariladi.
   
4. 
   Daromad joriy sarflardan ortib qolganda, u puldan pul chiqarish maqsadida jamg’ariladi.
   

Iqtisodiyot uchun jamg’armalarni investisiyalarga tyengligi ma’qul, chunki bunda pul jamg’armalari ishlagan va daromad kyeltirgan bo’ladi. Biroq uy xo’jaligida ishlavmaydigan jamg’armalar ham hosil bo’ladi. Buni jamg’armalar miqdorini ozligi yoki ularni ishlatsa bo’ladiganasligi Yuzaga kyeltiradi. O’zbekistonda uy xo’jaliklarida jon boshiga to’g’ri kyeladigan jamg’armalar katta emas. Masalan, 2003 yili jon boshiga jami pul jamg’armasi 21,4 ming so’mni tashkil etdi. Shu yili jamg’armasi eng katta bo’lganlar tadbirkorlar hisoblansa, u eng kam bo’lganlar pyensionyerlar edi.

Uy xo’jaligiga xos belgi, uni investisiyalardan ko’p bo’lishidir, bu esa xonadonda bekor turgan pulni Yuzaga kelishi Bilan bog’liqdir. Xonadon daromad kyeltiruvchi va daromad kyeltirmaydigan aktivlarga aylanadi. Birinchi turdagi aktivlarni o’sib borishi tadbirkorlar va dyehqonlar xonadoniga xos bo’lsa, ikkinchi turdagi aktivlarni ko’payishi ishchi-xizmatchi va pyensionyer xonadonlariga xos bo’ladi.Moddiy aktivlar investisiyalar tufayli Yuzaga kyelsada, pirovard natijada istye’molga xizmat qiladi. Kyeyingi paytdagi xonadon investisiyalarida uy-joy qurilishiga ustivorlik berilishi o’ziga to’q xonadonlarda ko’proq kuzatiladi. Bu xususiy investisiyalarga noishlab chiqarish tavsifini beradi.

Xonadon jamg’armasini ishlatishning asosiy yo’li uni Moliyaviy aktivlarga aylantirish hisoblanadi. Biroq bu yerda ikki muqobil tanlov amal qiladiki, bu pulni banka qo’yish yoki qimmatli qog’ozlarga joylashtirish. Hozirchalik birinchi yo’l ustivor, chunki qimmatli qog’ozlarning daromadliligi xonadonlarni qoniqtirmaydi. Dividyentlar bank foizlaridan kam bo’lganidan xonadon xo’jaligi jamg’armasini aksiyalarga joylashtirish sust kyechadi. Xonadon investisiyalari Moliyaviy aktivlarni xosil etar ekan, uning faolligi Moliya bozorining ishlashiga bog’liq. Bu bozor qanchalik yaxshi ishlasa, Shunchalik iqtisodiyotga xonadon Moliya resurslari ko’p Yuboriladi.

25-mavzu: Xalqaro Moliya.

Reja:

1. Moliyaning xalqaro intyegasion jarayonlarga ta’siri. Xalqaro aloqalarning rivojlanishida Moliyaning roli.

2. O’zbekiston Respublikasining xalqaro intyegrasiya tuzilmalaridagi ishtiroki.

3. Xalqaro Moliya institutlarining tavsifi va tasnifi.

4.Korxonalar tashqi iqtisodiy faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish usullari.

5.Xorijiy investisiyalarni jalb etishda xalqaro fondlar roli va ahamiyati.
1. Moliyaning xalqaro intyegasion jarayonlarga ta’siri. Xalqaro aloqalarning rivojlanishida Moliyaning roli.
Moliya-xo’jalik Yuritishning iqtisodiy faoliyatida o’zining Moliyaviy siyosatini Yurgizishda asosiy quroli xalqaro iqtisodiy aloqalarda shaklanadigan Moliyaviy mexanizm hisoblanadi.

Moliya- xalqaro sfyeradan –uning ishtirokchilarining iqtisodiy manfaatlariga ta’sir qiluvchi va o’z navbatida xalqaro iqtisodiy qo’shiluv jarayoni tyezlashtiradi.

Xalqaro aloqalarning rivojida Moliyaning roli uch yo’nalishda namoyon bo’ladi:

1.Turli xil yo’nalishdagi xalqaro hamkorlikni Moliyalashtirish uchun kerakli manbalar qidirish va mobilizasiyalash.

2.Xalqaro intyegrasion jarayonlarni muvofiqlashtirish.

3.Xar qaysi xalqaro munosabatlarning turi va bevosita ishtirokchilarini rivojlantirishga rag’batlantirish.

Avvalo Moliya – eksport-import opyerasiyalariga ta’sir etadi. Bu esa jahon bozorida talab katta bo’lgan raqobatbardosh tovarlar ishlab chiqarishga rag’batlantiradi.

Moliya – milliy daromadning tashqi iqtisodiy faoliyat natijasida kyeladigan kismini shakllanishiga ta’sir kurasatadi.

Xalqaro hamkorlikning ahamiyatli shakli bu Uzbekistonning xalqaro tashqilotlar va fondlarga a’zo bulish, ishtirok etishidir. Bu tashqilotlarga a’zo bulish usha tashqilotlarning ustav kapitaliga va byudjetiga ma’lum kvotalar kiritish bilan bo’ladi.

Badallarning manbalari a’zo bulayotgan milliy tashqilotlar va davlat strukturasining valYuta va boshka Moliyaviy fondlar bo’ladi.

Xalqaro tashqilotlar mablaglari ma’lum fondlarda jamlanadi va maqsadli programmalarni bajarish uchun sarflanadi.

Moliyaning xalqaro aloqalarga ta’sir etuvchi yana bir yo’nalishi bu – xorijiy sarmoyadorlarni mablaglarini jalb etish.

Xorijiy sarmoyalar xorijiy davlat – investor mablaglarini yoki xorijiy tijorat tashqilotlarining mablaglarini jalb kilish kurinishida bo’ladi.

Kredit hisobiga kurilgan korxonalar va ob’yektlar Uzbekistonnig milliy mulki bulib hisoblanadi.

Xorijiy tadbirkorlar uzlarining mablaglari yoki xorijiy davlat byudjet mablaglaridan Moliyalashtirilayotgan boshka korxonalar qo’shma korxona va boshka xorijiy Yuridik shaxs sifatida faoliyat kursatadi. Uzbekiston iqtisodiyotiga kilinadigan xorijiy sarmoyalar (investisiyalar) iqtisodiy rivojiga va jahon iqtisodiyotiga qo’shilishi uchun sharoit yaratadi.

Xorijiy investorlarni rag’batlantirish uchun Moliyaviy valYuta va boj imtiyozlari belgilanadi.

Tashqi iqtisodiy faoliyatlarda Moliyaviy jarayonlarning konuniy va xakkoniy bulishini ta’minlash uchun Moliyaviy valYuta va bojxona nazorati tashqil etiladi.

Nokonuniy xolatlar aniklanganda xukukiy tashqilotlar urnatilgan konuniy sanksiyalar, jarimalar kullanilab, Shu tarzda, Moliyaviy munosabatlar azorat kilinib turiladi.

Markazlashtirilgan valYuta fondlarini tashqil kilish va ulardan foydalanish.

Uzbekiston tashqi iqtisodiy aloqalarining rivojlanishida milliy valYuta fondini tashqil etish va ulardan foydalanish orkali tashqi iqtisodiy munosabatlarni boshkarish muxim rol uynaydi.

Uzbekistonda bozor mexanizmi valYuta resurslari ishlab chiqarish va boshka xo’jalik sub’yektlariurtasida kayta taksimlash mexanizmi shakllanganligi sababli bu kabi kayta taksimlash qo’shimcha sharoitlarni vujudga kyeltirish orkali amalga oshiriladi.

Barcha korxonalar mulkiy shakli va ruyxatga olinganidan kat’iy nazar, tovarlar va xizmatlarni eksport kilishdan va ichki valYuta bozor ida amalga oshiriladigan opyerasiyalarning erkin almashtiriladigan valYutadan tushgan tuShumni belgilangan normativlarga kura majburiy ravishda sotish kerak.

Markaziy bank valYuta ryezyervi korxona va tashqilotlarda erkin almashtiriladigan valYuta –valYuta tuShumi tushgan vaktdagi Markaziy bank tomonini belgilangan kurs buyicha sotishdan shakllanadi.

ValYuta ryezyervi ikki kismga bulinadi:

1-kismi –stabilizasiya fondi, bu mablaglar ichki bozorda milliy valYuta kursin barkarorligini ta’minlash va milliy valYutani almaShuvi uchun sharot yaratish maqsadida tuziladi.

2-kismi-Moliya vazirligiga sotiladi. Bu mablaglar xukumat extiyojlarini kondirish maqsadida sarflanadi.

Normativda belgilangan mikdordagi valYutalarni sotgandan sung, korxonalar valYutalvrni kolgan kismini ichki bozor dagi uz ishlab chiqarish faoliyatiga valYuta tuShumiga ega bulmagan boshka korxonalar va maxaliy xokimiyat organlariga vakolatli banklar bilan kelishilgan kurs buyicha sotiladi.

Maxalliy xokimiyat organlari vakolatli banklari orkali tyegishli byudjet hisobidan valYuta sotib oladi, va uni uzlarini valYuta fondlarini shakllantirishga yo’naltiradilar.bu fond mablaglari axoli va byudjet karomogida bulgan no ishlab chiqarish korxonalari uchun zarur budgan tovarlar olish uchun ishlatiladi.

Iqtisodiy intyegrasiya - milliy xo’jaliklar o’rtasida chukur, barqaror o’zaro aloqalar va mehnat taqsimoti, ularning turli bosqich va har xil shakldagi takroriy ishlab chiqarish tuzilmalarining o’zaro aloqalari asosida mamlakatlarning xo’jalik- siyosiy jihatdan birlaShuvi jarayoni.

Iqtisodiy intyegrasiyaning asosiy shakllari quyidagilardir.

1. 
   Erkin savdo xududi doirasida qatnashchi mamlakatlar o’zaro savdo to’siklarini bekor qiladi, Lekin ularning har ikkalasi uchinchi mamlakatga nisbatan savdo to’siqlarini buzmaydi.
   

Bunday hududda qatnashchi mamlakatlar chyegaralarida bojxona nazorati saqlab qolinishi kerak. Uning maqsadi - qushni qatnashchi mamlakatlarning sustroq bojxona to’sig’i orqali uchinchi mamlakatlardan xududga kirib kelishi mumkin bulgan import mollar uchun solik undirish yoki uni ta’qiqlashdan iborat.

Bunga 1960 yilda tashkil topgan Yevropa erkin savdo uYushmasi (UESU) misol bo’la oladi.

MDH mamlakatlari o’rtasidagi bitim erkin savdo zonasiga ikkinchi misoldir. O’zbekiston erkin savdo to’g’risida Ozarbayjon, Armaniston, Byelarus, Qozog’iston, Qirg’iziston, Moldova, Rossiya va Ukraina bilan shartnomalar tuzgan. Shu asosda Uzbekiston shartnoma tuzilgan davlatlardan chiqariladigan va respublika xududida olib kiriladigan torarlar uchun boj olmaydi.

2. 
   Bojxona ittifoqida katnashchi mamlakatlar uzaro savdoda barcha cheklashlarni bartaraf etibgina kolmay tashqi savdo tusiklarini yagona tuzilishini ta’sis etadilar, bu bilan ichki chyegaralarda bojxona xizmati saklash, zaruratini sokib kiladilar. Yevropa Ittifoqi (YEI) bojxona ittifoqiga misoldir.
   

YE.I singari bojxona ittifoqi tuzilganida nima bo’ladi? Bojxona ittifoqining tuzilishi ittifoq a’zosi bulgan mamlakatlar axvolini yaxshilashi ham, yemonlashtirishi ham mumkin ekan.

3. 
   Umumiy bozor doirasida katnashchilar savdodan tashkari ishlab chiqarish omillarining barchasini byemalol kuchirish erkinligiga ham ega bo’ladilar. Bunga yana usha Yevropa iqtisodiy ittifoqi yeki Yevropa umumiy bozori, misol bula oladi, unig xozirgi rasmiy nomi-Yevropa ittifoqidir.
   
4. 
   Tula iqtisodiy ittifoqda katnashchi mamlakatlar uz iqtisodiy siyosatlarini, Shu jumladan pul, solik, va ijtimoiy siyosatini, Shuningdyek savdoga va ishchi kuchi va sarmoya okimiga taalukli siyosatni birxillashtiradi. Byelgiya bilan LYuksyemburg 1921yilda konuniy ittifoqda birlashdi, Yevropa hamjixati mamlakatlari uchun esa bu iqtisodiy ittifoq –pirovard maqsaddir.
   

Dunyeda davlatlarning nyecha unlab iqtisodiy birlashmalari mavjud.

ASYEAN (Janubiy-sharkiy Osiye) mamlakatlari urtasida koopyerasiya aloqalari faol rivojlanmokda. MDX mamlakatlari doirasidagi iqtisodiy hamkorlik , ayniksa Uzbekiston , Kozogiston va Kirgiziston urtasida tuzilgan Markaziy Osiye umumiy bozorinitashqil etish xakidagi bitimni ham tilga olib utish kerak. SHiMoliya Amyerika iqtisodiy ittifoqi (NAFTA) tugrisidagi bitimga katta umid boglamokda.

Intyegrasiya turli mamlakatlardagi ixtiyeriy, tyeng xukukli, uzaro foydali asosda ish olib boruvchi xo’jalik sub’yektlarining uzaro ta’sir kursatish va bir-birining ichiga kirib borishdan iborat ob’yektiv jarayon sifatida rivojlanishi kerak.

Uni iqtisodiy siyosati va vaziyati turlicha bulgan mamlakatlar urtasida amalga oshirish Yulidagi urinishlar byexudadir.

Shuning uchun ham Uzbekiston Respublikasining intyegrasiya siyosati, uning jahon xo’jalikdagi uz urnini topish Yulidagi sa’y-xarakatlari Shunga asoslanadiki, dunyedagi barcha mamlakatlar bilan uzaro munosabatlar mamlakat mustakilligi va milliy –davlat manfaatlari nyegizida belgilanishi kerak.

1. 
   Yevropa ittifoqi
   

Yagona bozorning vujudga kyeltirilishi 1957 yildayoq YEIIning eng muxim maqsadlaridanbiri sifatida baxolangan edi. Lekin bu soxadagi tarakkiyet unga syezilarli bula olmadi.

1987 yil 1 iyulda Yevropa akti kuchga kirgachgina axvol uzgardi, bu xujjatda tovarlar, xizmatlar, sarmoyalar, va odamlar hamjamiyat doirasida erkin xarakat kiladigan bozorga utish muddati; 1992 yil 31 dyekabrdyeb belgilangan edi.

1991 yil dyekabrida YEI katnashchisi bulgan 12 mamlakatning davlat va xukumat boshliklari Gollandiyaning Maastrit shaxrida Yevropa Kengashining navbatdagi majlisiga tuplanib, intyegrasiyaning chukurlashtirish va unga barkaror tus berish Yulida xal qiluvchi kadam kuydilar: ular Yevropa hamjamiyatlariga asoslangan va hamkorlikning yangi shakllari bilan tuldirilgan Yevropa ittifoqini tuzishga karor kildilar. Shu tarzda, 1993 yil 1 yanvardan YEI mamlakatlari urtasida munosabatlar 1957yilgi YEII ni ta’sis etish tugrisidagi SHartnomaga emas, balki Yevropa Ittifoqi tugrisidagi yangi SHartnomaga asoslanmokda.

YAngi shartnomaga muvofik kuyidagilar ta’sis etiladi:

1. 
   YAgona umumYevropa fukoroligi.
   
2. 
   Iqtisodiy va valYuta ittifoqi.
   
3. 
   Siyosiy ittifoq .
   

YAgona bozor sari xarakatni jadallashtirishga karatilgan xukukiy xujjatlar va karorlar kompaniyalar tugrisidagi konunchilik, andozalarni muvofiklashtirish, solik, transport, Shuningdyek oliy ma’lumot xakidagi diplomlarni uzaro tan olish singari soxalarda kabul kilindi.

Yevropa kurilishi Yevropa mamlakatlarini birlashtirish Yulida ilgari kilingan barcha urinishlardan ikkita xususiyati bilantubdan fark kiladi.

Shu tarzda, Yevropa Ittifoqi uzining kariyb 350 mln. axolisi bilan dunyeda eng katta birlashgan bozorga aylanmokda. Uz maxsulotini goyat katta mikyosdagi yagona bozorda sota oladigan tadbirkorlar uchun ishlab chiqarish xarajatlari kamaymokda. Milliy iqtisodiyotlar ham, YEI mamlakatlari axolisi ham manfaati kurayotir.