Муҳаммаджон Холбеков. Таржима амалиёти: ютуқлар ва муаммолар (2012)

Муҳаммаджон Холбеков. Таржима амалиёти: ютуқлар ва муаммолар (2012)
Чоп этилган10.03.2015МуаллифД.Тожиалиев
Бироқ жаҳон адабиётидан ўзбек тилига ва ўзбек адабиётидан дунё тилларига ўгирилган кўплаб таржима асарлари ҳали-ҳануз ўз баҳосини олгани йўқ. Бу таржималарнинг айримлари ҳақидагина тақриз ва мақолалар ёзилди, холос.
Таниқли адабиётшунос олим ва таржимон Иброҳим Ғафуровнинг жасорати, машаққатли меҳнати самараси ўлароқ ўзбек китобхони машҳур ирланд адиби Жеймс Жойснинг “Улисс” романини она тилида ўқишга муяссар бўлди. Бу асар таржимасининг маданий ҳаётимизда воқеа бўлгани ҳақида матбуотда А.Саидов, Х.Дўстмуҳаммедов, Т.Жўраев сингари олимларнинг мақолалари ҳам эълон қилинди. Шунингдек, инглиз тили мутахассиси, ЎзМУ докторанти Тоҳир Умрзоқовнинг “Жаҳон адабиёти” (2010, 1-сон), “Звезда Востока” (2011, 1-сон), “Шарқ юлдузи”(2012, 1-сон) журналларида “Улисс” романининг русча ва ўзбекча таржималарига доир кузатишлари босилди. Мақолаларининг бирида муаллиф шундай ёзади: “Аслиймонанд таржимага эришиш учун аслият бадиий-эстетик қиммати, икки тил лисоний воситаларининг луғавий мувофиқликлари ҳамда аслият мансуб бўлган халқнинг моддий, маънавий, сиёсий ва иқтисодий ҳаёти билан боғлиқ омиллар таржимада тўлақонли акс эттирилиши лозим”. Бу ўринли, айни пайтда, амалга оширилиши ўта мушкул талаб. Айниқса, “Улисс”дек мураккаб матнли асарни ҳатто инглиз тилини мукаммал эгаллаган таржимон ҳам аслиятга адекват ҳолатда ўгиришнинг уддасидан чиқолмаса керак. Зотан, “Улисс” (1922) нашр этилгандан буён бу асар ҳақида юзлаб ­тадқиқотлар яратилган бўлса-да, романнинг туб моҳияти ва мазмуни, услуби ва тили, муаллифнинг маҳорат қирраллари ҳақида олимлар ҳануз якдил бир фикрга келолганлари йўқ.
Романни аслиятидан рус тилига ўгирган В.Хинкис ва С. Хоружий ҳам ўз таржималарини “Улисс”ни таржима қилиш йўлидаги илк уриниш, “уни аслиятга монанд таржима дейишдан йироқмиз”, дея тан олишади. Шу боис, Т.Умрзоқовнинг “изланишларимиз шуни кўрсатдики, рус таржимонлари Хинкис ва Хоружийнинг аслият тили мутахассиси эмасликлари туфайли “Улисс” асарининг русча ва ўзбекча таржималарининг аслиймонандлиги ҳақида гапириш ўринли бўлмайди”, деган фикри баҳсли туюлади. Она тилимизга “Уруш ва тинчлик”, “Тинч Дон”, “Декамерон”, “Бовари хоним”, “Жиноят ва жазо” ва яна бошқа ўнлаб дурдона асарларни юксак маҳорат билан ўгирган таржимонлар “аслият тили мутахассиси” эмас эди. Таржимондан тилшунос мутахассис бўлишни талаб қилиш ўринлимикан?
Мақола муаллифи рус таржимонларини “Улисс” матнини реал англаб етмаганликда, “компонент таҳлил методидан фойдаланмаганлиги оқибатида таржимада аслиятда мужассамлашган маънони нотўғри талқин қилганликда” айблайди. Фикрини аслият ва таржимадан мисоллар келтириб исботлашга уринади. Ҳатто матнда учровчи биргина “fearful” сўзининг изоҳли луғатлардаги етти хил маъносини келтириб, улардан аслиятда қўлланилган “fearful Jesuit” (“буюк иезуит”) маъносини тушуниб етмаган ҳолда, рус тилига “иезуит несчастный” (“разил шайтон”) қабилида таржима қилиб хатога йўл қўйганлигини танқид қилади. Муаллиф фикрича, “бевосита таржимани амалга оширадиган таржимон лингвистик таржимашунослик назариялари билан суғорилган аслият тили мутахассиси бўлган филолог-олим бўлиши мақсадга мувофиқ”.
Европада катта шов-шувга сабаб бўлган “Улисс” романини французлар, италянлар, руслар, ҳатто грузинлар ҳам ўз тилларига таржима қилишга уриниб кўрдилар, аммо бунинг уддасидан чиқиш қийин кечди. Орадан йиллар ўтиб, “Улисс” таржимасини якунлаш Хинкис ва Хоружийга насиб этди. Романни тилимизга ўгиришни эса моҳир таржимон ва мунаққид Иброҳим Ғафуров уддалади.
Мақола муаллифининг таржимонларга билдирган эътирози ва талабига қўшилиб бўлмайди. Аслият тилини мукаммал билган тилшунос олим-таржимонлар бармоқ билан санарли бўлиб, улар ҳам юксак таржима асари яратишга ўзларини қодир, деб ҳисобламайдилар. Масалан, ўтган асрнинг 40-йилларида Шекспирнинг “Ҳамлет” фожеасини рус тилига Пастернак, Лозинский ва Морозов каби сўз усталари ўгиришганди. Улар орасида профессор Морозов инглиз тилини мукаммал эгаллаган шекспиршунос олим эди. Шундай бўлса-да, у “Ҳамлет”нинг шеърий таржимасига журъат этолмади ва асарнинг аслиятдан насрий таржима матнини яратди. Орадан қарийб етмиш йил ўтган бўлса-да, Пастернак ва Лозинский таржималари пешма-пеш чоп этилиб келинмоқда. Тўғриси, Пастернак ҳам, Лозинский ҳам инглиз тилини мукаммал билган эмас. Б.Пастернак Гёте “Фауст”ини таржима қилганида, М.Лозинский Данте “Илоҳий комедия”сини ўгираётганида немис ва италян тилларининг билимдонлари бўлганмидилар? Йўқ, албатта. Улар, аввало, ижодкор, сўз устаси ва маҳорат эгаси эдилар.
Шундай ҳолни ўзбек таржимачилигида ҳам кўриш мумкин. Масалан, Эркин Воҳидов немис тилини мукаммал билган тилшунос-олим бўлмаган ҳолда Гётенинг “Фауст”ини ўзбек тилига маромига етказиб таржима қилди, Абдулла Орипов италян тили мутахассиси бўлмаса-да, Дантенинг “Илоҳий комедияси”ни ўзбек тилига санъаткорона ўгирди. Айни пайтда немис тили мутахассиси, фидойи таржимон ва сўзшунос Поша Али Усмон умрини “Фауст”ни аслиятдан таржима ва талқин қилишга бахш этди. Ниҳоят, асарни бевосита ўзбек тилига таржима қилиб, нашр эттирди ҳам. Бироқ тилшунос-олим “Фауст”нинг ўзбек тилида мукаммал таржимасини яратдим, дея даъво қилмаган ҳолда ҳамон Эркин Воҳидовнинг таржимонлик маҳорати қаршисида таъзим этади. Хулоса шуки, Т.Умрзоқовнинг “Улисс” таржимонлари Хинкис ва Хоружий ҳамда И.Ғафуровни аслият тилини мукаммал билмаганликда, уларнинг лингвист-олим бўлмаганликлари сабабли аслият матнини тушуниб таржима қилолмаганликда айблаши ўринли эмас. Энг муҳими, ҳар уччала таржимоннинг “Улисс”дек мураккаб асар таржимасига киришганликларининг ўзи катта жасоратдир.
Шу ўринда Т.Умрзоқов мақоласида келтирилган бир мисолга эътибор қаратайлик. И.Ғафуров таржимасида: