Муаммоли маруза матни молия фанидан

 
 

---

191 
17-Мавзу. Ижтимоий суғурта. 
 
Режа: 
1. Ижтимоий суғуртанинг моҳияти ташкилий тамойиллари ва 
вазифалари. 
2. Ижтимоий суғурта фондининг шақилланиш манбалари, моддий 
асоси ва улардан фойдаланиш шақиллари. 
3. Пенсиялар мазмуни ва турлари.
 
Таянч иборалар: 
· 
Ижтимоий суғурта объекти; 
· 
Ижтимоий суғурта функциялари; 
· 
Ижтимоий суғурта фонди; 
· 
Ижтимоий суғурта фонди 
манбалари; 
· 
Ижтимоий суғурта фонди 
моддий асоси; 
· 
Пенсия турлари; 
 
1. Ижтимоий суғуртанинг моҳияти, ташкилий тамойиллари ва 
вазифалари. 
Ўзбекистонинг ўз янгиланиш тараққиёт йўлига асос бўлган энг мухим 
қоидаларидан бири бозор иқтисодиётига ўтишнинг барча босқичларида олдиндан 
кучли ижтимоий сиёсатни ўтказишдир. Қолган барча қоидалар ижтимоий 
вазифаларни ҳал этишга, аҳолиниижтимоий ҳимоялаш сохасида қатъий кафолатни 
вужудга келтиришга бўйсундиришади.
Тарих сабоғи шундаки, унинг айнан кескин бурилишларида ижтимоий 
ижтимоий муаммолар ва зиддиятлар ғоят кескинлашади миллий ва барқарорликка 
таҳдид солувчи омилга айланади. 
Бу холни нималар келтириб чиқаради, ўтиш даврида ижтимоий барқарорлик 
масалаларига алоҳида эътибор беришнинг қандай муҳим сабаблари бор? «Менинг 
назаримда, бу сабаблардан энг муҳимлари қуйидагилар:» -дейди Ўзбекистон 
Республикаси Президенти И. А. Каримов. 
Биринчи: Ижтимоий зиддиятлар ўз мохиятига кўра хамиша сиёсий, 
ижтимоий ва иқтисодий ўзгаришларнинг харакатлантирувчи кучи бўлиб хизмат 
қилади. Ўзгаришларнинг қай тарзда ё изчил, тажрибавий йўл билан бориши, ё 
бўлмаса, кескин шақилларга кириши: ижтимоий норозиликлар, стихияли 
портлашлар, хатто фуқаролар урушлари ва инқилоблар тусиниолиши тўпланиб 
қолган ижтимоий муаммоларнинг қай даражада кескинлигига, ҳукмрон 
тузилмаларнинг бу муоммаларни ҳал қила олиши ёки ҳал қила олмаслиги боғлиқ. 
Шу сабабли тараққиётнинг ҳамма босқичларида одамларнинг ижтимоий 
кайфиятларини, ижтимоий муаммоларни назар-писанд қилмаслик барқарорликка 
ва миллий хавфсизликка катта хавф туғдиради. 
Иккинчи: одамларнинг даъват этувчи ижтимоий сабабларнинг рўёбга 
чиқиши жуда муҳим ахамиятга эгадир. Заминимизда яшаётган одамларнинг 
муносиб ва эркин, фаробон хаётини таъминлаш ҳар-бир киши ҳуқуқ ва 
имкониятларидан тўлиқ фойдаланиш учун барча зарур шароитларни яратиш-
жамиятимизни ислоҳ қилиш ва янгилаш пайтида олдимизга қўяётган ғоят муҳим 
вазифалардандир. Шу боис эски тоталитар, мафкуравий буйруқбозлик-тақсимот 

---

192 
тузимига ҳамда сохта тенглик ва меҳнатни қадирлаш учун соғлом негиз бўлмаган 
бир ҳолатга қайтиш биз учун мақбўл эмас. 
Агар ўтиш даврида провард мақсадга эришиш-жамиятни демократлаштириш 
ва бозор иқтисодиётини рўёбга чиқариш учун айрим босқичларда одамларнинг 
моддий ахволи ёмонлашувига олиб келадиган номақул, баъзан кескин қарорлар 
қабўл қилишга тўғри келиши ҳисобга олинса, аҳолининг ижтимоий ҳимояланмаган 
қатламларини қўллаб-қувватлашга доир чоралар кўриш қанчалик ахамият касб 
этиши аён бўлиб қолади. 
Юқорида кўрсатиб ўтилгандек, ислохотларнинг моҳиятига тураларга путур 
етказиш, ижтимоий адолатни бузиш, ҳокимиятни турли поғоналаридаги коррупция 
аҳолини шундай ҳам танг ахволини янада оғирлаштириб, жиддий ижтимоий 
зиддиятларга олиб келиши мумкин. 
Бу хол ўтмишни қумсаш кайфиятлари уйғониши учун қулай замин яратади, 
шовинизм ва сохта ватанпарварликдан тортиб то муросасиз социалистик 
кайфиятдаги турли харакатларгача озиқ берувчи муҳит бўлиб хизмат қилади. 
Бундай холатда аҳоли орасида ижтимоий норозилик кайфиятларининг ғаразли, тор 
сиёсий манфаатларини кўзлаб муттасил қўзғатиб турилиши ҳам фуқоролар 
тенглигига, барқарорлик ва хавфсизликка таҳдид солади.
Учинчи ,Кенг куламдаги узок муддатли ислох қилиш жараёнинг даслабки 
босқичи-«мен энг қийин ижтимоий портлаш хавфи бўлган босқич деб аталган 
булардим »- дейди И А Каримович. Бунинг сабаби шундаки утиш даврининг узи 
куп холларда бир канча ҳал қилинмаган ижтимоий муаммоларнинг келтириб 
чикаради. Хамда учунлар замиридаги ларзага соладиган кучни узида сақлабтуради. 
Шу билан бирга бир сиёсий ва иқтисодий тизимдан иккинчисига ўтиш ҳам янги 
муаммоларни туғдириши ва муайян ижтимоий камчиликлар билан боғлиқ бўлиши 
мумкин.
Кўп мамлакатларнинг тажрибаси бозор муносабатларига ўтиш силлиқ, 
ижтимоий қийинчиликларсиз. Осон кечмаслигини кўрсатади. Бу объектив 
жараёндир. 
Иқтисодиётнинг эркинлаштирилиши айниқса истеъмол нарҳлари ва 
тарифларининг «Эсанкиратадиган» тарзда қўйиб юборилиши, ишлаб чиқаришнинг 
пасайиб кетиши, тўловларни амалга оширмаслик билан боғлиқ танликнинг 
кескинлашуви, пул муомиласининг бузилиши кўпчилик янги мустақил 
давлатларда истеъмол нархларининг кескин ўсишига, жамғармаларнинг 
қадирсизланишига, аҳолининг анчагина қимси турмуш даражасининг пасайишига, 
бутунлай ёки қисман ишсизлар сонининг ўсишига олиб келади. Бу даврда 
аҳолининг ижтимоий ҳимоялаш ва қўллаб-қувватлашга қаратилган чораларга 
еткрли эътибор бермаслик аҳолининг анча қисми қашшоқлашувига, уларнинг 
люмпенлашувига олиб келиши мумкин. Бир қанча мамлакатларда шундай бўлди 
ҳам. Маълумки, бундай холат ижтимоий бекорликни вужудга келтирувчи мухит 
бўлиб хизмат қилади. 
Тўртинчи. Ўтиш даврининг кескин ижтимоий муаммоси кўп кишилар учун 
қарор топган турмуш тарзининг бузилишидан, хаётий мўлжалларнинг, фикрлаш 
тарзи, ижтимоий феъл- атвор, боқимандалик кайфиятининг ўзгаришидан иборат. 
Унинг даврида одамларнинг тафаккур юритиш психологияси ўзгаради, бу эса 
аёнки ҳамма вақт ҳам осон кечавермайди. Собиқ иттифоқ шароитида учдан зиёд 
авлод вақиллари нафақат хусусий мулкни тан олмайдиган ва мустақил хўжалик 

---

193 
фаолият кўникмаларини бермайдиган мафкуравий акидлар асосида, балки, устига-
устак, марказдан туриб тақсимлаш ғоялари, ижтимоий адолат тушунчаси ҳақида 
соҳта тасаввурлар асосида тарбияланган эдилар. 
Ўтиш даврида эскича ва янги фикрлаш устидаги, ўтмиш ва ҳозирги 
замоннинг қадирятлар тизими ўртасидаги зиддиятлар янада кескинлашади.
Ҳалқимизнинг маънавий бойликларининг, жаҳон цевилиацияси энг яҳши 
ютуқларини ўзида мужассамлаштирган янги авлодни шақиллантириш бугуннинг 
энг муҳим вазифасидир. Фақат ана шу асосидагина, олдимизга қўйилган юксак 
мақсадлар барчамиз учн хаётимизнинг мазмунига айланиб қолган миллатнинг 
онгли ватанпарварлик руҳини юксалтириб, ривожланган илғор мамлакатлар каби 
тараққиёт йўлидан илдам қадам ташлаш имкони туғилади. 
Ҳар-қандай мамлакатда турли кўринишдаги тенгсизликлар кўпайса ёки 
уларнинг ўсишга имкон пайдо бўлса, уларнинг ижтимоий барқарорлик учун хавф 
туғдиради. Ижтимоий муаммоларни кескинлиги кимларнингдир камбағаллиги ёки 
бойлигида эмас, балъки ушбу ижтимоий табақалар ўртасида хаддан ташқари катта 
фарқ пайдо бўлишидадир. Бу эса беихтиёр уларнинг қарама-қаршиликларига олиб 
келади.
Аёнки, агар жамият манфаатлари ва интилишлари мутлақо қарама-қарши 
бўлган одамлар гуруҳидан иборат бўлса, ҳамма вақт ижтимоий зиддият хавфи, 
демакки, миллий хавфсизликка таҳдид ҳам мавжуд бўлади. Ижтимоий 
зиддиятларнинг 
хаддан 
ташқари 
кескинлашуви 
жамиятда 
ижтимоий 
барқарорликни барҳам топишига, ички можороларга ва ҳатто фуқоролар урушига 
ҳам олиб бориши мумкин. 
Шунинг учун ҳам ўтиш даврида демократик давлатнинг энг муҳим вазифаси 
ижтимоий зиддиятларнинг кескинлигини камайтиришдан, бу даврнинг муқаррар 
қийинчиликларини эҳтиёт чоралари ҳисобига юмшатишдан ва одамларнинг янги 
турмуш шароитларига мослашишни осонлаштиришдан иборат. Аслини олганда, 
Ўзбекистон амалга ошираётган сиёсатни бозор муносабатига ўтаётган бошқа 
давлатлар сиёсатидан энг муҳим афзаллигидан бири ҳам шундадир. 
Ижтимоий 
келишувни 
қандай 
таъминлаш 
мумкин, ижтимоий 
хамжихатликка, шу жумладан минтақалараро тотувликка қандай эришиши 
мумкин, деган мураккаб саволларга жавоб топишга қодир бўлган давлат 
демократиква иқтисодий ривожланишига умид боғлаши мумкин. 
Ижтимоий бирдамликни таъминлаш-ижтимоий зиддият ва тенгсизликларни 
ўзларини адолатсиз равишда хамма нарсадан бебахра бўлиб қолган ёки хақ-
хуқуқлари камситилган деб ҳисобловчи бутун аҳоли гурухи ва табақалари вужудга 
келадиган даражага етмаслигига эришиш демакдир. 
Шу боисдан ҳам Ўзбекистоннинг ўз янгиланиш ва тараққиёт йўлига асос 
қилиб олинган етакчи тамойиллардан бири кучли ижтимоий сиёсатни амалга 
оширишдан иборатдир. Бу демократик ва иқтисодий ислохотларнинг 
муваффаққиятли амалга оширишнинг, улар орқага қайтмаслигининг жуда мухим 
шарти ва гаровидир. 
Ишончли ижтимоий кафолатлари ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш 
чораларини таъминлаш бозор ўзгаришларининг хамма босқичлари орқали ўтади ва 
жамиятимизнинг янгилашдан иборат ғоят кенг жараённинг бошқа йўналишларини 
ҳам қамраб олади:
Фуқороларнинг 
меҳнат 
қилиш 
борасидаги 
кониститутциявий 

---

194 
ҳуқуқларини таъминлаш
Ижтимоий ҳимоялашни мақсадли ва аниқ йўналтирилганлиги 
Аҳолининг ижтимоий жихатидан энг мухтож табақаларининг қўллаб-
қувватлаш
Иқтисодий жихатдан фаол аҳоли меҳнатини рағбатлантириш
Реал меҳнат бозорини шақиллантириш
Ижтимоий соха, соғликни-сақлаш, таълим, маданият ва санъат, илм-
фаннинг мушкул ахволига тушиб қолишига йўл қўймаслик
Бозор муносабатларининг шақиллантиришнинг турли босқичларида 
Ўзбекистон ижтимоий сиёсатнинг асосий йўналишлари. 
Кўрсатгичлар
1997 
й % 1998 
й % 1999 
й % 
1 Мақсадсиз пул фондлари 
харажатлари жами 
317756,
2 
100 
437769,
5 
100 
601899,
4 
100 
1 Ижтимоий 
маданий 
тадбир 
харажатлари 
жами
108430,
3 
34,8 
152554,
7 
34,8 
223209,
2 
37,1 
А Маориф харажатлари 
67013,0 61,8 93444,9 61,2 14008,1 64,1 
Б Соғликни-сақлаш 
ва 
жисмоний тарбия
32030,0 20,5 43352,6 28,4 
58000 
26 
В Маданият, фан, оммавий 
ахборот 
воситалари 
харажатлари
7454,5 6,8 11488,4 7,5 17400 7,8 
Г Ижтимоий 
таъминот 
харажатлари 
1932,8 1,7 3502,2 2,3 4801,1 2,1 
2 Аҳолини 
ижтимоий 
химоч 
тадбир 
харажатлари 
40000,6 12,6 46505,3 10,6 65006,6 10,8 
А Бпҳолар 
ўрганишдаги 
фарқни 
бюджетдан 
аниқлаш
7907,9 19,8 8990,2 19,3 19344,2 29,8 
Б Кам таминланган ва ёш 
болаларга нафақа
32092,7 80,2 37515,1 80,7 45662,4 70,2 
3 
Ҳалқ 
хўжалиги 
харажатлари
28225,3 8,9 47315,2 10,8 65453,8 10,8 
4 Марказлашган 
инвес-
тицияни 
молиялаштириш 
60000,0 18,8 
90000 20,5 136000 22,6 

---

195 
харажатлари 
5 Гиология 
разветика 
ишлари
4100,0 1,2 
6 Давлатни 
бошқариш 
харажатлари
5000,0 1,6 8000 1,8 13000 2,1 
7 Вазирлар 
махкамаси 
вазаирлар фонди 
9600,0 3 
8400 1,9 8000 1,3 
8 Бошқа харажатлар
624000,
0 
19,6 93994,3 21,4 
111629,
8 
18,5