Молиявий барқарорлик

2.2-Расм. АҚШ молия институтлари ва тижорат банкарининг қарздорлик даражасининг ўсиши (чораклар кесимида фоизда келтирилган).
Ушбу расмда келтирилган таҳлилга кўра, жами активларнинг ўсиш даражаси асосан 6 фоизгача бўлган қийматда содир бўлганини ҳамда, маълумотларнинг жойлашувини ҳомоскедастик эканлигини кўришимиз мумкин.
Қуйидаги 2.3-расмда жаҳон банкининг маълумотлари асосида,
1960 йилдан 2010 йилгача бўлган даврда капитал бозорларининг фаолияти ҳамда махаллий даражада ривожлниши акс эттирилган. Умумий хулоса қилиб, капиталлашув даражаси ва капитал ҳаракатланиши кўлами ошиб бориш тенденсиясига эгалигини кўришимиз мумкин.


2.3-Расм. Mахаллий йўналтирилган кредитлар миқдори ҳамда махаллий компанияларнинг бозордаги капиталлашув даражасининг ЯИМ га нисбатан фоизда. Жҳаон банкининг ҳисоботи.
Капитал бозорини таҳлил қилиш, капитал ҳаракатланишини муайян тадқиқот методлари орқали ўрганиш муҳим аҳамият касб этганлиги учун, қуйида бир қанча назариялар ва уларнинг моҳиятини
кўриб чиқамиз.
а) активларни баҳолаш ва самарали бозор гипотезаси
Капитал бозоридаги мавжуд активларни баҳолаш ҳамда бозор самарадорлиги учун назарияларни тадқиқ қилиш бирламчи вазифалардан дейиш мумкин. Вон Нейман-Моргенстерн томонидан шакллантирилган янги коммунал парадигма бўйича оқилона қарор чиқариш ва активлар нархининг энг оддий модели бўлган ҳисобланмаган пул оқими ёки жорий қиймат усули ҳисобланади. Молиявий активни ушлаб қолиш ва хавфсиз активга сармоя киритиш ўртасида иштирок этувчи рискни олувчи инвестор фаолиятини таҳлил қилиш мумкин. Молиявий активнинг мумкин бўлган нархи - бу хавф туғдирмайдиган даромадлар билан дисконтланган пул оқимларининг кутилаётган қиймати, масалан, акциялар бўлса, унинг келажакдаги дивидендларининг дисконтланган қиймати ҳисобланади. Бу активнинг асосий қийматидир. Агар таваккалчиликсиз (рисксиз) фоиз ставкаси р доимий деб олинса ва вақт ўтиши билан пул оқимлари доимий п даражасида ўсса, бу бизга муҳим бўлган формулани беради: бугунги кунда активлар нархи бугунги пул оқимига r ва p орасидаги фарққа бўлинади. Қимматли қоғозлар таҳили учун ушбу ҳисоб китоблар Гордон-Чапиро формуласи ёки Гордон ўсиш модели деб аталади. Агар инвестор таваккалчиликка қарши бўлса, формулани таваккалчиликка мослаштирилган дисконт ставкаси ёрдамида ўзгартириш мумкин. Буни қуйидаги формула орқали ифодалаймиз:

Дисконтланган (келажакдаги қўшиладиган фоизлар чиқариб

ташланган) пул оқими ягона мумкин бўлган нархни белгилашда асосий омил ҳисобланмайди. Хатто асосий қиймат маълум бўлган тақдирда ҳам, худди шу прогнозлар чексиз миқдордаги нархларни келтириб чиқаради, уларнинг ҳар бири дисконтланган пул оқимларига ва капиталнинг ўсишининг ягона нуқтаи назаридан келиб чиқадиган оқилона қийматга тўғри келади, бу эса хавф-хатарсиз ўсишни таъминлаш учун муҳим. Агар асосий қиймат номаълум бўлса, инвесторлар иккита компонентни аниқлаштириб олишда қийинчиликка учрайди, бу эса қимматли қоғозлар баҳоси келажакда юқори дивидендларни акс эттиради деган хулосани шаклланишига сабаб бўлиши мумкин.
Самарали бозор гипотезасини Чикаго иқтисодчиси Эвгений Фама фанга киритган эди. Унга кўра қайси маълумотлар нархларга киритилганига қараб бозор самарадорлигининг учта шаклини ажратиш лозим бўлади. Кучли самарадорлик, бунда нархлар иқтисодиётнинг исталган жойида, шу жумладан, шахсий маълумотларга эга бўлишини назарда тутади. Ўртача самарадорлик талқинига кўра капитал бозорида ҳамма учун очиқ бўлган маълумотни қўлга киритиш имкони мавжуд бўлади. Паст самарадорлик эса фақат ўтган нархлар ва даромадлар ҳақидаги маълумотларни олиш мумкинлиги ва фақат шулар асосида прогнозлар ишлаб чиқиш мумкинлигини англатади.
Заиф самарали бозор гипотезаси шуни кўрсатадики, келажакдаги нархларни ўтмишдаги хатти-ҳаракатларига қараб башорат қилиш мумкин, бироқ бу орқали фойда олиш мумкин мураккаблик ҳосил
қилади деб тушунилади. Назарий жиҳатдан, бозор ўзгарувчналиги ҳақидаги маълумотларни олдиндан башоратлаш мураккаб жараён бўлганлиги учун, жорий нархлар келажак ҳақидаги барча маълумотларни ўз ичига олади деб тасаввур қилиш мумкин.
Кучли ва самарали бозор гипотезасига келсак, у қайси савдо стратегияси, қайси маълумотга асосланса ҳам, бозор самарадорлиги сақланиб қолади деб тушунилади. Буни шуни билдирадики, "Wall Street Journal" да ёзилган мақолаларни тушуниш учун ҳеч қандай инвестиция ва фонд биржаси ҳақида маълумотга эга бўлиш шарт эмас деган хулосага олиб келади. Тадқиқотчи Малкиел олиб борган таҳлил натижаларига кўра, кучли самарали бозорда молиявий муносабатлар энг самарали даражада ташкил қилиниши мумкин. Агар бозорнинг қулаши ҳолати юз берса (маркет фаилуре), бундаги адолациз тенгсизлик ва маълумотлар номутаносиблиги бўлган иккита асосий факторни ўрганиб чиқиш лозим бўлади.
Эмпирик тадқиқотларга қарайдиган бўлсак, уларнинг аксарият қисмида, бозорнинг самарали гипотезасини қабул қилинмаганлигини кузатамиз. Роберт Шиллер (2000) каби танқидчилар акциялар баҳосининг рационал хатти-ҳаракатлардан келиб чиқадиган даражада ўзгарувчанлигини ва улар ўртача номтаносибликни намоён этишини таъкидладилар (яъни паст нархли акциялар юқори даромад келтириши ёки нархларнинг кетма-кет ўсиши тенденция ортидан пасайишлар кузатилади). Бу эса тадқиқотчилар учун бозорнинг самарали гипотезасини чеклаб ўтиб, қисман олдиндан башорат қилиш имконини тақдим этади. Хулқ атвор илмидаги иқтисодий
назарйиаларга кўра, олимларнинг тушунтиришлари инвесторларнинг келажакдаги пул оқимларини прогноз қилиш ва дисконтлаш, яхши ёки ёмон хабарларга ҳаддан ташқари таъсир қилишдан кўра, асосий қоидаларни қўллашни ўз ичига олади. Бу тушунтиришлар, асосан, Кейнснинг ҳайвонлар руҳи ҳақидаги мажозий маънода айтилган машҳур сўзларига тааллуқли бўлади.