Mualliflar: Sultonmurod olim, Sunnat ahmedov, Rahmon qo'chqorov

yig'lab turibdi. Shunda Xolbeka oyim to'rasini yulmalab, erini qarg'ab: «Podsho bo'lmay bo'luvsiz 
qolgur», - deb erini musht-lab qoldi. Xolbeka bechora bilsa, Zangarga yangi bo'lgan podsho Kuntug'mish 
to'ra ekan. Shunda erini tanib, bir so'z dedi:
Men seni shahzoda dedim, mard dedim, Sen qanday siynamga qo'ygan dard 
eding, Chiqsin ko'zing, tanimading bolangni, Ne tilingman buni dorga tort, 
deding... Armon bilan bilmaganim bildirding, Zor yig'latib, ko'zim yoshga 
to'ldirding, Ne tilingman buni dorga tort deding, Podsho bo'lib, o'z bolangni 
o'ldirding. Yura bilmay yurar yo'ldan toyrildim, Ucha bilmay qanotimdan 
qayrildim, Chiqsin ko'zing, tanimading bolangni, Armon bilan men 
bolamdan ayrildim. Men seni shahzoda dedim, mard dedim, Sen qanday 
siynamga qo'ygan dard eding.
Xolbeka bechoraning: «Voh, Mohi», - deb yig'laganiga hech kimda tob-toqat qolmadi. Kuntug'mish 
to'raning: «Bolam», -deb na'ra tortgan dovushi osmonga yetdi. Gurkiboyning: «Voh, ukam», - deb 
yig'laganiga hech kim toqat qilolmadi...
Alqissa, shu turgan xaloyiqlar qarasalar, shu qalandarxon Kuntug'mish to'ra ekan, o'g'ri bo'lib qo'lga 
tushgan bachcha-lar qumda qolgan go'daklar ekan. Arkoni davlat, Xolmo'min bosh bo'lib kelib, 
Mohiboyni suyab ko'tarib, arkka olib chiqib ketdilar. Bir soatdan keyin Mohiboy ko'zini ochib, o'ziga 
keldi. Xolbeka bechora Mohini bag'riga olib, quvonib, yuragi yorilib qolay dedi. Mohiboyning boshidan 
tovoq-tovoq tilla-kumushlarni sadaqa, deb chocha berdi.
Endi turgan katta-kichiklar, umarolar, amaldorlar, podsho-ning oldida turgan in'omli kishilar 
Kuntug'mish to'ra bilan qayta boshdan ko'rishib, ixlos-e'tiqodi ziyoda bo'lib, Gurkiboy bilan 
Mohiboyni izzat-hurmat qilib, shohona kiyimlar kiygizib, toji xisravni boshiga qo'yib, qayta 
boshdan muborakbod qildi-lar. Kuntug'mish to'ra ham ko'hna xazinalarini ochirib, tilla-
kumushni elatiyasiga in'om-ehson qila berdi. Endi Zangar eliga podshoh qirq kun to'у berdi.
Zangarning katta-kichigini yig'ib, hammasini o'zidan rozi qilib turgan vaqtida, arkoni davlat 
turib arz qildi: «Buvraxon podsho Azbarxo'jani zindon qilgan edi, hali oigani yo'q, zin-donda 
yotibdi. Farmoyishlari nima?» Kuntug'mish to'ra buyurdi: «Olib chiqinglar!»
Azbarxo'jani zindondan olib chiqdilar. Kuntug'mish ikki o'g'liga buyurdi: «Mening 
«do'stimdan» o'chlaringni olinglar. Men do'stlik otini tutganman, qoshiga bormayman, yuzini 
ko'rmayman...»
Shunda Mohiboy bilan Gurkiboy qo'llariga xanjarni olib, Azbarxo'janing qoshiga bordi. 
Aytdi: «Huv otamning «do'sti», bizlarni taniysanmi? Bizlar Zarchamanning cho'lida emak-lab 
yig'lab qolgan bolalar bo'lamiz. Sening shu qilgan «yax-shiligingni» qaytarmoqchi bo'lib 
keldik», - deb ... ikki bola Azbarxo'jani bosib oldi. Baqirtirib, tilini ko'maklayidan kesib oldi. 
Azbarxo'ja gapirolmay, ho'kizday bo'kirib-bo'kirib, itday bo'lib o'lib qoldi. Gavdasini o'tda 
kuydirib, kulini shamolga uchirib yubordi. Azbarxo'janing ishi tamom bo'ldi.
Kuntug'mish to'ra qirq kun, qirq tun to'у berib, to'yi tamom bo'ladigan kuni jamiy arkoni 
davlatini yig'ib, Xolmo'minni Zangarga podsho qildi. Zangar shahrining jamiy bek, umarolari 
Xolmo'minga dasti bay'at berdi.
Endi Kuntug'mish to'ra No'g'ay elga bormoqchi bo'lib, yo'l jabdug'ini tayyorlay berdi. 
Qatorda nori bilan, xazinada zari bilan, ikkita bolasi qoshida, Xolbeka yori bilan, qancha 
xizmat-kor, qui, cho'ri, kanizaklari bilan jo'nadi. Shunda Xolmo'min Zangarning ulug', 
akobirlari bilan o'n kunlik yerga billa kelib, Kuntug'mish to'ra bilan xo'shlashib, jiyanlari bilan 
ko'rishib, yig'lashib Zangarga qarab qaytdi.
Kuntug'mish to'ra omon-eson, sihat va salomat yurtiga bo-rib, qavm-u qarindoshlari bilan, 
o'zining yor-u jo'ralari bilan, elining ulug', kattalari bilan ko'rishib, o'ynab-kulishib, otasi 
Qoraxonning toj-taxtiga ega bo'lib, davrini sura berdi.

---

www.arxiv.uz
saytidan yuklab olingan 
Lekin Qoraxon podsho necha yillardan beri o'zining o'rniga qushbegisini qo'yib, 
Kuntug'mishning o'tiga kuyib, tagizaminga kirib, toat-ibodatga mashg'ul bo'lib yotib edi. 
Bechora ibodatxonasidan chiqib, yolg'iz farzandini ko'rib, ko'rishib, na-biralarini ko'rib, 
Xolbeka bilan ko'rishib, jamiy elini yig'ib, ko'hna xazinalarini ochib, qirq kecha-qirq kunduz 
podshohona to'y qilib berib, o'zining taxtiga Kuntug'mish to'rani chiqarib, o'zi boshidan 
muborakbod qilib, podsho qildi. Kuntug'mish to'ra shunday qilib murod-maqsadiga yetdi.
Nazariy ma 'lumot
ISHQIY-QAHRAMON UK DOSTONLARI
Doston xalq og'zaki ijodi va o'zbek mumtoz adabiyotida keng foydalanib kelinayotgan epik 
shakllardan biridir. «Doston» so'zi xilma-xil ma'noni bildirib kelgan. Masalan, «doston» 
forschada epik asar nomini anglatadigan so'z bo'lib, u hatto qissa, romandek katta nasriy 
asarlarga ham nisbat beriladi. Siz bilan biz o'rganayotgan doston esa xalq og'zaki ijodida yara-
tilgan va yaratilayotgan muayyan kompozitsion yaxlitlikka ega bo'lgan xalq dostonlaridir. Ular 
yozma adabiyotdagi «Suhayl va Guldursun», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» kabi dos-
tonlardan fantaziya ko'lami, ko'z ko'rib, quloq eshitmagan vo-qealar, aql bovar qilmaydigan 
qahramonliklar tasviri bilan farq qiladi. To'g'ri, yuqorida nomlari tilga olingan dostonlarda ham 
fantastik unsurlar, mubolag'ali o'rinlar mavjud. Biroq ularning birortasi sujet erkinligi, 
favqulodda qiziq voqealar borasida xalq dostonlari bilan tenglasha olmaydi.
Dostonlarimizda xalqimizning baxtli kunlar, ro'shnoliklar ha-qidagi orzu-umidlari, faqat 
yaxshilikka, yorug' kunlarga erishish istagi yotadi. E'tibor bersangiz, dostonlar muvaffaqiyatli 
yakun bilan tugaydi. Asar qahramonlari juda katta fojialarni, qiyinchi-
liklarni boshlaridan kechiradilar, og'ir sinovlarga bardosh be-radilar, oxir-oqibat murod-
maqsadlariga erishadilar.
Xalq dostonlarining ko'pchiligiga xos xususiyat - ularda ishq-muhabbat mavzusining 
ustunligidir. Dostonlardagi voqealar qahra-monlarning ishqiy sarguzashtlari fonida kechadi. 
Masalan, dunyoga mashhur «Alpomish»ni olasizmi, «Ravshan» yoki «Kuntug'mish» dostonlarini 
olasizmi - bari-baiisida muhabbat mavzusi ustuvor-lik qiladi. Darhaqiqat, muhabbat - muqaddas 
tuyg'u. Bekorga xalqimiz «Ishqsiz eshak - dardsiz kesak», demaydi. Sevimli shoiramiz 
Nodirabegim ta'biri bilan aytganda esa:
«Muhabbat siz kishi odam emasdur, Gar odamsan, muhabbat ixtiyor et».
Muhabbat insonni ezgulikka yetaklaydi, sevgan kishi har qanday qahramonlikka qodir 
hisoblanadi. Biz o'rgangan «Kuntug'mish» dostoni sevishganlar haqida chiroyli asar, uning 
janrini ishqiy qahramonlik dostoni, deb belgilash mumkin.
Chunki Kuntug'mish dostonda katta qahramonliklar ko'rsatadi: yurtga qiron keltirgan 
ajdarni yengadi, tosh bostirib qo'yilgan kigiz ostidan chiqib ketadi. Bu qahramonliklar 
shunchaki o'zini ko'rsatish emas, avvalo xalqni ajdar ofatidan qutqazgan bo'lsa, sevikli yori, 
bolalarini deb g'oyat tang bir holatda yovlari o'rab-chirmab, ustidan tosh bostirib ketgan kigiz 
orasidan xalos bo'lib chiqadi.
Umuman, Kuntug'mishning dostondagi hayoti qahramonlik bilan kechadi. Uning Xolbeka 
visoliga yetishish uchun uzoq sa-farga otlanishi, yo'lidagi barcha to'siq-g'ovlarni yengishi haqi-
qiy insoniy jasorat, fidoyilikdir. Dostondagi Xolbeka, Gurkiboy va Mohiboy harakatlarida ham 
qahramonlik belgilari mavjud. Axir Xolbekaning sevgan yori, bolalari uchun jonini berishga I 
tayyorligi, Gurkiboyning ukasi uchun o'zini fido qilishga shay-ligi (uning dor ostidagi so'zlarini 
eslang) qahramonlik emasmi?!
Birgina «Kuntug'mish» dostoni emas, boshqa doston-j larda ham asar
personajlari turli qahramonlik namunalarini ko'rsatadilar, bu qahramonliklar
odamlarning og'irini yengil qiladi, el-yurtga ro'shnolik keltiradi. Baxshi bobolarimiz sevib
kuylagan «Kuntug'mish» kabi ishqiy-qahramonlik dostonlari biz-ni muhabbatdek ezgu tuyg'uni 
qadrlashga undaydi, fidoyilik, qahramonlikka chorlaydi, chunki ishq-muhabbat, qahramonlik, 
jo'mardlik doimo egizak tushunchalardir.