Moylar va maxsus suyuqliklar

Moylarni tanlab eritadigan erituvchilar bilan tozalash. 
    Moy  frakstiyalari  uglevodorodlarning  har  xil  sinflari  va  geterostiklik 
birikmalarning  aralashmalaridan  iboratdir.  Uglevodorodlarni  fizik  xossalari  ularni 
ma’lum sifnlarga mansub ekanligini va molekulyar massalariga bog’liqdir. 
     Geterostiklik  uglevodorodlarning  fizik  xossalari  boshqalardan  farq  qilib,  ular 
har-xil haroratda, har-xil tezlikda organik erituvchilarda tanlab eritiladi. 
      Selektiv  erituvchilar  deb,  shunday  suyuq  moddalarga  aytiladiki,  ma’lum 
haroratda  neft  mahsulotlari  aralashmasidan  faqat  keraksiz,  tozalanishi  kerak 
bo’lgan  komponentlarni  ajratib  oladigan,  bu  jarayonda  boshqa  uglevodorodlarni 
eritmasdan  va  ularda erimasdan qoladigan  moddaga aytiladi. Tozalash  maqsadlari 
uchun  shunday  erituvchilar  tanlab  olinadiki,  ular  bir-biridan  keskin  farqlanadigan 
erkin haroratda har-xil moddalarni eritadigan bo’lsin. 
       Ba’zan erituvchilar  uglevodorodlarni  yaxshi eritadi  va keraksiz komponentlar 
eritmalardan  cho’ktirilib,  osongina  ajratiladi.  Shu  tamoyilga  asosan  smola-
asfaltenli birikmalar  va qattiq  uglevodorodlar ajratib  olinadi.  Boshqa jarayonlarda 
esa  buni  teskarisi  bo’lib,  erituvchilar  kerakli  komponentlarni  eritmasdan,  keraksiz 
komponentlarni  eritib  yuboradi.  Bu  usul  moylarni  fenol  va  furfurol  bilan  selektiv 
tozalashda  qo’llaniladi.  Tozalangan  mahsulot  va  keraksiz  komponentlarning 
konstentrati  har-xil  jarayonda  o’zini  nomiga  ega.  Masalan:  deasfaltizastiya 
jarayonida  tozalabolingan  moy  deasfaltizat  deyiladi,  smolali-asfalten  moddali 
konstentrat esa smola-asfalten deyiladi. 
         Deparafinlash  jarayonida  olinadigan  maxsus  deparafinlangan 
moy, 
deparafinat, qattiq uglevodorodlarni esa gach yoki petrolatum deyiladi. Fenol yoki 
furfurol  bilan  tozalanganda  toza  moy-rafinat  va  smola  asfaltenli  polistiklik 
aromatik  uglevodorodlar aralashmasi- ekstrakt deyiladi. Erituvchilar selektiv  ideal 
emas, ya’ni erituvchi fazalardan birini to’liq eritadi va ikkinchisi qisman. Masalan, 
fenol  polistiklik  aromatik  uglevodorodlarni  yaxshi  eritadi,  lekin  shu  bilan  birga 
moyli uglevodorodlarni ham qisman eritishi mumkin. 
        Distillyat  moy  frakstiyalari,  odatda,  deasfaltizastiya  qilinmaydi.  Distillyat  va 
qoldiq  moylarni  umumiy  texnologik  sxemasi  shu  bilan  farq  qiladi.  Moy 
frakstiyalari  tozalangandan  so’ng,  ularning  rangi  o’zgaradi,  ular  ancha 
rangsizlanadi. Smola va polistiklik aromatik uglevodoordlardan tozalash natijasida 
moylarni  kokslanishi  va  qovushqoqlik  indeksi  oshadi.  Smola  va  to’yinmagan 
uglevodorodlardan  tozalash  moyni  termik  barqarorligini  oshiradi.  Kislota 

---

154 
 
xususiyatiga  ega  bo’lgan  uglevodorodlardan  tozalash  esa  korroziya  aktivligin 
pasaytiradi va qattiq uglevodorodlardan tozalash qotish haroratini pasaytiradi. 
       Moylarni  tovar  holatiga  keltirib  tayyorlash  kompoundirlash  qurilmasida  olib 
boriladi.  Engil,  o’rta  va  og’ir  distillyat  hamda  qoldiq  komponent  bo’lsa  moylarni 
xoxlagan navini tayyorlash mumkin. 
       Moylarni  tozalash  jarayonida  selektiv  erituvchilardan  foydalaniladi.  Selektiv 
erituvchilar  suyuq  modda  bo’lib,  ma’lum  haroratda  aralashmasdan,  faqat  ma’lum 
komponentlarni  (boshqalarini eritmasdan  va ularda o’zi erimasdan) ajratib boradi. 
Ba’zan  erituvchilar  uglevodorodlarni  yaxshi  eritadigan  va  keraksiz  komponent 
cho’kmaga tushadi, engili ajratib olinadi. Deasfaltizastiya va deparafinizastiya ana 
shunga asoslangan.  
     Erituvchilarga  (fenol,  furfurol,  N-  metilpirrolidon,  dixlor  etan,  suyultiruvchi 
propan,  karbomidlar)  suv,  benzol,  toluol  qo’shib,  ularning  sellektivligini  va 
erituvchilik qobiliyatini o’zgartirish yoki nazorat qilish mumkin bo’ladi. 
        Suv,  benzol,  toluollarni  qo’shib  aralashtirish  erituvchilarni  sellektivligini 
o’zgartirib  yuboradi.  Suv  qo’shilganda  sellektivlik  oshib,  umumiy  erituvchanlik 
pasayadi. Benzol va toluol qo’shilganda esa erituvchilarning sellektivligi pasayadi 
va umumiy erituvchanlik ortadi.